Tíminn - 21.08.1926, Blaðsíða 1

©talbfert
aq, afgret&slumaöur ðTimans ct
Sigurgetr 5rr&ri?Mcn,
Somíxm6r.búsinu, Keyffnnff
^fgreiböta
C t rn o n 6 ír í Sambanöaíjásmu
öpm öagle^a 9—12 f. I).
Sinti 496-
X. ár.
Rikjisiniliaiilið
og Grænland.
1 7. ,gr. sambandslaganna er af-
armarkvert ákvæði, er lýtur að
deilunnii um eignarréttinn yfir
Grænlandi. Þar er sagt í 3. máls-
grein, „að ríkjasamningar þeir, J
sem Danmörk gerir eftir staðfest-
ing sambandslaganna, skuldbinda
ekki ísland, „neraa samþykki
réttra íslenskra stjórnarvalda
komi til“. I þessari sömu grein
er það einnig tekið fram, að þeir
samningar, sem voru þegar áður
gerðir „milli Danmerkur og ann-
ara ríkja og birtir, og varða Is-
land“, gilda hér á landi.
Þessi ákvæði eru eftirtektar-
verð, Oig sérstaklega er það tíma-
bært vegna Grænlandsdeilunnar,
að menn geri sér þau fullkomlega
Ijós. Fyrst og fremst hljóta allir
að reka augun í það, að hér er
beinlínis gert ráð fyrir því að
Danir hafi gert leynilega samn-
inga sem varða ísland. Við slíka
samninga er það athugv., að sam-
þykki íslenskra stjórnarvalda þarf
ekld að koma til. Nú er það enn-
fremur svo, að því er snertir
Grænland, að margt hefir komið
fram á síðustu árum, er bendir til
þess, að Dönum muni hafa sam-
ist við erlend ríki um eylandið
mikla. Það liggur í loftinu og er
á almanna vitund, að sambandsríki
vort hvorki er fært um, né fær
leyfi til þess, að halda stranda-
banninu uppi þar vestra. Fyrir-
komulag svo nefndrar stjómar
þar þolir ekki dagsljósið. Saga
Grænlands undir oki Dana er
hrylliieg og hlýtur að vei-ða
strangdæmd af öllum siðuðum
heimi. Þess vegna er það í sjálfu
sér eðliiegt, að vitrh' stjórnmála-
menn Dana reyni, ef unt væri,
að slá tvær flugur í einu höggi,
að fá væna fjárfúlgu fyrir af-
hending á Grænlandi, og að losna
frá ábyrgð af stjómarrekstri,
löggæslu og landvörnum á eyland-
inu vestra. Yrði það þá heldur
ekki í fyrsta sinn að Danmörk
sjálf auðgaðist á slíkan hátt af
sambandslöndum sínum.
En þá kemur fram eitt megin-
atriði í rannsókn þessa máls. Ef
fullnaðarsamningar hafa ekki þeg-
ar verið gerðir um söluna fyrir 1.
desember 1918, þá er það öldung-
is efalaust, að málefnið kemur ís-
landi við, þegar af þeitrri ástæðu
einni, og þá krefst samþykki
stjórnarvalda vorra til. I því sam-
bandi kemur þá til fullra greina
sú spuming, hvort hugsanlegt sé
eftiir hlutarins eðli að nýtt fyrir-
komulag um stjórnarskipun og rík-
isstöðu Grænlands hafi getað átt
sér stað með leynisamningi, svo að
ekki þurfi nýrra og frekarii ráð-
stafana til. Setjum það dæmi, að
Kanada (England) hafi fyrir 1918
fengið ákvarðað kauptilboð Bret-
um til handa. Efalaust mundi
samt síðari samþykt og afsal á
landinu heyra undir ákvæði Is-
lands. Samkvæmt| 16. (grein sam-
bandslaganna varðar slíkt íslenska
„ríkið og stöðu og réttindi þegna
þess“.
Enn kemur hér til greina stór-
vægilegur atburður einn, sem al-
ment mun þó hafa verið gefinn
lítill gaumur hér á landi. Þegar
konungur vor kom hingað tii
landsins 1921 bjuggust menn við
því að Islendingar og gestir frá
öðrum þjóðium mundu fá leyfi til
þess að vera viðstaddir þegar lýst
var yfir landnámi og eignartaki á
hinni fornu nýlendu vorri. En sú
von brást. Undir huliðshjálmi
verslunaroksins bárust hinar kon-
unglegu yfirlýsingar út yfir bygð-
iv Eiríks rauða, meðal búðarþjóna
og Skrælingja. Fréttaritara er-
lendra stórblaða var meinuð sam-
leiðin til þessa heimkynnis hinna
saklausu náttúrubarna, sem Dana-
stjórn er svo ant um að varð-
veita frá „skaðlegum áhrifum“. —
„Samþegnarnir“ íslensku báðu og
um fararleyfi hjá konungi, en
var neitað.
Um þetta er getið hér fyrir þá
sök, að þessi athöfn konungs fer
fram undir sambandslögumbeggja
ríkjanna. — Þetta er ráðstöfun,
sem beiinlínis krefst athugunar af
alþingi og stjórnarráði voru. —
Alveg er óhugsandi að nú verði
þagað hér lengur um þessa náms-
athöfn., Hið ókurteisa, úrelta og
iliræmda hafnabann á Grænlandi
gat ekki dulið þetta tiltæki Dana-
stjómar fyrir augum heimsins.
Hýorkii með -beinum orðum né
lagaþýðing getur slík athöfn fall-
ið undir ráðstafanir, sem eru ekki
„birtar“ (sbr. 7. gr. sambands-
laganna). Konungur kemur hér
fram sem yfirboðari samþegnanna
beggja. Frá því sjónarmiði verð-
ur að dæma um merking þessarar
gjörðar. Með öðrum orðum, hlyti
þetta atriði, út af fyrir sig, ef
krafist væri, að falla undh- ákvæði
17. gr. sbsl. um gerðardóm, sem
jafnskipast hæstaréttardómurum
(4) af báðum ríkjum, með odda-
manni sænskum eða norskum, ef
á greinir.
Nákomið þessu málsatriði er á-
kvæði sambandslaganna, 6. gr.,
um þegnajöfnuð, þar -sem lögskip-
ast, að íslendingar njóti að öllu
leyti sama réttar í Danmörku
sem þarlendir menn. Undh' Dan-
mörk vilja lög þessi efalaust telja
Færeyjar og Grænland, ,sem varð-
ar máli hér, meðan ófeldur er
dómur í Grænlandsdeilunni. En
enginn efi getur verið á því, að
Danastjórn brýtur sambandslögin,
ef hún neitar stjórnarvöldum ís-
lands um aðgang að atvinnu-
rekstri og framtakssemi, hvort
heldur er í framleiðslu eða við-
skiftum — til jafns við Dani.
Eins og -stendur reka Danir þar
verslun og aðrar atvinnugreimar í
svo miklum mæli, að yfirdrepsá-
stæða þeirra um verndun „siðferð-
is“, heilbriigði og velfamaðar gagn
vart Skrælingjum, verður hverj-
um til hróplegs athlægis, ,sem til
þekkir.
En hér kemur þá enn til álita
einn mikilvægur þáttur í deilumál-
inu. Vér megum ekki gleyma því
á hvem hátt krafa vor, fyr-st og
fremst um framkvæmdir í sam-
í-æmiJ við orð og anda sambands-
laganna, verður að berast fram. —
Það er algerlega óhæf aðferð að
einstakir menn eða félög sæki
héðan um „leyfi“ til þess að fara
til Grænlands, dvelja þar eða í-
lengjast, á þann hátt að leita til
Danastjórnar. — Almenningsálit
íslendinga getur knúð Dani til
sanngirni í þessu efni. Stjórninni
í Höfn er fullkunnugt um það, að
þegnajöfnuðurinn réttlætir slíkar
kröfur af vorri hálfu. En þær
eiga að -berast þannig fram, að
stjórnarráðí íslnds fái heimild
konungs vors í eitt skifti fyrir
öll, (ad mandatum) ti þess að
veita leyfin.
Reykjavík 21. ágúst 1926
Slíkar heimildir frá stjórnarráði
voru fela í sér engar viðurkenning
ar um hið ráðandi fyrirkomulag,
sem nú er haldið *uppi undir
strandabanni Grænlands. Eins og
kunnugt er, gilda ekki siðaðra
landa lög meðal Skrælingja. Morð-
um, þjófnaði, ráni og öðrum stór-
glæpum er ekki hegnt þar eftir
grundvallarsetningum mannaðra
þjóða. Konungsvaldið yfir Græn-
landi kemur því ekki fram í sam-
bandi við lög og rétt, sem geti við-
urkenst meðal kristinna manna.
— Konungurinn á Grænlandi
stendur þar fyrst og fremst
sem konungur íslands yfir ný-
lendu voiri, frá gamalli tíð, á
grundvelli samninga við íslenska
þegna. Þegar samband-slögin eru
krufin til mergjar leyfa þau oss
öldungis efalaust, til að byrja
með, jafnstæðar framkvæmdir fyr
ir vestan, til móts við nytjar
samþegna vorra þar.
En meðan slíku fer fram og
íslenski fiskiflotinn ásamt kaup-
mönnum héðan, iðnaðaimönnum
og bændum ná fótfestu í Græn-
landi og kynnast því, er öldungis
sjálfsögð skylda vor gagnvart oss
sjálfum og öllum siðmönnuðum
heimi, að heimta Grænland af
sambandsþjóð vorri, undir ríki Is-
lands. Einungis með því verður
þetta feiknaland notað samkvæmt
þess eðlilegu ákvörðun. Danir, sam-
þegnar vorir á þessum tíma, hafa
sýnt þa-ð og sannað með óhrekj-
anlegum, hræðilegum sönnunar-
gögnum, að þeir eru algerlega ó-
hæfir til þess^að starfrækja auðs-
uppsprettur landsins, á þann hátt,
sem þolast má af kristitnni sið-
menning.
Óskiljanleg blindni mætti það
heita, ef samþegnar íslendinga í
Danmörk vildu hllast á þá sveif,
að meina oss aðgang að Græn-
landi. Almenningsálit og blöð
Dana geta unnið mikið í þá átt
að finna sæmilega úrlausn þessa
málefnis — því öll meginatriði
Grænlandsdeilunnar eru einmitt
þess eðliis, að þau áfrýja til sam-
viskusemi og sanngirni. Tímarnir
eru og að stórbreytast í þá átt að
láta heyrð í þjóðmálum, rök og
réttlætiskend almennings. Tímar
hins ótakmarkaða einveldis eru
liðnir og stjórnmálamenn heims-
ins miða alstaðar, fram um alt, að
því, að finna þungamiðju þeirrar
sannfæringar landslýða, er geti
borið þá fram til valda. Grænlands-
okið hefir um fjöldamörg ár ver-
ið hatað og fyrirlitið hjá dönsku
þjóðinni — og verður æ því meir
og með vaxandi þunga, eftir því
sem fleiri -sannfregnir leka út um
atferlið vestra.
Það verður eiinmitt Grænlands-
málið, sem treystir á haldgæði
sambandslaga vorra með Dönum.
Þjóðarálitið hér á landi er þegar
orðið svo ákvarðað í þessu mál-
efnii, að forsprakkar samþegTia
vorra gera rétt í því að -skipa
því ofarlega á dagskrá.
Einar Benediktsson.
----o----
— Enn gengur Frökkum erfið-
lega að friða Sýrland. Urðu all-
miklar skærur og orustur um síð-
ustu mánaðamót milli franska
hersins og uppi'eisnarmanna. —
Urðu Frakkar að vísu yfirsterk-
ari, en mistu marga menn og enn
fleiri særðust. Tvær franskar flug
vélar lentu meðal annars í hönd-
um uppreisnarmanna. Tóku þeir
flugmennina höndum og brendu
þá lifandi með flugvélunum.
Kaupfélag Eyfirðinga.
Hinn 19. júní síðastliðinn voru
liði-n 40 ár síðan stofnað var
stærsta og öflugasta kaupfélag
landsins: Kaupfélag Eyfirðinga.
Þessa tilefnis var það ákveðið,
á miðjum síðastliðnum vetri að
gefa út minningarrit félagsins á
þessu 40 ára afmæli þess. Var
Jónasi Þorbergssyni ritst j óra
falið að semja ritið. Þó að tími
væri naumur hefir hann unnið
þetta verk sérlega myndarlega.
Mmnin-garritið, 100 síður í stóru
broti, prýðilega vandað að öllum
fiágangi, með mörgum myndum,
kom út á tilteknum tíma. Er það,
í sinni röð, stórmerkilegt rit og
prýðileg'a samið. Þar „tala verk-
in“ skýru máli um undramátt
samtakanna og þá miklu blessun,
sem samvinnunni er samfara. Þar
sést það og mjög greinilega
hversu miklu máli það skiftir fyr-
ir félögin, að eiga góða forystu-
menn og hvers-u stórágæts árang-
urs má vænta er félagsmenn
fylgja ótrauðir góðum foringja.
Fyrst ritar höf. almennan inn-
gang. Gefur hann þar yfirlit yfir
verslun á íslandi á 19. öld og að-
draganda samvinnuhreyfingarinn-
ar. Er fyrsti þáttur þess merki-
lega kafla prentaður á öðrum
stað í blaðinu.
Þá kemur meginkaflil ritsins:
Saga Kaupfélags Eyfirðinga.
Skiftist sú saga í tvær helftir:
Sögu pöntunarfélagsins og sögu
s-ölufélagsins og-skiftist um þau
tímamót er Hallgrímur Kristins-
son tók við félaginu í mikilli
hnignun, en hóf það síðan á fám
árum tiltölulega, og Sigurður
bróðir hans síðar, í þann sess að
verða stærsta og myndarlegasta
félag landsins. 1
Næst koma í ritinu: „Kaflar úr
þróunarsögu Kaupfélags Eyfirð-
inga“. Er þar skýrt frá útbreiðslu
félagsins og vexti, skipulagi fé-
lagsins hversu það þroskaðist
smátt og smátt, starfsþróun fé-
lagsins, byggingum þess og loks
frá sjóðum þess, sem meiri eru en
nokkurs annars félags á íslandi.
„Allar sjóðeignir félagsmanna í
vörslum félagsins eru samtals
1003408 krónur. I þessum sjóðum
liggur fjárhagslegur styrkur fé-
lagsins og' frambúðartrygging.
Þeir eru ávöxtur af 20 ára óslit-
inni viðleitni að tryggja framtíð
félagsims. Fórnfýsin og fyrir-
hyggjan hafa jafnan borið hærra
hlut, þegar greint hefir á um
þessi tryggingaimál“ — segir höf-
ir höfundur.
Síðast er í ritinu skrá um alla
starfsmenn félagsins, æðri og
lægri, og skýrslur ýmislegar, sem
varpa skýru ljósi yfir stai'fsem-
ina.
Síðast dregur höf. saman í eitt
eftirfarandi atriði til glöggvunar:
„Samkv. framanrituðum skýrsl-
um hefir Kaupfélag Eyfirðinga á
tímabilinu 1906—1925:
Selt vörur til viðskiiftamanna
fyrir 12577.665 kr. eða rúmlega
12(4 miljón króna.
Hreinn arður af vörusölu þess-
ari hefir orðið 741.160 kr. eða
tæp 3/4 miljón króna.
Innkeyptar innlendar vörur sem
næst 493(4 þús. kíló ull, 198 þús.
pör prónles, 355 þús. kindur til
sláturhúsanna, svo og ýmsar aðr-
ar vörur, alt samtals fyrir.
9.720.041 kr. með áætluðu reikn-
ingsverði; þar við bætast upp-
39. blað
bætur 285.948 kr. ofhátt greitt
1920 og endurki'afið 50.873 kr.,
og er þá endanlegt reikningsverð
9.955.116 kr. eða ítæpar 10 milj.
króna.
Vöruvelta þessa tímabils verð-
ur þannig innkeyptar og seldar
vörur samtals 22.532.781 kr. eða
rúmlega 22(/2 miljón krónur.
Starfsmannahald ihefir verið
þannig, að til jafnaðar kom ítæp-
ar 100 þús. kr. af vöruveltunni
á hvem starfsmann á ári.
Ef tekin eru sér tvö síðustu ár-
in, 1924—1925, koma ítæpar 160
þús. kr. á hvern starfsmann
livort árið.
Skattar hafa verið greiddir
86.991 kr. Þar af til Akureyrar^
bæjar 76.262 krónur og til ríkisr
sjóðs 10,729 krónur.
-----Til samanburðar er, að á
20 ára tímabilinu 1886—1905 eru
innfluttar vörur 392.431 kr. og
útfluttar vörur 278.980 kr. Vöru-
velta þessa tímabils þannig að-
eins 671.411 krónur, eða sem
næst r/34 hluti af vöruveltu
seinna tímabilsins".
Þyrfti að geta rits þessa miklu
rækilegar, þó að ekki verði gert
í þetta sinn. Það þyrfti að koma
fyrir augu hvers einasta bónda
á Islandi. Mega Eyfirðingai’ bera
höfuðið hátt. Þeir hafa sýnt ís-
lenskum bændum það í verkinu
hversu stórkostlega miklu góðu
má koma til leiðar með góðum
samvinnufélagsskap. Eyfirðingar
hafa sýnt meiri þroska í félags-
málum og fengið meira fyrir í
aðra hönd en nokkrir aðrir —
enda verið svo lánsamir að eiga
bestu leiðtogana.
---0--
t
„I embættisnafni“.
I.
Meðan Krisján Alberts,-on,
hinn „pennaprúði“ er í sumarfríi,
hefir miðstjórn íhaldsflokksins
valið Árna Jónsson, sendimann
íhaldsins fyrverandi, til að vera
ritsjóra aðalmálgagns Ihalds-
flokksins. Fer mjög vel á því að
einmitt hann s,é merkisberi
flokksins. Hefir hann vafalaust til
þess alla verðleika, að Ihalds-
mannadómi, að- svo sé mulið und-
ir hann, að setja hann í virðing-
arstöðu.
Árni Jónsson notar tækifærið til
að rita langt mál um það hvað
skilji Framsóknarflokkinn og
Ihaldsflokkinn. Góðra gjalda vert
er það, því að sannrar uppfræðslu
um það þarfnast þjóðin mjöig. Og
þó að hálfssögð verði sagan er
Árni segir frá, þá má þó þakka
það að þetta gefur öðrum tilefni
til að ræða málið og siegja rétt-
ar frá.
Aðallega virðist Ámi ætla að
ræða aðstöðu flokkanna tiil land-
búnaðarmálanna. Hefir þegai’
birst ein um Ræktunarsjóðinn. —
Verður hún hér athuguð í nokkr-
um meginatriðum.
II.
Árni segir meðal annars,, að jeg
hafi lýst „því mjög skorinort yf-
ir, að þingið, eins og það var þá
skipað, væri sérstaklega vel skip-
að tiil þess að hrinda áfram áhuga-
málum landbúnaðarins“. Dregur
hann af því þá ályktun að jafnvel
jeg, „hinn bjartsýni maður“ um
landbúnaðarmálin, sem hann svo
Frh. á 4. síðu.