Tíminn - 05.09.1925, Page 2
156
TIMINN
ingar á nautoripum 1
II. Sýnd naut.
Sýnd voru eða komu á sýning-a-
staðina samtals 42 naut. Lang-
flest nautin voru bola-vetrungar
1—IV2 árs gamlir, og margir af
þeim langsamlega óhæfir til und-
aneldis. — Bændur eru víða ótrú-
lega sinnulitlir um nauta- eða
bolavalið. það eru settir á bola-
kálfar og ætlaðir til undaneldis,
af handahófi og hvenær sem er að
vetrinum, eftir hentugleikum. Oft
ast lítið eða ekkert tillit tekið til
ætterni eða kosta. Kylfa látin ráða
kasti um val 0g kynferði kálfs-
ins. Og á þessu meini verður
naumast ráðin bót, nema með öfl-
ugum nautgriparæktarfélagsskap.
Naut þau sem veitt voru fyrir
einhver verðlaun, voru 18 alls.
Nöfn þeirra, aldur, þroski 0. s.
frv. sjest af meðfylgjandi töflu.
Málin eru tilfærð í sentimetrum,
og lengdarmálið er skrokklengd
gripsins.
Eigendur nautanna Nafn Aldur Mál
nautanna Hæð Lengd Brjóst raál
Stefán Jónsson Eyvindarstöðum . . Cæsar IH. 2
Magnús Þorláksson Blikastöðum . . Herrauður 3 132 145 177
Kolbeinn Högnason Kollaflrði . Sóti ll/2
Eggert Finnsson Meðalfelli .... Óskar 2V2
Steini Guðmundsson Valdastöðum . Brandur III. IV2 126 137 170
Bændaskólinn á Hvanneyri .... Þór 5 140 168 196
Sigurg. Jónsson Ausu Bárður 1V2
Síra Eirikur Albertsson Hesti . . . Grani IV.
Bjarni Bjarnason Skáney .... Kolur 3V2 130 150 180
Jón Hannesson Deildartungu . . . Kolur 3V2 132 155 183
Guðm. Jónsson Þorgautsstöðum . . Grettir 2V2 130 150 180
Brynjólfur Guðbrandsson Hlöðutúni . Kolur 1V2 120 130 157
Guðm. Daníelsson Svignaskarði . . Skuggi IV. 120 132 158
Jón Gíslason Brennistöðum .... Rauður 2
Páll Sigurðsson Haukatungu .' . Húfur IV. 118 140 150
Gestur Guðmundsson Rauðam. . . . Skjöldur IVs
Finnbogi Finnsson Sauðafelli . . . Skjöldur IV.
Guðm. Theódórsson Stórholti . . . Herrauður 2 126 150 170
Af þessum nautum er skýrslan
greinir, voru veitt önnur verðl.
fyrir tvö. það voru nautin þór á
Hvanneyri og Kolur í Deildar-
tungu. þór er fallegt naut og vel
ættað, undan Dumbu, er mjólk-
aði eitt árið (1921—22) 5140 kg.
En galla tel .jeg það þó, að hanp
er hymdur. Kolur í Deildartunigu
naut þess meðal annars, að hann
er vel ættaður, bróðir þórs frá
Hvanneyri.
Hin nautin, er skýrslan getur
um, fengu ýmist þriðju eða fjórðu
verðlaun.
Um þessi naut að öðru leyti
skal þess getið, að Herrauð á
Blikastöðum eiga þeir saman
Bjarni Ásgeirsson á Reykjum og
Magnús. Herrauður er ættaður
austan úr Hraungerðishreppi, und
an góðum foreldrum. — Herrauð
frá Stórholti eiga í félagi nokkr-
ir bændur í Saurbænum og nota
þeir hann allir til undaneldis. Er
svona félagsskapur um nauts-
hald virðingarverður og ættu
fleiri að taka upp þann sið.
Herrauður þessi er ættaður frá
Hvanneyri.
þessi, því miður, algenga óregla
í mörgum sveitum, að nota til
kúnna aðeins unga, óvalda bola-
kálfa, og undan hvaða kú sem
vera vill, er blátt áfram skaðlegt
og engin von um umbætur í naut-
peningsræktinni, meðan því fer
fram. Að minsta kosti verður að
gera þá kröfu til bænda, að bola-
kálfar sem ætlaðir eru til undan-
eldis, séu aldir undan bestu kún-
um í sveitinni. Hitt er herfilegur
misskilningur fyrir menn, að vilja
endilega binda s-ig við það að ala
upp lífkálfa undan. sínum eigin
kúm, hvernig sem þær eru og
hvað sem tíma þeirra líður. Ef
einhver bóndi á enga sæmilega kú
í fjósinu, sem telja megi hæfa til
að ala upp undan, þá á hann að
fara til nágranna síns, senj á
betri kýr, o>g fá hjá honum líf-
kálf í skiftum.
Undan góðum kúm og vel ætt-
uðum, ætti engum kálfi að farga,
má ekki vera hærra á eftirtöldum tóbakstegundum, en hér segir:
"V in.cllixxg’SLr:
Capstan med. í 10 stk. pk. frá Br. American Co. Kr.
do. í 50 — dós — sama —
Elephant í 10 stk. pk. frá Th. Bear & Sons . . —
do. í 50 — dós — sama . . —
Lueana í 10 stk. pk. frá Teofani & Co...—
Westm.AA.cork í 10 stk. pk. Westminster Tob. Co. —
í’lag í 10 stk. pk. frá Br. American Co. . —
Gold Plake í 10 — — — sama . —
0,88 pr. 1 pk.
5.25 — 1 dós
0.53 — 1 pk.
3.55 — 1 dós
0.71 — 1 pk.
1.06 — 1 —
0.60 — 1 —
0.83 — 1 —
Utan Reykjavíkur má verðið vera því hærra, sem nemur flutn-
ingskostnaði frá Reykjavík til sölustaðar, en þó ekki yfir 2°/0.
IiandsTerslun íslands.
góðar og ódýrar, — fást hjá
Sambandi isl. samv.félag'a.
Prjónavélar.
Hinar viðurkendu prjónavélar frá Dresdner Strickmaschinen-
fabrik, Dresden eru áreiðanlega hinar bestu og vönduðustu, sem kostur
er á að fá. — Pantanir annast kaupfélög út um land og
Samband ísl. samv.íélaga.
ef þeir annars álitast heilbrigðir
og gallalausir.
III. Kúa-ættir.
það er æði fátt um verulega
heilsteyptar kúaættir hér á landi.
þar sem nautgriparæktarfélög
hafa starfað um langt skeið, má
benda á nokkrar kýr undan
skástu nautunum, þar sem ætt-
ernið er sýnilegt. Kom þetta í
ljós í fyrra á sýningunum austan-
fjalls. Sömuleiðis hafa einstakar
kýr þar eystra reist sér „minn-
isvarða“ með afkvæmum sínum.
Má þar til nefna igömlu Gránu frá
Seglbúðum, Hvít frá Brekku í
Biskupstungum, Rós frá Húsa-
tóftum á Skeiðum o. s. frv.
Á því svæði, er jeg fór um í
sumar, eru mjög óvíða kúaættir,
sem skeri sig úr eða sem hafi
haldið sér í nokkra ættliði, án
þess að tvístrast eða deyja út eft-
ir tiltölulega stuttan tíma. Lak-
ast er þetta, að þegar góður grip-
ur kemur fram í dagsljósið, þá
er því oft svo lítill gaumur gef-
inn, og ekkert skeytt um að ala
upp undan honum. þannig fyrir-
hitti eg nokkrai' góðar kýr í sum-
ar, 10—15 vetra, er svo var ástatt
um. Og þegar eg spurði um af-
kvæmi undan þessum kúm, fékk
eg tíðast það svar, að þau væru
engin á lífi. Stundum var það við-
kvæðið, að kýrin hefði átt tóma
bolakálfa, en enginn viljað vinna
til að kaupa þá til að ala upp. Og
svipað var að segja, þó um kvígur
væri að ræða. Heimilisástæðurnar
leyfðu stundum ekki að kvígan
væri sett á, og nágrannarnir
töldu sig ekki þurfa hennar við.
Og afleiðingin af þessu hefir því
orðið sú, að undan þessum góðu
gripum hefir sjaldan eða aldrei
verið alið.
Á nokkuð mörgum heimilum
fyrirfinnast „mæður“ og „systur“
Helgir dómar
á íslandi í katólskri tíð.
[Grein þessi er útdráttur úr stærri
ritgerð um þetta efni. Öllum tilvitn-
unum til heimildarrita er slept hér].
Á fyrstu tíð kristninnar sótt-
ust menn mjög efir að eiga eitt-
hvað til minja um píslarvotta
trúarinnar.. þegar píslarvottamir
voru téknir í tölu helgra manna
óx helgi minjagripsins. Lá á bak
við sú fagra hugsun að vilja kom-
ast í sem nánast samband við
hina heilögu menn. Svo bættist
það við að slíkir gripir áttu að
vera til hverskonar heilla og vernd
ar. — Síðan hefst sá siður að
taka upp helga dóma dýrlinganna
— líkami þeirra. Var lögð á þá
hin mesta helgi. Eru enn geymdir
um öll katólsk lönd helgir dómar
slíkir, í hinum dýrustu hirslum og
í höfuðkirkj um. þá er kristnin
barst til íslands var þessi siður
hafinn í kirkjunni fyrir æva-
löngu.
I sagnaritum íslenskum frá
katólskri tíð verður ekki tiltak-
anlega mikið vart við trú á helga
dóma. Ekki verður séð af þeim
að þeir hafi verið víða til. Af
sögu Jóns helga ögmundssonar
sést að helgur dómur Marteins
biskups frá Tours var til heima á
Hólum og á Grenjaðarstað, af
sögu Guðmundar biskups góða að
skrín og helgir dómar voru til í
Möðruvallaklaustri og loks er al-
kunnugt að helgir dómar innlendu
dýrlinganna voru geymdir á bisk-
upsstólunum.
En máldagar, eignaskrár, kirkn-
anna frá katólskri tíð eru til
hundruðum saman. Af þeim verð-
ur það ráðið að mjög mikið var
til af helgum dómum á Islandi í
katólskri tíð. Og það má fá tölu-
vert ljósa og merkilega mynd af
þessu, með athugun máldaganna.
Mjög oft er talað um að kirkj-
urnar eigi helga dóma. Langoft-
ast eru þeir igeymdir í skrínum.
Alls hefi eg getað fundið talað
um 142 skrín á 121 kirkjustað,
víðsvegar um landið. Auk þess
er oft talað um helga dóma í öðr-
um hirslum a. m. k. á 20 kirkju-
stöðum öðrum. Svona algengt var
það að kirkjurnar ættu helga
dóma. Má sanna að voru til a. m.
k. á 141 kirkjustað. En öll kurl
koma áreiðanlega ekki til grafar.
þótt mikið sé til af máldögunum
vantar áreiðanlega mjög marga.
T. d. sést ekki af neinum máldaga
að skrín þorláks helga hafi verið
í Skálholti.
Langoftast eru hinir helgu dóm-
ar geymdir í skrínum, eins og fyr
segir. Buðkur með helgum dóm-
um þekkjast á 21 kirkjustað,
kistlar með helgum dómum á 11
kirkjum, pungar með helgum
dómum í 5 kirkjum, hirsla með
helgum dómum á Bakka í öxna-
dal, kistur tvær með helgum
dómum á Ljósavatni, ker með
helgum dómum í Klofa á Landi og
Nesi við Seltjöm, silfurtexti með
helgum dómum á Krossi í Land-
eyjum, altarissteinar með helg-
um dómum í Vallanesi og Teigi í
Fljótshlíð, steinn með helgum
dómum í Á á Rangárvöllum, og
silfurkross með helgum dómum á
Hoffelli í Hornafirði og á Auð-
kúlu. —
Lýsingar á skrínum og þeim
hirslum öðrum, sem geymdu hina
helgu dóma eru mjög ófullkomn-
ar. Fylst og merkilegust er lýs
ingin á þorláksskríninu í Skál-.
holti, sem skráð er í sögu Páls
biskups Jónssonar:
„Hann (Páll biskup) lét taka
til skríngjörðar og lagðist þar til
ógrynni fjár í gulli og gimstein-
um og brendu silfri. Hann lagði
þar og eigi minna fé til skrínis
og smíðarkaups, með tillögum
annara manna, en fjögur hundr-
uð hundraða. það smíði var mjög
svo vandað, að það bar eigi minna
af öðrum skrínum, þeim er á Is-
landi voru, um fegurð og vöxt,
og var það betur en þriggja álna
en ekki var annað betur en álnar
langt, þeirra er þá voru á íslandi.
Engi man spyrja þess vitra
manna, er skrínið sér, hvert stór-
menni sá maður hefir verið, er
þá gersemi hefir gjöra látið, eða
til hvers hann hefir og fær verið
fyrir efna sakir“.
Engar aðrar upplýsingar eru
til um stærð skrínanna, en um
efnið í þeim má sjá eitt og annað
af máldögunum.
Silfurskrín voru: í Stafholti,
Rafnseyri, Núpi í Dýrafirði, þing-
eyraklaustri, Möðruvöllum í Eyja-
firði, Saurbæ í Eyjafirði, Grund
í Eyjafirði, Hrafnagili tvö líti)
silfurskrín, Laufási, Kirkjubæ í
Hróarstungu, Eiðum, Dal undir
Eyjafjöllum og í Odda. — Er
venjulega sagt „skrín með silfur“
og mun fremur eiga að skiljast
svo að skrínin sjeu silfurbúin, en
að þau sjeu öll úr silfri. — þótt
ekki sjeu gögn fyrir má telja
öldungis víst að skrín Jóns helga
ögmundssonar og góða Guðmund-
arskrínið, heima á Hólum hafi og
verið silfurbúin, enn var þar silf-
urbuðkur, og silfurkrossar tveir
á skríni í þykkvabæjarklaustri.
Koparskrín voru á þessum
kirkjustööum: Staðarhrauni,
Reynistaðarklaustri, Möðruvöllum
í Eyjafirði, Hrafnagili, Múla í
Aðaldal tvö koparskrín, Klofa á
Landi, Görðum á Álftanesi, Saur-
bæ á Kjalarnesi og Reynivöllum í
Kjós.
Tannskrín voru í Hítardal,
Narfeyri, Glæsibæ og Kirkjubæ í
Hróarstungu og tannbuðkar með
helgum dómum í Kirkjuhvammi
og Lögmannshlíð. — Líklega er
efnið rostungstönn. Vafalítið hafa
þessi skrín verið útskorin og
sennilega íslenskt smíði.
Loks eru tréskrín í Snóksdal,
Holtastöðum í Langadal, Grund
í Eyjafirði, Kolfreyjusað, Núps-
stað, Laugardælum og Bessastöð-
um á Álftanesi. En sennilegt er
og stundum helst sama ættin við
þegar best lætur, í þeirra tíð, er
eiga kýrnar eða meðan sama fólk
ið býr á jörðinni. En þegar bú
andaskifti verða er æfi ættarinn
ar oft lokið, þeirrar sem var ver-
ið að skapa.
í allmörgum sveitum eru kýrn-
ar hálfgerður samtýningur, sitt
úr hverri áttinni, ósamstæðar að
lit og einkennum og enginn „rauð-
ur þráður“ sem tengir einstakl-
ingana nánar saman á einn eður
annan veg. Hinsvegar er svipur-
inn áþekkur yfirleitt og kynmót-
ið nokkurnveginn glögt, undan-
tekningarlítið.
I þeim sýslum sem eg fór um
í sumar finnast þó örfáar heil-
legar kúaættir, og skal nú vikið
að þeim.
1. Meðalfellsættin. Upplýsingar
um uppruna hennar o. s. frv. hefi
eg frá Eggert búfr. Finnssyni,
bónda á Meðalfelli.
Einhvemtíma á árunum 1850—
1860 fjekk Finnur gamli á Með-
alfelli kú frá Viðey, rauðhúfótta
og hyrnda, og nefndist hún
Dönsk. Undan henni var kýr, er
kölluð var Björg, bleikrauð, kross-
ótt og kollótt. þetta vom stofn-
mæður Meðalfellsættarinnar. —
Á árunum 1883—1900 voru feng-
in 3 naut, hvað eftir annað, frá
Viðey. Voru 2 þeirra bröndótt og
hyrnd en eitt rauðkolótt og koll-
ótt. Eggert telur líklegt, að naut-
in hafi verið af sama ættstofni og
Dönsk, án þess þó að hann geti
fullyrt það. — Laufa, móðir Ósk-
ars, er getur um í nautaskýrsl-
unni, var út af Dönsk. Laufa
fjekk tvisvar sinnum 1. verðl. á
gripasýningum í Kjósinni, í seinna
skiftið 1921, enda var hún fal-
legur og gagnlegur gripur.
En svo kemur nýtt til sögunn-
ar. Áríð 1905 fær Eggert sér
naut norðan frá Hofsstöðum í
Skagafirði. Kýr Sigurðar bónda
Péturssonar á Hofsstöðum voru
annálaðar fyrir fegurð og gæði,
enda farið ágætlega með þær. —
Hofsstaða-Rauður var bolinn kall-
aður. Hann var undan rauðri kú
með svört eyru, og var hún tal-
in besta kýr, bæði að nyt og smjör
gæðum. Faðir Rauðs var rauð-
kolóttur. Hofsstaða-Rauður vai’
kolóttur og yfirleitt falleg skepna.
Meðalfellsættin eins og hún er
nú, er þannig út af þessum.tveim
ættliðum, Viðeyjarætt og Hofs-
staðaætt. Annarsvegar er Dönsk,
að oftast sé efnið tré, þegar ekki
er um annað getið.
Frekari lýsingar á skrínunum
eru fáar. Gylt skrín eru nefnd
á sex kirkjum, búin skrín á fjór-
um stöðum, smelt skrín er í Hítar-
dál, rauður buðkur og steindir
buðkar eru einnig nefndir.
Bersýnilegt er að sérstök áhersla
hefir verið lögð á að fara vel
með skrínin. Aðeins örsjaldan er
talað um lest skrín eða brotin.
Hefir þó töluvert á þau reynt,
því að þau voru • borin í skrúð-
göngum og maygur hefir á þeim
hendur haft.
Heimildirnar gefa ekki frekari
upplýsingar um gerð skrínanna
og útlit. En sennillega má fá af
þeim allrétta heildarmynd um
skrínin. þau hafa yfirleitt verið
mjög merkilegir gripir, dýrir og
vandaðir. Kirkjurnar á Islandi í
katólskri tíð voru svo stórkost-
lega auðugar að dýrum gripum
og skrúða, að öldungis víst er, að
sú auðlegð hefir einnig komið
fram í því, að hinir helgustu dóm-
ar hafa verið geymdir í dýrum
og skartmiklum hirslum.
Styðst þessi skoðun við það,
að enn er til á íslandi skrín frá
katólskri tíð, og er geymt á þjóð-
menjasafninu. það er frá Val-
þjófsstaðarkirkju. Lýsir Matthías
fornmenjavörður því svo: „Hefir
það verið sett gimsteinum og al-
klætt gyltum eyrþynnum með
drifnum myndum. það er í lög-
un sem hús og er enn á þeirri