Tíminn - 05.09.1925, Page 2

Tíminn - 05.09.1925, Page 2
156 TIMINN ingar á nautoripum 1 II. Sýnd naut. Sýnd voru eða komu á sýning-a- staðina samtals 42 naut. Lang- flest nautin voru bola-vetrungar 1—IV2 árs gamlir, og margir af þeim langsamlega óhæfir til und- aneldis. — Bændur eru víða ótrú- lega sinnulitlir um nauta- eða bolavalið. það eru settir á bola- kálfar og ætlaðir til undaneldis, af handahófi og hvenær sem er að vetrinum, eftir hentugleikum. Oft ast lítið eða ekkert tillit tekið til ætterni eða kosta. Kylfa látin ráða kasti um val 0g kynferði kálfs- ins. Og á þessu meini verður naumast ráðin bót, nema með öfl- ugum nautgriparæktarfélagsskap. Naut þau sem veitt voru fyrir einhver verðlaun, voru 18 alls. Nöfn þeirra, aldur, þroski 0. s. frv. sjest af meðfylgjandi töflu. Málin eru tilfærð í sentimetrum, og lengdarmálið er skrokklengd gripsins. Eigendur nautanna Nafn Aldur Mál nautanna Hæð Lengd Brjóst raál Stefán Jónsson Eyvindarstöðum . . Cæsar IH. 2 Magnús Þorláksson Blikastöðum . . Herrauður 3 132 145 177 Kolbeinn Högnason Kollaflrði . Sóti ll/2 Eggert Finnsson Meðalfelli .... Óskar 2V2 Steini Guðmundsson Valdastöðum . Brandur III. IV2 126 137 170 Bændaskólinn á Hvanneyri .... Þór 5 140 168 196 Sigurg. Jónsson Ausu Bárður 1V2 Síra Eirikur Albertsson Hesti . . . Grani IV. Bjarni Bjarnason Skáney .... Kolur 3V2 130 150 180 Jón Hannesson Deildartungu . . . Kolur 3V2 132 155 183 Guðm. Jónsson Þorgautsstöðum . . Grettir 2V2 130 150 180 Brynjólfur Guðbrandsson Hlöðutúni . Kolur 1V2 120 130 157 Guðm. Daníelsson Svignaskarði . . Skuggi IV. 120 132 158 Jón Gíslason Brennistöðum .... Rauður 2 Páll Sigurðsson Haukatungu .' . Húfur IV. 118 140 150 Gestur Guðmundsson Rauðam. . . . Skjöldur IVs Finnbogi Finnsson Sauðafelli . . . Skjöldur IV. Guðm. Theódórsson Stórholti . . . Herrauður 2 126 150 170 Af þessum nautum er skýrslan greinir, voru veitt önnur verðl. fyrir tvö. það voru nautin þór á Hvanneyri og Kolur í Deildar- tungu. þór er fallegt naut og vel ættað, undan Dumbu, er mjólk- aði eitt árið (1921—22) 5140 kg. En galla tel .jeg það þó, að hanp er hymdur. Kolur í Deildartunigu naut þess meðal annars, að hann er vel ættaður, bróðir þórs frá Hvanneyri. Hin nautin, er skýrslan getur um, fengu ýmist þriðju eða fjórðu verðlaun. Um þessi naut að öðru leyti skal þess getið, að Herrauð á Blikastöðum eiga þeir saman Bjarni Ásgeirsson á Reykjum og Magnús. Herrauður er ættaður austan úr Hraungerðishreppi, und an góðum foreldrum. — Herrauð frá Stórholti eiga í félagi nokkr- ir bændur í Saurbænum og nota þeir hann allir til undaneldis. Er svona félagsskapur um nauts- hald virðingarverður og ættu fleiri að taka upp þann sið. Herrauður þessi er ættaður frá Hvanneyri. þessi, því miður, algenga óregla í mörgum sveitum, að nota til kúnna aðeins unga, óvalda bola- kálfa, og undan hvaða kú sem vera vill, er blátt áfram skaðlegt og engin von um umbætur í naut- peningsræktinni, meðan því fer fram. Að minsta kosti verður að gera þá kröfu til bænda, að bola- kálfar sem ætlaðir eru til undan- eldis, séu aldir undan bestu kún- um í sveitinni. Hitt er herfilegur misskilningur fyrir menn, að vilja endilega binda s-ig við það að ala upp lífkálfa undan. sínum eigin kúm, hvernig sem þær eru og hvað sem tíma þeirra líður. Ef einhver bóndi á enga sæmilega kú í fjósinu, sem telja megi hæfa til að ala upp undan, þá á hann að fara til nágranna síns, senj á betri kýr, o>g fá hjá honum líf- kálf í skiftum. Undan góðum kúm og vel ætt- uðum, ætti engum kálfi að farga, má ekki vera hærra á eftirtöldum tóbakstegundum, en hér segir: "V in.cllixxg’SLr: Capstan med. í 10 stk. pk. frá Br. American Co. Kr. do. í 50 — dós — sama — Elephant í 10 stk. pk. frá Th. Bear & Sons . . — do. í 50 — dós — sama . . — Lueana í 10 stk. pk. frá Teofani & Co...— Westm.AA.cork í 10 stk. pk. Westminster Tob. Co. — í’lag í 10 stk. pk. frá Br. American Co. . — Gold Plake í 10 — — — sama . — 0,88 pr. 1 pk. 5.25 — 1 dós 0.53 — 1 pk. 3.55 — 1 dós 0.71 — 1 pk. 1.06 — 1 — 0.60 — 1 — 0.83 — 1 — Utan Reykjavíkur má verðið vera því hærra, sem nemur flutn- ingskostnaði frá Reykjavík til sölustaðar, en þó ekki yfir 2°/0. IiandsTerslun íslands. góðar og ódýrar, — fást hjá Sambandi isl. samv.félag'a. Prjónavélar. Hinar viðurkendu prjónavélar frá Dresdner Strickmaschinen- fabrik, Dresden eru áreiðanlega hinar bestu og vönduðustu, sem kostur er á að fá. — Pantanir annast kaupfélög út um land og Samband ísl. samv.íélaga. ef þeir annars álitast heilbrigðir og gallalausir. III. Kúa-ættir. það er æði fátt um verulega heilsteyptar kúaættir hér á landi. þar sem nautgriparæktarfélög hafa starfað um langt skeið, má benda á nokkrar kýr undan skástu nautunum, þar sem ætt- ernið er sýnilegt. Kom þetta í ljós í fyrra á sýningunum austan- fjalls. Sömuleiðis hafa einstakar kýr þar eystra reist sér „minn- isvarða“ með afkvæmum sínum. Má þar til nefna igömlu Gránu frá Seglbúðum, Hvít frá Brekku í Biskupstungum, Rós frá Húsa- tóftum á Skeiðum o. s. frv. Á því svæði, er jeg fór um í sumar, eru mjög óvíða kúaættir, sem skeri sig úr eða sem hafi haldið sér í nokkra ættliði, án þess að tvístrast eða deyja út eft- ir tiltölulega stuttan tíma. Lak- ast er þetta, að þegar góður grip- ur kemur fram í dagsljósið, þá er því oft svo lítill gaumur gef- inn, og ekkert skeytt um að ala upp undan honum. þannig fyrir- hitti eg nokkrai' góðar kýr í sum- ar, 10—15 vetra, er svo var ástatt um. Og þegar eg spurði um af- kvæmi undan þessum kúm, fékk eg tíðast það svar, að þau væru engin á lífi. Stundum var það við- kvæðið, að kýrin hefði átt tóma bolakálfa, en enginn viljað vinna til að kaupa þá til að ala upp. Og svipað var að segja, þó um kvígur væri að ræða. Heimilisástæðurnar leyfðu stundum ekki að kvígan væri sett á, og nágrannarnir töldu sig ekki þurfa hennar við. Og afleiðingin af þessu hefir því orðið sú, að undan þessum góðu gripum hefir sjaldan eða aldrei verið alið. Á nokkuð mörgum heimilum fyrirfinnast „mæður“ og „systur“ Helgir dómar á íslandi í katólskri tíð. [Grein þessi er útdráttur úr stærri ritgerð um þetta efni. Öllum tilvitn- unum til heimildarrita er slept hér]. Á fyrstu tíð kristninnar sótt- ust menn mjög efir að eiga eitt- hvað til minja um píslarvotta trúarinnar.. þegar píslarvottamir voru téknir í tölu helgra manna óx helgi minjagripsins. Lá á bak við sú fagra hugsun að vilja kom- ast í sem nánast samband við hina heilögu menn. Svo bættist það við að slíkir gripir áttu að vera til hverskonar heilla og vernd ar. — Síðan hefst sá siður að taka upp helga dóma dýrlinganna — líkami þeirra. Var lögð á þá hin mesta helgi. Eru enn geymdir um öll katólsk lönd helgir dómar slíkir, í hinum dýrustu hirslum og í höfuðkirkj um. þá er kristnin barst til íslands var þessi siður hafinn í kirkjunni fyrir æva- löngu. I sagnaritum íslenskum frá katólskri tíð verður ekki tiltak- anlega mikið vart við trú á helga dóma. Ekki verður séð af þeim að þeir hafi verið víða til. Af sögu Jóns helga ögmundssonar sést að helgur dómur Marteins biskups frá Tours var til heima á Hólum og á Grenjaðarstað, af sögu Guðmundar biskups góða að skrín og helgir dómar voru til í Möðruvallaklaustri og loks er al- kunnugt að helgir dómar innlendu dýrlinganna voru geymdir á bisk- upsstólunum. En máldagar, eignaskrár, kirkn- anna frá katólskri tíð eru til hundruðum saman. Af þeim verð- ur það ráðið að mjög mikið var til af helgum dómum á Islandi í katólskri tíð. Og það má fá tölu- vert ljósa og merkilega mynd af þessu, með athugun máldaganna. Mjög oft er talað um að kirkj- urnar eigi helga dóma. Langoft- ast eru þeir igeymdir í skrínum. Alls hefi eg getað fundið talað um 142 skrín á 121 kirkjustað, víðsvegar um landið. Auk þess er oft talað um helga dóma í öðr- um hirslum a. m. k. á 20 kirkju- stöðum öðrum. Svona algengt var það að kirkjurnar ættu helga dóma. Má sanna að voru til a. m. k. á 141 kirkjustað. En öll kurl koma áreiðanlega ekki til grafar. þótt mikið sé til af máldögunum vantar áreiðanlega mjög marga. T. d. sést ekki af neinum máldaga að skrín þorláks helga hafi verið í Skálholti. Langoftast eru hinir helgu dóm- ar geymdir í skrínum, eins og fyr segir. Buðkur með helgum dóm- um þekkjast á 21 kirkjustað, kistlar með helgum dómum á 11 kirkjum, pungar með helgum dómum í 5 kirkjum, hirsla með helgum dómum á Bakka í öxna- dal, kistur tvær með helgum dómum á Ljósavatni, ker með helgum dómum í Klofa á Landi og Nesi við Seltjöm, silfurtexti með helgum dómum á Krossi í Land- eyjum, altarissteinar með helg- um dómum í Vallanesi og Teigi í Fljótshlíð, steinn með helgum dómum í Á á Rangárvöllum, og silfurkross með helgum dómum á Hoffelli í Hornafirði og á Auð- kúlu. — Lýsingar á skrínum og þeim hirslum öðrum, sem geymdu hina helgu dóma eru mjög ófullkomn- ar. Fylst og merkilegust er lýs ingin á þorláksskríninu í Skál-. holti, sem skráð er í sögu Páls biskups Jónssonar: „Hann (Páll biskup) lét taka til skríngjörðar og lagðist þar til ógrynni fjár í gulli og gimstein- um og brendu silfri. Hann lagði þar og eigi minna fé til skrínis og smíðarkaups, með tillögum annara manna, en fjögur hundr- uð hundraða. það smíði var mjög svo vandað, að það bar eigi minna af öðrum skrínum, þeim er á Is- landi voru, um fegurð og vöxt, og var það betur en þriggja álna en ekki var annað betur en álnar langt, þeirra er þá voru á íslandi. Engi man spyrja þess vitra manna, er skrínið sér, hvert stór- menni sá maður hefir verið, er þá gersemi hefir gjöra látið, eða til hvers hann hefir og fær verið fyrir efna sakir“. Engar aðrar upplýsingar eru til um stærð skrínanna, en um efnið í þeim má sjá eitt og annað af máldögunum. Silfurskrín voru: í Stafholti, Rafnseyri, Núpi í Dýrafirði, þing- eyraklaustri, Möðruvöllum í Eyja- firði, Saurbæ í Eyjafirði, Grund í Eyjafirði, Hrafnagili tvö líti) silfurskrín, Laufási, Kirkjubæ í Hróarstungu, Eiðum, Dal undir Eyjafjöllum og í Odda. — Er venjulega sagt „skrín með silfur“ og mun fremur eiga að skiljast svo að skrínin sjeu silfurbúin, en að þau sjeu öll úr silfri. — þótt ekki sjeu gögn fyrir má telja öldungis víst að skrín Jóns helga ögmundssonar og góða Guðmund- arskrínið, heima á Hólum hafi og verið silfurbúin, enn var þar silf- urbuðkur, og silfurkrossar tveir á skríni í þykkvabæjarklaustri. Koparskrín voru á þessum kirkjustööum: Staðarhrauni, Reynistaðarklaustri, Möðruvöllum í Eyjafirði, Hrafnagili, Múla í Aðaldal tvö koparskrín, Klofa á Landi, Görðum á Álftanesi, Saur- bæ á Kjalarnesi og Reynivöllum í Kjós. Tannskrín voru í Hítardal, Narfeyri, Glæsibæ og Kirkjubæ í Hróarstungu og tannbuðkar með helgum dómum í Kirkjuhvammi og Lögmannshlíð. — Líklega er efnið rostungstönn. Vafalítið hafa þessi skrín verið útskorin og sennilega íslenskt smíði. Loks eru tréskrín í Snóksdal, Holtastöðum í Langadal, Grund í Eyjafirði, Kolfreyjusað, Núps- stað, Laugardælum og Bessastöð- um á Álftanesi. En sennilegt er og stundum helst sama ættin við þegar best lætur, í þeirra tíð, er eiga kýrnar eða meðan sama fólk ið býr á jörðinni. En þegar bú andaskifti verða er æfi ættarinn ar oft lokið, þeirrar sem var ver- ið að skapa. í allmörgum sveitum eru kýrn- ar hálfgerður samtýningur, sitt úr hverri áttinni, ósamstæðar að lit og einkennum og enginn „rauð- ur þráður“ sem tengir einstakl- ingana nánar saman á einn eður annan veg. Hinsvegar er svipur- inn áþekkur yfirleitt og kynmót- ið nokkurnveginn glögt, undan- tekningarlítið. I þeim sýslum sem eg fór um í sumar finnast þó örfáar heil- legar kúaættir, og skal nú vikið að þeim. 1. Meðalfellsættin. Upplýsingar um uppruna hennar o. s. frv. hefi eg frá Eggert búfr. Finnssyni, bónda á Meðalfelli. Einhvemtíma á árunum 1850— 1860 fjekk Finnur gamli á Með- alfelli kú frá Viðey, rauðhúfótta og hyrnda, og nefndist hún Dönsk. Undan henni var kýr, er kölluð var Björg, bleikrauð, kross- ótt og kollótt. þetta vom stofn- mæður Meðalfellsættarinnar. — Á árunum 1883—1900 voru feng- in 3 naut, hvað eftir annað, frá Viðey. Voru 2 þeirra bröndótt og hyrnd en eitt rauðkolótt og koll- ótt. Eggert telur líklegt, að naut- in hafi verið af sama ættstofni og Dönsk, án þess þó að hann geti fullyrt það. — Laufa, móðir Ósk- ars, er getur um í nautaskýrsl- unni, var út af Dönsk. Laufa fjekk tvisvar sinnum 1. verðl. á gripasýningum í Kjósinni, í seinna skiftið 1921, enda var hún fal- legur og gagnlegur gripur. En svo kemur nýtt til sögunn- ar. Áríð 1905 fær Eggert sér naut norðan frá Hofsstöðum í Skagafirði. Kýr Sigurðar bónda Péturssonar á Hofsstöðum voru annálaðar fyrir fegurð og gæði, enda farið ágætlega með þær. — Hofsstaða-Rauður var bolinn kall- aður. Hann var undan rauðri kú með svört eyru, og var hún tal- in besta kýr, bæði að nyt og smjör gæðum. Faðir Rauðs var rauð- kolóttur. Hofsstaða-Rauður vai’ kolóttur og yfirleitt falleg skepna. Meðalfellsættin eins og hún er nú, er þannig út af þessum.tveim ættliðum, Viðeyjarætt og Hofs- staðaætt. Annarsvegar er Dönsk, að oftast sé efnið tré, þegar ekki er um annað getið. Frekari lýsingar á skrínunum eru fáar. Gylt skrín eru nefnd á sex kirkjum, búin skrín á fjór- um stöðum, smelt skrín er í Hítar- dál, rauður buðkur og steindir buðkar eru einnig nefndir. Bersýnilegt er að sérstök áhersla hefir verið lögð á að fara vel með skrínin. Aðeins örsjaldan er talað um lest skrín eða brotin. Hefir þó töluvert á þau reynt, því að þau voru • borin í skrúð- göngum og maygur hefir á þeim hendur haft. Heimildirnar gefa ekki frekari upplýsingar um gerð skrínanna og útlit. En sennillega má fá af þeim allrétta heildarmynd um skrínin. þau hafa yfirleitt verið mjög merkilegir gripir, dýrir og vandaðir. Kirkjurnar á Islandi í katólskri tíð voru svo stórkost- lega auðugar að dýrum gripum og skrúða, að öldungis víst er, að sú auðlegð hefir einnig komið fram í því, að hinir helgustu dóm- ar hafa verið geymdir í dýrum og skartmiklum hirslum. Styðst þessi skoðun við það, að enn er til á íslandi skrín frá katólskri tíð, og er geymt á þjóð- menjasafninu. það er frá Val- þjófsstaðarkirkju. Lýsir Matthías fornmenjavörður því svo: „Hefir það verið sett gimsteinum og al- klætt gyltum eyrþynnum með drifnum myndum. það er í lög- un sem hús og er enn á þeirri

x

Tíminn

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.