Tíminn - 01.08.1925, Side 2

136
TlMINN
Smásöluverd
má ekki vera hærra á eftirtöldum tóbaksteguudum, en hér segir:
'V’ ixxcila.r.
Fleur de Luxe frá Migot & de Block .... Kr. 1.20 pr. Vio pk.
Fleur de París — sama .... — 1.45 — */10 —
London — N. Törring.........— 1.45 — Vio —
Bristol — sama............— 1.25 — Vio —
Edinburgh — sama............— 1.10 — V i0 —
Perla — E. Nobel...........— 1.00 — Vio —
Copelia — sama .............— 10.95 — V i ks.
Phönix Opera-Whiffs frá Kreyns & Co. . . . — 6.60 — V2 —
Utan Reykjavíkur má verðið vera því hærra, sem nemur flutn-
ingskostnaði frá Reykjavík til sölustaðar, en þó ekki yfir 2%.
Iiaudsverslun. íslauds.
l’AXVI
á “ Að fara yfir lækinn til þess að
þess
sækja vatn hefir aldrei verið tal-
in hagsýni — og að kaupa er-
lendar þvottasápur, þegar að hægt
er að fá jafngóða íslenska er eng-
in hagsýni. — Reynslan hefir
sýnt að Hreins Stangasápa jafn-
ast fullkomlega við erlenda, hvað
verð og gæði snertir, en hefir
það fram yfir að hún er íslensk.
— Fæst hjá öllum kaupmönnum
og kaupfélögum.
Engin alveg eins góð.
pnmiiigrrniiTWiTTriwiwiuiBiiTfrTTrTunwíTŒTnTniTrnTrnnTmrri-nTníiiwi
~ttt n TTrrnTTTTTTiTniiiiiiiiiifxiiLniiiiiniinxciiiTiiiiniii jEiTriPiin
Alþýðublaðið og Morgunblaðið
hafa rifist út af verkfalli síldar-
kvennanna á Siglufirði undan-
farna daga. Verkfallið er í sjálfu
sér ekkert aðalatriði og blandar
Tíminn sér ekki í deilur um það.
það er fyrirkomulag og rekstur
síldarútgerðarinnai' sem hér er
aðalatriðið og af því þetta verk-
fallsmál verpur nokkru ljósi yfir
þennan atvinnuveg, sem verið
hefir einna skæðastur keppinaut-
ur landbúnaðarins, skal um mál-
ið farið nokkrum orðum.
Síldarútgerð er áhættusöm en
uppgripamikil þegar vel gengur.
Otgerðai-menn reyna að draga úr
áhættunni eftir föngum og því er
það að mestöll síldarvinna í landi
er' unnin sem ákvæðisvinna. þeg-
ar uppgrip eru getur duglegt
fólk unnið fyrir háu kaupi með
því að leggja hart að sjer með
vinnu. í von um uppgripin
streymir fólkið í síldarvinnu í
júlímánuði og er þar fram í sept-
ember, eða sama tíma sem hey-
skapur stendur yfir í sveitum.
Til þess að hafa betri tök á verka
fólkinu leggja útgerðarmenn því
til svefnskála, og borga því bið-
peninga, sem kallað er. Fá stúlk-
ur um 1 krónu á dag í biðpen-
inga. Vonin um uppgripin dregur
fólkið í síldarverin og biðpening-
arnir og fría húsnæðið eykur að-
streymað, því margur getur klof-
ið biðina eftir vinnunni með
þeim styrk er þessd hlunnindi
veita. Tímunum saman um mesta
annatíma ársins gengur fólkið
hópum saman vinnulaust. Fólk,
sem annars gæti gert landi og
lýð ómetanlegt gagn með vinnu
sinni væri kostur á henni til far-
sælli atvinnu en síldveíðin hefir
reynst landsmönnum. — þessi
„bundni vinnukraftur“, -ef svo
mætti að orði kveða, er einhver
versta eyðslan í þjóðarbúinu.
Bændur eru að verða einyrkjar
við heyskapinn en í síldarverun-
um gengur fólkið hundruðum
saman atvinnulaust og bíður
þess að gullvonimar rætist. —
Stundum rætast vonimar, fólkið
fær næga vinnu, a. m. k. svo
langan tíma að það vinnur sér
fyrir sæmdlegu sumarkaupi, en
aldrei meira. En þjóðarbúið er
ekki ætíð svo heppið. Sala síld-
arinnar bregst. Arðurinn af vinnu
fólksins verður ónýtur og kemur
það tjón beinlínis niður á þjóðai'-
búinu.
þó svo vel takist fyrir verka-
fólkinu að það fái sæmilegt sum-
íslensk alþýðumentun
á 18. öld.
Eftir Hallgiím Hallgrímsson
mag. art.
Um Skálholtsstipti er hið sama
að segja og Hólabiskupsdæmi.
það eru einkum gamalmenri,
sem ekki kunnu að lesa, og svo
fáráðlingar og niðursetningar.
Fleiri konur eru ólæsar en kari-
ar. Húsbændur eru ekki síður
ólæsir en hjú. Á nokkrum heim-
ilum eru hjónin ólæs, en böm og
vinnufólk lesandi eða stautandi.
það er alleftirtektarvert að
sum héröð á Vesturlandi stóðu
allmjöig að baki flestum öðrum
sveitum í lestarrkunnáttu undir
aldamótin 1800. Sennil. er helsta
orsökin til þess sú, að á Vestur-
landi hélst höf ðingj avaldið og
auðsafn stórmennanna lengst, en
jafnframt bændakúgunin. 1
Jarðabók Áma Magnússonar og
Páls Vídalíns má sjá að kúgun
bænda og álögur á þá, hafa ver-
ið miklu meiri í sumum héröð-
um Vesturlands, en á nokkrum
öðmm stöðum á landinu, að und-
anskildum sveitunum kringum
Bessastaði.
arkaup við síldarvinnuna, þá get-
ur það haft það við aðra atvinnu
líka. það yrði ef til vill að leggja
fram meiri vinnu, en eftirtekj-
urnar yrðu öruggari.
Margir glöggir fjármálamenn
hafa talið þess fulla þörf að tak-
marka síldveiðamar. Að þessu
hefir ekkert verið gert í þá átt.
Síldveiðin er altaf sama fjár-
hættuspilið og eyðslan á vinnu-
krafti sú sama.
Dagblaðið benti nýlega á
hversu óeðlilegt væri það fyrir-
komulag, að síldvinnufólki væri
goldin því nær öll vinnulaun sem
„premía“. Taldi blaðið .að verða
mundi affarasælla bæði fyrir
verkamenn og útgerðarmenn, ef
goldið væri fast kaup að mestu.
„Premian“ ekki hærri en það, að
hún væri aðeins hvatning til þess
að duglegt og vant fólk bæri
meira úr býtum en viðvaningar.
Komist þessi breyting á væri
mikið unnið. Áhætta verkafólks-
ins minkaði án þess að áhætta
útgerðarmanna ykist* að sama
skapi. Nú leggja síldarútgerðar-
menn kapp á að hafa sem flest
fólk til taks, þegar síldin kemur.
það kostar þá sama og ekkert að
lána fólkinu svefnskála og borga
því biðpeninga. Á þennan hátt
dregst fleira fólk í síldverin en
strangt tekið er þörf á. Ef út-
gerðarmenn borguðu fast viku-
kaup eða mánaðarkaup eins og
bændur gera, myndu þeir reyna
að spara vinnukraftinn eftir
föngum, sem nú er alls ekki gert.
þetta myndi einnig draga úr
hinni gengdarlausu síldarútgerð
og koma í veg fyrir að þvínær
eignalausir menn rækju útgerð,
menn sem hvorki eru færir um
að borga verkafólki laun sín né
bönkunum skuldir sínar, hve lít-
ið sem útaf ber með sölu síldar-
innar. Menn verða að gæta þess,
að því áhættusamari sem at-
vinnuvegurinn er, þess harðari
kröfur ætti að gera til þess, að
þeir er hann stunda, leggi sem
mest eigið fé í hættu, en eigi
ekki mjög greiðan aðgang að
lánsfé úr opinberum láns-
stofnunum, lánsfé sem aklrei er
greitt, ef eitthvað ber út af með
atvinnureksturinn.
það kann nú að þykja ósanr.-
gjarnt að ætlast til þess, að út-
gerðarmenn ráði verkafólk til
síldarvinnunnar fyrir fast kaup
að mestu, allan síldartímann. En
hér er alls ekki ætlast til annars
eða meira en þess, sem bændur
gera og alla tíð hafa igert. þeir
ráða fólk fyrir ákveðið vikukaup
um heyskapartímann. þegar þeir
þetta hefir haft mikil áhrif á
fólkið. það hefir orðið kjark-
minna og daufara til framtaks.
1 kringum hin glæsilegu höfuð-
ból bjuggu leiguliðar höfðingj-
anna sem hálfgerðir þrælar.*)
Skal hér tilfært eitt dæmi, sem
reyndar er eitt af þeim dökkustu.
í Jarðabók A. M. yfir Barða-
strandarsýslu er hryllileg lýsing
á meðferðinni á landsetum Guð-
rúnar Eggertsdóttur frá Skarði
snemma á 18. öld. Hún sat í
Saurbæ á Rauðasandi og átti
meðal annars, mest allan Rauða-
sandshrepp og leiguliðar hennar
voru píndir, svo þess eru fá
dæmi, enda voru þeir svo fátæk-
ir að undrum sætti og voru lengi
frameftir í andlegum og efnaleg-
um horkeng. Árið 1780 voru í
Saurbæjarsókn 178 menn eldri en
12 ára, og af þeim voru 33 með
öllu ólæsir. þetta hlýtur að stafa
af illri meðferð á fólkinu kynslóð
eftir kynslóð. Ekki voru Rauð-
sendingar heimskari en aðrir Is-
lendingar, og prestar þeirrar um
langt skeið eftir miðja 18. öld
*) Um kjör leiguliða má lesa í
ritgerð Jóns Jónssonar: Fæstebon-
dens Kaar paa Island i det 18de Aar-
hundrede.
-ráða fólkið eiga þeir alt á hættu:
grasspretta getur brugðist og
veðrátta orðið svo óhagstæð að
afrakstur af vinnu fólksins verði
var skörungurinn Björn Halldórs-
son prófastur í Sauðlauksdal.
þessar skýrslur prestanna eru
náttúrlega ekki alveg hárréttar.
þeir hafa verið misjafnir að
vandvirkni og hirðusemi og mis-
jafnlega harðir í kröfum. þann
mann, sem einn prestur telur
stauta, mundi kanske annar telja
læsan, og hinn þriðji kanske
ólæsan. Nákvæmar tölur er alls
ekki hægt að fá, en þó virðist
mega draga þá ályktun af skýrsl-
um Harboes og Húsvitjunarbók-
um prestanna, að um 1740 hafi
nálega helmingur Islendinga ver-
ið læs, en um 1790 hafi langmest-
ur hluti þjóðarinnar, sennilega
alt að 90%, kunnað að lesa.
þetta er stórkostleg framför á
stuttum tíma, og hún er mest
að þakka þolinmóðri og trúfastri
vinnu prestanna, sem starfað
hafa dyggilega í anda Harboes á
síðari hluta 18. aldarinnar. Krist-
indómsfræðslan er grundvöllur
alþýðumentunar vorrar. Fræða-
lærdómurinn kom mönnum til að
iesa, og lestrarkunnáttunni fylgdi
svo brátt annar og meiri lær-
dómur.
18. öldin og einkum tímabilið
frá 1740, er einskonar endurfæð-
ingartími í sögu vorri. þá voru
gerðar allskonar tilraunir til þess
sáralítill. Sjá allir hvílíkur að-
stöðumunur þetta er: Annar at-
vinnurekandinn, bóndinn tekur á
sig alla áhættu af ráðningu
að bæta hagi vora, andlega og
efnalega. þó margar af þeim um-
bótum, sem gerðar voru, bæru
lítinn árangur, vegna Móðuharð-
indanna, siglingateppu, Napó-
leonsstyrjaldanna og annara
hörmunga, sem yfir landið
dundu, fyrir og eftir aldamótin
1800, þá höfum vér þó tekið mikið
að erfðum frá 18.öldinni. þá lærði
þjóðin að lesa, og það er grund-
völlur allrar mentunar. Alþýðan
fekk talsverða bóklega þekkingu,
þá er fyrst farið að gefa út skóla-
bækur, og þá fara íslendingar
fyrir alvöru, að leggja stund á
vísindalegt háskólanám. I búskap
hófust ýmsar framfarir, til dæm-
is garðyrkja, þá vai- farið fyrh'
alvoru að gefa út góðar bækur
um veraldleg mál og svo síðast
en ekki síst, þá var verslunarein-
okuninni létt af. þetta er hinn
mikli arfur 18. aldarinnar, á
þeirri öld er í sannleika lagður
grundvöllurinn undir framfarir
vorra tíma.
Bókaeign.
Eins og áður er frá sagt, skýra
Húsvitjunbækurnar einnig frá
því hvaða guðsorðabækur voru
til á heimilunum. Á stöku stað
er einnig sagt frá bókum verald-
legs efnis. þetta er næsta fróð-
verkafólks síns, en hinn sfldar-
útgerðarmaðurinn, enga eða því
nær enga. Verkafólkið sjálft ber
þar áhættuna.
P.
——o-----
Danskur neildsali, D. Thomsen
aö nafni, heíir haldið fyrirlestra
um sölu íslenskra afurða í Dan-
mörku á fundi, sem á voru mætt-
ir allmargh' danskir kaupsýslu-
menn og nokkrir íslenskir. Fyr-
iriestur þessi hefir verið sendur
fjöhitaðui' tiii áUmargra kaup-
sýslumanna hér á landi og auk
þess mun hann hafa komið út
að mestu orðréttur í Kaupmanna
hafnarblaðinu „Börsen“.
i sjálfu sjer er fyrirlesturinn
Iítt merkilegur og myndi ekki
gei'Öui aó umræðuefni hér, eí
ekki væru i honum nokkrar la-
ránlegai' meinlokur, sem full þörf
er að mótmæla.
Höf. segh það gleðilegt hvað
miklum framförum fiskiveiðai'n-
ar hafi tekið og bætir við: „það
er siður gleðiefni, að verslunin
með saltfisk fer nú að mestu
fram utan Danmerkur.“ Síðar
bætir hann við: „Eg held að okk-
ar kæru viðskiftavinh á Islandi
þoli að borga dálítið vátrygg-
ingariðgjald fyrir áhættuna, sem
danska milliliðaverslunin ætíð er
fús að takast á herðai', sérstak-
lega þegai' með þessu iðgjaldi
jafnframt er borgað fyrh þá
vinnu og reynslu, sem við þó í
rauninni látum í té.“
Um ullina farast höf. orð á
svipaðan hátt. íslendingum á að
vera það séfstakt hagræði að
selja þá ull í Kaupmannahöfn,
sem svo er flutt þaðan til Sví-
þjóðar, Póllands, þýzkalands,
Englands og Ameríku.
þá haimar hann það mjög að
dönsku skipin skuli ekki lengur
notuð svo mikið sem áður var,
einkum til fiskflutninga, getur
þess að Eimskipafélag íslands
hafi byrjað að flytja fiskinn í
pökkum til Hull og umskipa hon-
um þar til Miðjarðarhafsland-
anna. Segir hann að sameinaða
gufuskipafélagið flytji s fiskinn
fyrir nákvæmlega sama farm-
gjald, og hvetur Islendinga ein-
dregið til að nota skip þessa fé-
lags.
Fyririesturinn klykkir hann út
með þessum orðum:
„þér verðið svo fljótt sem unt
er að sjá um að jafna áhættuna
og ráðstafa (selja) minst 2/3 af
legt, en hér er ekki tækifæri til
þess að segja ítarlega frá bókar
eign Islendinga á þessum tímum.
Væri það efni í sérstaka ritgerð
og þyrfti til þess miklat' rann-
sóknh. Hér skal aðeins getið
þeirra bóka, sem virðast hafa
verið lang algengastar á árun-
um 1780—1800.
Eg hef alls rannsakað bóka-
eign á rúmlega þúsund heimflum.
Á einum 7 heimilum er þess get-
ið að engin bók sé til á bænum,
enda voru húsbændur ólæsh.
það mun víst engum blandast
hugur um hvaða guðsorðabækur
hafa verið útbreiddastar á þessum
tímum. Allir vita að það vai'
Vídalínspostilla og Passíusálm-
arnir. Postillan var til á yfh 900
heimilum, aðeins aumustu fá-
tæklingar og ólæsir nienn virð-
ast ekki hafa átt hana. Passíu-
sálmarnir eru enn útbreiddari.
þeir eru til að heita má á hverju
heimili, og víða tvö eða þrjú ein-
tök.
Allir geta skilið hve mikla þýð-
ingu það hefir haft fyrir móður-
mál vort, fyrir bókmentasmekk
og trúarlíf þjóðarinnar, að þess/
tvö meistaraverk komust inn á
þvínær hvert einasta heimili.
Hallgrímur Pétursson og Jón
Vídalín hafa Sennilega haft meiri