Tíminn - 21.08.1926, Blaðsíða 2

144
TIMINN
M oregskvedja.
Skálaræða í Lærdal í Sogní 19. júni 1926.
Utan úrheimi.
Vandamál Breta.
Kolavandræðum Englendinga er
ekki enn lokið. Verkbannið hefir
nú staðið í nærfelt þrjá mánuði.
Beint tjón fyrir England er eftir
nýjustu rannsóknum talið 150
miljónir Sterlingspunda.
Fyr er frá því sagt, að íhalds-
stjórnin knúði fram breytingu á
vinnulöggjöfinni, þannig, að nú
má vinna, 8 tíma í námunum í
stað þess að áður var ekki leyfi-
legt að vinna nema 7. Vonaðist
stjómin eftir, að neyðin mundi
smátt og smátt sverfa svo að
verkamönnum, að þeir leystu upp
fylkingu sína, og sættu sig við að
fá sama kaup og áður, en vinna
lengur. Sjaldan hefir orðið eins
mikill hiti í enska þinginu og við
afgreiðslu þessara laga. Stóðu
verkamenn og flestir hinir frjáls-
lyndu, þar á meðal Lloyd George,
á móti, en íhaldsmenn allir með.
Fáeinir lávarðar telja sig fylgja
verkamönnum og freistuðu þeir
að tefja málið í efri deild, en
þar var margfaldur meiri hluti
með. Lá nærri að áflog yrðu í
þinginu, er frv. varð endanlega
að lögum.
En enn sem komið er hefir
stjómin lítið grætt á lögum þess-
um, því að fáir verkamenn hafa
tekið til vinnu. En þau hafa auk-
ið mjög andúð gegn stjórninni.
Við nýafstaðnar aukakosningar
var verkamannaflokkurinn með
9000 atkv. meiri hluta, en um
síðustu kosningar var meiri hluti
þeirra aðeins 1600. Þykir þetta
boða það, að hinn sterki íhalds-
flokkur muni ekki geta til lengdar
haldið völdum í Englandi.
Neyðin fer stöðugt vaxandi í
landinu, og hvergi sést til lands.
Þá hafa biskupar Englands aft-
ur gengið fram fyrir fylkingar
og boQið málamiðlun sína. En
stjómin hefir ekki þegið þá hjálp,
og er sú tilraun úr sögunni.
Atvinnuleysið í Englandi er
gífurlegt, því að fyrir utan námu-
mennina er talsvert á aðra miljón
atvinnulausra manna í landinu, og
er það ekki nema að nokkru leyti
afleiðingar kolaverkbannsins.; yf-
irleitt búa Englendingar með alla
sína framleiðslu að hækkunarpóli-
tík sinni. Hún er ástæða kola-
teppunnar, og hins almenna at-
vinnuleysis og báginda í landinu.
Gengismál Englendinga hefir nú
komið til nýrrar umræðu í heims-
blöðunum. Stórblaðið enska ..Daily
Mail“ hefir nú um stund þráfald-
lega áfelt Bandaríkjamenn fyrir
græðgi þeirra að heimta aftur
herlánin af bandamönnum sínum
í Evrópu. Segja, sem satt er, að
þær fjárkröfur hvíli eins og mara
á álfuipii og sé bæði fávíslegt og
siðferðislega rangt að heimta þess
ar skuldir. Bandaríkjamenn hafi
verið með í stríðinu. Þeirra mann-
fall hafi verið 40 þúsund. Eng-
lendinga 900 þúsund og Frakka
1400 þúsundir. Sje ekki meira þó
Bandaríkin leggi til fé, heldur en
Evrópuríkin líf sinna hraustustu
sona. En Bandaríkjamenn eru
þungir á brúnina og vilja fyrst fá
peninga sína, hvað sem öðru líð-
ur. Og skuld Frakka við þá er
einmitt ein af aðalorsökunum til
þess að frankinn fellur, og ring-
ulreið kemst á fjármál álfunnar
í sambandi við hrun hans.
Á stríðsárunum fengu Englend
ingar géysimikið fje hjá Banda-
ríkjamönnum, en lánuðu mikið af
því aftur samherjum sínum í Ev-
rópu, til þess að þeir gætu haldið
stríðinu áfram til sigurs. Árið
1923 voru Bretar að búa sig und-
ir að lyfta sterlingspundinu upp
í gullgildi, en gátu það ekki nema
með því að tryggja sér stórt pen-
ingalán í Bandaríkjunum. En
Ameríkumenn vildu ekki veita
gengislánið nema samið væri um
gömlu skuldina. Þá samdi Baldwin
núverandi yfirráðherra í Englandi
um að borga þessa miklu skuld á
tveim mannsöldrum. En til að
geta það, verða þeir að krefja
bandamenn sína, Belgíumenn,
Frakka og ítali, um mikið fé,
sem þeim var lánað. En langmest-
an hlutann verða samt Bretar að
borga af því, sem bandamenn
þeirra fengu.
Baldvin undirskrifaði þennan
samning til að geta komið sterl-
ingspundinu í gullgildi. En nú
verður hann sem ráðherra að
glíma við þann draug, sem hann
hefir vakið upp. Atvinnuleysið og
vinnudeilumar eru bein og óhjá-
kvæmileg afleiðing af gengis-
hækkuninni. En á hinn bóginn er
skuldin við Bandaríkin svo þung,
að hún liggur einsi og mara á
Evrópu í meira en hálfa öld.
Og auk fjáfhagserfiðleikanna skap
ar hún hatur á Ameríkumönn-
um og óvild og illdeilur milli
Evrópuþjóðnna um það, hversu
skifta skuli milli þeirra synda-
byrði stríðsins,
Áður en samið var buðust Bret
ar til að gefa upp allar skuldir
bandamönnum sínum, ef Bandarík
in vildu gera slíkt hið sama. En
við það var ekki komandi í Ame-
ríku. Nú krefst Daily Mail að
málið sé tekið upp að nýju á þeim
grundvelli. Eitt hefir að minsta
Tíðir líða — en lýðsins sála
lengi man sín stærstu spor.
Þúsund ár kann þrá að bála
í þjóðarlund, sem býr í skála.
Flog-nar þrár um Islands ála
einatt gista Noregs vor.
Norðmenn! alla aldannorgna
yðar lands vér mintumst fyrst,
það var okkar fóstran foma
uns firða, hersa eðalboma
hrakti gustur harðra norna
héðan burtu. — Hvers’var mist?
•
Þungar bylgjur brimað hafa
um beggja vorra þjóðarskeið.
Ber ei síður blóðgra stafa
beggja saga? utan vafa.
kosti hafst upp úr þeirri sókn.
Blöðin í Ameríku hafa orðið að
taka skuldamálið til meðferðar.
En hingað; til hafa þau eiinkum álit
ið best að hafa hægt um málið, og
láta almenning í landinu ekki vita
um hvílíkt ranglæti Ameríkumenn
fremja með því að ætla að þraut-
pína Evrópuþjóðimar til að greiða
óborganlegar skuldir.
Aðstaða Englands er þannig að
öllu leyti hin erfiðasta, bæði sök-
um gengishækkunarinnar og þar
af leiðandi atvinnuleysi og vinnu-
tjón, en á hinn bóginn skuldainn-
héimtan fyrir Bandaríkin, sem
sýnist líkleg til að enda með
gjaldþroti sumra af merkustu
þjóðum álfunnar.
24. júlí.
J. J.
---o---
Baráttan
um dn3ka kjötmarkaðiun
Síðasthðið ár háfa Englending-
ar orðið fyrir því sjaldgæfa happi
að hafa fengið frosið kjöt inn-
fiutt svo skiftir hundruðum þús-
unda smálesta frá Argentínu og
Norður-Ameríku. (fg hafa ekki
þurft að borga fyrir það full-
virði. Kjötið hefir verið selt und-
ir verði, og að því er virðist kjöt-
kaupmönnunum í skaða.
En sú er orsök til þessa undar-
lega ráðlags, að tveir hringar,
annar enskur, hinn amerískur,
keppa um enska kjötmarkaðinn.
Og ameríski hringurinn ætlar sér
ekki annað minna en að drepa
enska hringinn í hans eigin landi.
Þess vegna hafa Ameríkumenn
sett kjötið niður í Englandi. —
Og drjúgum sköflum danskra tafa
dyngdi á beggja framaleið.
Fram þó komst á orðs og anda
ystu mið hin norska þjóð.
Engir snúning Ibsen standa
utan Noregs bröttu stranda;
en margur snjall og vaxinn vanda
vóð hér fram í líkum móð.
Góða ferð um framtíð alla
fræga, djarfa Noregs þjóð.
Vítt um heim mun hróður gjalla
hreysti lýðs með framsókn snjalla.
Tig-nin þinna fögru fjalla
fær þér magn og innri glóð.
Jakob Thórarensen.
Enski hringurinn hefir á nokkr-
um mánuðum tapað 10 miljónum
sterlingspunda á þessari styrjöld.
Ameríski hringurinn hefir eitt
mikið hagræði fram yffr keppi-
naut sinn. Hann drotnar einvaldur
í Norður-Ameríku, og þar selur
hann kjötið, sömu tegund 25%
dýrara en í Englandi. Með þeim
gróða getur hann staðist tapið á
langri verðstyrjöld í Englandi.
Hvað gera Bretar? Þeir vilja
að minsta kosti ekki gefast upp.
Þeir vita, að Ameríkumenn
myndu ekki selja kjötið ódýrara
í Englandi heldur en heima fyrir,
eftir að þeir væru orðnir einir
um hituna. Á næstu mánuðum
sést hvað Bretar taka til bragðs.
Á eitt ún’æði hefir verið bent,
sem getur haft mikla þýðingu. Ný
tæki kváðu vera fundin tii að
halda köldu kjöti óskemdu í 2
mánuði. Reynist það, geta Bret-
ar flutt inn kælt kjöt frá Ástra-
líu, og trygt sér nægar byrgðir
þaðan, án þess að frændur þeirra
í Ameríku fái við ráðið.
En þessi barátta hefir geysi-
mikil áhrif fyrir Islendinga. Ef
einn hringur nær alveldi um eniska
kjötmarkaðinn, myndi eitt af að-
alhlutverkum hans verða að halda
niðri kjötverðinu fyrir bændum.
Það gera þeir í Ameríku. Þeir
myndu skamta bæði framleiðend-
um og neytendum verðið. Á hinn
böginn hafa allar umbætur á kæli-
flutningnum mikla þýðingu fyrir
okkur, bæði til góðs og ills.
J. J.
----o----
Björn Þórðarson hæstaréttarrit-
ari hefir verið skipaður sátasemj-
ari í vinnudeilum.
Kosnlngin í Dalasýslu.
Landsstjórnin er ekki að flýta
sér að því að boða til kosninga
þeirra, sem eiga að fara fram í
haust, bæði í einstökum kjör-
dæmum og landskjör. En senni-
legast er og þægilegast, að allar
kosningamar fari fram á sama
tíma, á síðasta vetrardag.
Um Dalasýslu er það nú full-
ráðið, að séra Jón Guðnason á
Kvennabrekku verður þar fram-
bjóðandi af hálfu Framsóknar-
flokksins.
Séra Jón er Hrútfirðingur að
ætt, rúmlega hálffertugur að
aldri. Þegar meðan hann var í
skóla, hafði hann hinn mesta á-
huga á stjómmálum. Hefir hann
jafnan síðan fylgst óvenjulega vel
með í öllu í stjómmálabaráttunni
og ávalt verið hinn ákveðnasti í
skoðunum. Hann skipaði sér
snemma undir merki Framsókn-
arflokksins. Eiga Dalabændur það
víst, að með því að fela séra Jóni
Guðnasyni umboð sitt, eignast
þeir á Alþingi einn hinn öruggasta
fylgismann allra þeirra mála, sem
miða að viðreisn landbúnaðarins,
eindreginn samvinnumann , og
frjálslyndan mann í öllum menn-
ingarmálum. Hitt er og öllum
Dalamönnum vitanlegt, að séra
Jón Guðnason er hinn grandvar-
asti maður, sem í engu vill vamm
sitt vita.
Engar áreiðanlegar fregnir eru
enn um það fengnar, hverir muni
verða andstæðingar séra Jóns
Guðnasonar í Dalasýslu. En fleir-
um en einum mun leika hugur á,
að hreppa hnossið.
Sigurður Eggerz bankastjóri í
Islandsbanka hefir sent mann vest
ur í Dali, til þess að safna áskor-
unum og meðmælum sér til handa.
Engar ábyggilegar fregnir eru
komnar um árangur af því. En
af kunnugum er fullyrt, að 8%-
urður muni bjóða sig fram.
Þá hefir Ihaldið og sent mann
vestur, í Dali, til þessj að safna
liði sér til handa. Er það verslunar
þjónn frá Garðari Gíslasyni, sem
fer með það erindi af íhaldsins
hálfu. Nefndir hafa verið Jóh. L.
L.Jóhannesson uppgjafaprestur og
Páll ólafsson útgerðarmaður. —
En af kunnugum er talið líkleg-
ast að Ihaldið munil gefast upp
við að bjóða nokkum mann fram
í Dölum. Sýslan er einlitt bænda-
kjördæmi og fylgi Ihaldsins nauða
lítið. Er búist við að Ihaldið kasti
sínum fáu atkvæðum á Sigurð
Eggerz. —
Um alt land munu bændur
vænta þess, að Dalamenn sendi
Verslun á 19. fild.
(Getið er á öðrum stað hér í blað-
inu hins myndarlega minningarrits
Kaupfélags Eyfirðinga. Inngangur rits
ins, saminn eins og alt ritið af Jón-
asi porbergssyni ritstjóra, er svo fróð-
legur, að hann verður að komast fyr-
ir margra augu. Fer hann hér á eftir.
Ritstj.).
I.
Laust eftir miðja næstliðna öld
var af ljett verslunareinokun
Dana landi hér. íslenskar versl-
unarástæður tóku þó, fyrst í stað,
engum verulegum breytingum við
þá réttarbót. Verslunin hafði ver-
ið gefin frjáls til allra þegna
Danakonungs árið 1787. Tilraun-
um Englendinga og annara þjóða,
að reka verslun við landsmenn,
var jafnharðan bægt frá og slegið
niður. Viðskiftin komust því öll í
hendur dönskum kaupmönnum,
sem ráku verslun sína hér á landi,
ýmist sjálfir, eða höfðu hér
danska forstöðumenn, sem í einu
og öllu gættu hagsmuna hinna er-
lendu húsbænda.
Það leikur eigi á tveim tungum,
að verslunareinokunin er talin hin
hörmulegasta plága, sem dunið
hefir yfir þessa þjóð frá upphafi
bygðar í landinu. Má telja, að hún
legði land og þjóð í rústir. Orkaði
hún hvorutveggja: mjög mikilli,
almennri örbirgð og andlegri nið-
urlægingu. Allur þorri manna var
heftur skuldafjötrum og almennu
framtaki drepið niður, en vesæl-
menska og undirlægjuháttur ríkj-
andi. Ómannúðleg verslunarað-
búð, rangsleitni og undirhyggja
hinna erlendu verslunarrekenda
hafði og sljóvgað réttarmeðvit-
und landsmanna. Mátti því telja,
að af beggja hálfu, kaupmanna og
viðskiftamanna, væri setið á svik-
ráðum í verslunarefnum.
Upp úr þessum rústum risu
hinar dönsku selstöðuverslanir,
sem um nokkurt skeið urðu ná-
lega einráðar. Markmið verslunar-
innar og viðsikiftahættirnir urðu
að mestu óbreyttir. Selstöðukaup-
mennimir erfðu leifar einokunar-
innar bæði í húsum og viðskifta-
mönnum, sem máttu teljast eins-
konar innstæðukúgildi verslan-
anna. Þannig hafði einokunin bú-
ið þeim í hendur. Til þess að
breyting gæti orðið á til batnaðar,
þurftu að rísa upp nýir menn með
nýjum stefnumiðum. En það gat
tæplega orðið, meðan eigendur
verslananna voru nálega allir er-
lendir menn. Þeir voru börn sinn-
ar tíðar og hafa vafalaust margir
verið í þjónustu einokunarinnar á
síðustu árum hennar. Viðleitnin
og markmiðin urðu því æ hin
sömu: — að auðgast sem fyrst
og sem mest og njóta afraksturs
verslunarinnar í fjarlægu landi.
Verslunarsaga landsins á tíma-
bilinu frá 1854 og fram á síðasta
fjórðung aldarinnar mun hafa ver-
ið lítt rannsökuð á samfeldan og
sagnfræðilegan hátt. Á því tíma-
bili gerðust þó merkilegir atburð-
ir. Iíefst þá viðleitni landsmanna
sjálfra um samtök, er verða upp-
haf sjálfstæðisbaráttu þeirra í
verslunarefnum. Tímabil þetta er
því morgunstund þess hamingju-
dags, er þjóðin rís gegn niðurlægj-
andi áþján og innlend mannræna
rumskast. Heimildir sögulegra
staðreynda um atburði þessara
tíma, munu víða liggja dreifðar
í ritgerðum, einkabréfum og minn-
um þeirra manna, sem komnir eru
af fótum fram.
Eigi getur í þessu riti, orðið
gerð veruleg grein fyrir efni því,
sem hjer um ræðir. En vegna
þeirrar nauðsynjar, að skilja til
nokkurrar hlítar hin sögulegu rót
verslunarsamtakanna, verður hjer
í fáum dráttum leitast við, að fá
yfirlit um verslunarástæðumar á
selstöðuverslanatímabilinu. Nokk-
urar heimildir liggja fyrir um
þetta efni. Meðal hinna merkustu
má eflaust telja ritgerð Jóns Sig-
urðssonar forseta „Um verslun og
verslunai-samtök“, er birtist 1
„Nýjum félagsritum“ árið 1872.
Jón Sigurðsson var gæddur yfir-
burðum sagnritarans umfram
flesta stjórnmálamenn. Fyrir því
leitaði hann fyrst og fremst sann-
leikans í hverju máli. Umsagnir
hans munu því vera hinar sönn-
ustu og framast óyggjandi af öll-
um lýsingum þeirrar tíðar manna
á verslunarástandinu.
Höfuðmeinsemdir verslunarinn-
ar á þessu tímabili áttu sömu ræt-
ur og meinsemdir einokunarinnar,
þó að stigmunur væri nokkur.
Fáir af hinum erlendu verslunar-
rekendum áttu neitt sameiginlegt
með landsmönnum. — Takmark
þeirra, að afla fjár sem mest og
sem skjótast og flytja afraks|;ur-
inn af landi burt, var ósamrým-
anlegt hagsmunum viðskifta-
mannanna og þjóðarinnar yfir-
leitt. Einkunnir verslunarinnar
urðu því: Lítt vandaðar og alloft
stórskemdar innfluttar vörur,
seldar ránsverði, afskaplegt hirðu
leysi um meðferð, álit og verð
innlendra framleiðsluvara, algert
einræði kaupmanna um verðlag
og skömtun vara og loks hin sið-
spillandi mismunur viðskifta-
mannana, þar sem kaupmennirnir
ólu sér upp einstaka, vinveitta
stórbokka með vinmælum, víngjöf-
um, skjalli og vildiskjörum, með-
an allur þorri viðskiftamannanna
fóru haltrandi og jafnvel smán-
aðir af kaupmönnum og verslun-
arþjónum þeirra.
Mjög snemma á þessu tímabili
og jafnvel á öndverðri síðastlið-
inni öld, hófust samtök bænda
gegn öfgum þeim og ófögnuði, sem
þeim var búinn af hálfu kaup-
manna. Verður hér á eftir tekið
saman yfirlit um þau samtök. En
þessar tilraunir leiddu í ljós, jafn-
vel berlegar en áður hafði verið,
af hverskonar hugmyndum í sið-
gæðis- og þjóðheillamálum versl-
unin stjórnaðist. Hin fyrstu versl-
unarsamtök voru með þeim hætti,
að landsmenn slógu sjer saman
og seldu og keyptu vörur í félagi
innan lands. Leiddi þetta til sam-
kepni milli kaupmannanna, sem
urðu þá að igrípa til ýmiskonar
bragða, til þess að halda viðskifta-
mönnum sínum, eigi með um-
bótum í verslunarháttum, heldur
með því, sem Jón Sigurðsson