Tíminn - 28.08.1926, Síða 2

148
TÍMINN
iLýðliáskólinn á Yoss
(Yoss Tolkehögskule)
hefst hinn 7. dag októbermánaðar, og er skólatíminn 6
mánuðir. Skólinn tekur ekki á móti nemendum innan 17
ára. Fæði, húsnæði, ljós og hiti 65,00 kr. á mánuði. Nokkrir
íslendingar hafa þegar sent beiðni um upptöku. Skrifið til
skólastjórans.
Lars Eskeland,
Voss, Noreg.
Utan úrheimi.
Verðfesting peninga í Frakklandi
og Belgíu.
Þegar Keynes hinn enski og
Cassel hinn sænski réðu, að stríð-
inu nýloknu, þjóðum með fallna
peninga til að festa þá nærri þá-
verandi verðgildi, en reynya ekki
hækkunarleiðina, var þessum ráð-
um mjög fálega tekið af Suður-
landaþjóðunum, sem mest þurftu
þess með. Sérstaklega létu Frakk-
ar, ítalir og Belgíumenn sér fátt
um finnast. Og fram á síðasta
missiri létu stjórnmálamenn þess-
ara landa altaf í veðri vaka, að
ekki kæmi til mála annað en
hækka peningana upp í hið fyrra
. ji ðgildi.
Þessi aðstaða var einkum skilj-
anleg í Frakklandi. Þar var gam-
all auður, og nálega hver bjarg-
álna maður átti meira eða minna
fé í ríkisskuldabréfum eða inn-
stæðu í bönkum og sparisjóðum.
Mikið af þessu fé var þar að auki
dregið saman fyrir stríð og átti
þess vegna meiri rétt á sér en
skyndigróði verðhækkunaráranna.
Lítill vafi er á því, að frönsku
þjóðinni hefir orðið það til óláns
að stjórnmálamenn landsins höfðu
ekki kjark til að segja kjósendum
sínum í tíma, að mikið af hinum
gömlu eignum yi’ði aldrei endur-
borgað.
En þegar myntin í Frakklandi
og Belgíu fór sílækkandi, mánuð
eftir mánuð, þá skildu þessar þjóð
ir, án þess að þeim væri beinlínis
sagt það, að fé þeirra í ríkis-
skuldabréfum og innstæðum væri
að miklu leytyi tapað. Þá komu
hugmyndir Keynes og Cassels í
góðar þarfir. Meðan von var um
hækkun var alt tal um verðfest-
ingu peninga hrein og bein árás á
eignarréttinn í augum þeirra, sem
áttu sparifé í hættu. En þegar svo
var komið, að algert hrun mynt-
arinnar sýndist fyrirsjáanlegt, þá
kom stöðvunarkenningin eins og
verndarengill til að hjálpa inn-
stæðueigendum og bjarga því sem
bjjirgað varð.
Belgíumenn reyndu fyrst stöðv-
unarleiðina. Stjómin samdi um
skuldir landsins við Bandaríkin og
fékk betri kjör en nokkur önnur
skuldaþjóð í Evrópu. Lán var tekið
til að styðja verðfestingu myntar-
innar. Alt gekk vel í fyrstu. En
ríkið var með geysimikla innlenda
skuldabyrði á herðum sér, og í
öðru lagi tókst ekki að skapa trú
á verðfestinguna. Eftir nokkra
stund hrundi hin nýja fjármála-
bygging. Franki Belgíumanna
hríðféll, og auðmenn landsins
gerðu ilt verra með því að flytja
fjármagn sitt úr landi.
Þá sá þjóðin að grípa varð til
sérstakra úrræða. Stjórnin, sem
hafði meirihluta í þinginu en
réði ekki við gengismálið, fór
sjálfviljug frá völdum, og í stað
hennai- var mynduð samsteypu-
stjórn úr öllum aðailflokkum
þingsins. Afturhaldsmenn, frjáls-
lyndir menn og sósíalistar eru þar
í einu kærleiksheimili. Þinginu
þótti þetta ekki nægja. Það gaf
stjórninni alræðisvald í fjármál-
um í hálft ár. Stjómin má gera
það sem hún vill um skattkröf-
ur, lántökur o. s. frv. Ekki er
enn hægt að sjá hver árangurinn
verður, en þjóðin stendur sem
einn maður saman um þessar gerð
ir. Og takmarkið er að stöðva
myntina þar sem núverandi verð-
gildi hennar er.
1 Frakklandi hefir stöðvun ekki
verið reynd, en fyrsta sporið í þá
átt var hin nafntogaða ráðagerð
Caillaux um að franska stjórnin
fengi alræðisvald í fjármálum um
nokkra mánuði, til að geta stöðv-
að myntina. Að vísu féll Caillaux,
en um leið hrapaði frankinn meir
en nokkru sinni áður. Við það óx
festingarhugmyndinni fiskur um
hrygg.
Um leið og samsteypustjóm
Poincaré settist að völdum breytt-
ist viðhoifið þegai- í stað. Stjórn-
in heimtaði mikla skatta, og fékk
allar þær álögur samþyktar nálega
umræðulaust. Tekjur og gjöld eru
í jafnvægi á fjárlögunum. Allir
flokkar standa saman um stöðvun-
arpóíitík stjómarinnar, nema
verkamenn og svartliðai’, þ. e. a.
s. sá hluti afturhaldsmanna, sem
hneigist að ofbeldisstefnu Musso-
linis, og vill koma einveldi á í land-
inu.
Fyrstu dagana eftir að stjórn-
in tók við bráðhækkaði frankinn.
Sterlingspundið var þá um 200
franka, en er nú 160. Hvað veldur
breytingunni ? Er það tiltrúin ein?
Eða er þetta aðeins stundai’breyt-
ing, eins og margir hyggja, veiði-
brella amerískra fjármálamanna
til að lokka Frakka til að undir-
skrifa samninga um að borga
stríðsskuldina með vöxtum og
vaxtavöxtum. Áður en Poincaré
tók við völdum var hann mótfall-
inn þeim samningum við Ameríku,
sem stóðu til boða. Nú vildi hann
fá þingið til að samþykkja slíka
undirskrift, en það tókst þó ekki.
Honum virðist því hafa snúist
hugur. Sennilega sér hann, eins og
Caillaux, að Frökkum tekst ekki
að festa myntina, nema með því
að hafa beinan og óbeinan stuðn-
ing amerískra fj ármálamanna, og
þann stuðning; eru þeir ekki lík-
legir til að veita, nema þeir fái
vissu fyrir, að gamla skuldin
greiðist. J. J.
----o---
Pílatusarþvoftur
Þóraiins á Hjaltabakka.
------ NI.
Þó tekur út yíir þegar Þórar-
inn reynir að verja framkomu
sína á þingi með því, að þegar til-
lagan í sendimannsmálinu var bor-
in upp á Melstað, þá hafi margir
verið farnir, og byggir á því er
fundarstjóri ritaði neðan á fund-
argerðina eftir fund. Var engum
kunnugt um þær aðfai’ir nema
fundarstjóra og þingmanni, því
talið er víst, að áritun þessi hafi
til orðið um nóttina eftir fund
í samráði við Þórarinn. Er því
ekki að undra, þótt Þórai’inn í
grein sinni telji áritunina „hár-
rétta“. Mig furðar að Þ. skuli
leggja á svona tæpt vað, því það
má sanna hvenær sem er, að eng-
ir voru famir þegar fundi var
slitið, svo Þórai’inn fer þarna með
vísvitandi ósannindi. Þessi aðfei'ð
fundarstjóra og Þórarins mun eiga
að hjálpa Þórami til að sýna, að
ekki hafi verið að marka þó til-
lagan hefir verið samþykt, því að
mangir hafi verið famir. Nú er
það ósatt, að margir hafi verið
farnir, og í öðru lagi má sanna,
að íhaldsmenn voru inni á fundi.
Verslun á 19. ðld.
II.
Upphaflegum verslunarhögum
landsmanna var þannig háttað,
að bændur á misjafnlega stórum
landssvæðum gerðu með sér félag
að versla sameiginlega, einkum að
selja framleiðsluvörur sínar. —
Völdu þeir sér síðan oddvita, einn
eða fleiri, til þess að standa fyrir
samningum fyrir sína hönd. Tak-
mark þessarar viðleitni var ekki
hæma en það, að „prútta“ við
kaupmennina, lokka þá til að yf-
irbjóða eða undirbjóða hvem fyr-
ir öðrum eða gera sér far um að
komast í samband við lausakaup-
menn, „spekúlanta“, er sigldu
kaupföram sínum víða á hafnir
landsins og versluðu á skipum úti.
Urðu þeir alloft fengsælir í sam-
kepninni við kaupmennina í landi.
Einhver fyrstu samtök þessarar
tegundar var félag Rangvellinga
um 1830. Sóttu þeir verslun til
Reykjavíkur. Þótti kaupmönnum
það sæta tíðindum, er það frétt-
ist, að „Jón í Selsundi“, oddviti
Rangvellinga, lægi með lest sína á
Bolavöllum, eða væri búinn að
tjalda í Fossvogi. Slík félög sem
þessi risui upp víða á landinu.
Eitt þessháttar félag var stofnað
í Háls- og Ljósavatnshreppum í
Suður-Þingeyjarsýslu árið 1844.1
sjöunda árgangi „Nýrra Félags-
rita“, 1847, er í grein „Um versl-
unarfélög“ ljóslega greint frá
stofnun félagsins, fyrirhuguðu
skipulagi þeas og starfsháttum.
Er þess getið, að „ásigkomulag
verslunarinnar í Húsavík og á
Eyjafirði“ hafi hrundið fram
þessum félagssamtökum. Voru
valdir forstöðumenn í hvomm
hinna tveggja hreppa og auk þess
umboðsmenn, sem voru einskonar
framkvæmdastjórar og höfðu á
hendi samningagerð við kaupmenn
ina og fleira. í reglum félagsins
eru sett allnákvæm og eftirtektar-
verð fundarsköp og sundurgrein-
ing á skyldum umboðsmanna, for-
stöðumanna, skuldlausra félags-
manna og skuldugra félags-
manna. Er þess getið, að félag-
inu hafi þegar í byrjun unnist
talsvert á í samningum við kaup-
menn á Akureyri. Em tilnefndir
kaupmennimir Möller og Mohr. —
Um 1860 stofnuðu Hörgdælir svip-
að verslunarfélag og vom oddvit-
ai' fyrir þá Jón Pálsson hrepp-
stjóri í Skriðu og Guðmundur
Halldórsson bóndi í Dunhaga.
Hefir nú verið drepið á aðeins fá
af fjölmörgum svipuðum félags-
samtökum í landinu um þær
mundir.
Jafnvel þótt stórt og merkilegt
spor væri stígið með þessum
fyrstu samtökum, þar sem með
þeim var rudd braut meiri hátt-
ar félagsskap síðari tíma, kom
það brátt í ljós, að samtökin voru
ófullnægjandi og að menn fengu
sig fullsadda á, að þrátta við
kaupmennina, enda varð árangur-
inn tvísýnn og vandmetinn. —
Kaupmennimir höfðu og úti allar
klær og leituðu ýmiskonar bragða,
til þess að sundra og eyða þessum
félö,gum. Hurfu þau og brátt úr
sögunni. Næsta stig í þessum fé-
lagsmálum urðu verslunarhlutafé-
lögin. Skömmu eftir miðja öldina
var í Reykjavík stofnað félag, sem
steiig skrefi lengra. Það hafði bein
verslunarviðskifti við útlönd. Á
Norðurlandi risu upp tvö stór og
merkileg félög af þessu tæi. Vom
þau „Félagsverslunin við Húna-
flóa“ og „Gránufélagið" við Eyja-
fjörð. Stóðu þau félög með all-
Því hreyfðu þeir sig ekki? Mun
ekki mega líta þannig á, að þeir
hafi verið tillögunni samþykkir,
eða vill Þórarinn gefa í skyn, að
þeir þori ekki að láta álit sitt í
Ijósi nema þeir séu vissir um að
vera í meirihluta?.
önnur hlið málsins, um þessa
áritun, er sú, og hún er þýðingar-
mikil, að flestir munu líta þannig
á, að þá fundargerð er upplesin
og fundi slitið, megi ekkert á
fundargerð rita, sem rýri eða
styrki það, er í fundargerðinni
stendur. í þessu tilfelli er sjáan-
legt, að áritunin á að rýra krapt
tillögu, sem þingmanninum er ekki
um. Jeg vil spyrja Þórarinn:
Finst honum sér samboðið sem
þingmanni, að benda á, í þing-
salnum, slíkar áritanir, sem hér
um ræðir, og byggja framkomu
sína á þeim; og hve langt má það
ganga hjá íhaldsfundarstjóra að
rita á fundargerð eftir að fundi
slitið, til þess að Þórami finnist
sér ósamboðið að minnast á það?
Sem trygging fyrir að fundar-
gerð sé rétt, er hún lesin upp fyrir
fundannönnum og þeir látnir sam-
þykkja hana, og undir hana skrifa
fundarstjóri og skrifari. En þegar
fundarstjóri fer að rita á hana eft
ir fund, er hætt við að sannleik-
urinn njóti sín ekki. Þetta býst
jeg við, að Þórarinn viti. Af hend-
ingu komst eg að þessari áritun;
mun ekki veita af að hafa eftir-
lit með þingmálafundargerðum Þ.
því altaf mun hann hafa íhalds-
mann fyrir fundarstjóra.
Það er hreinasti misskilningur
hjá Þórami, að eg búist við að ó-
frægja hann í sínum flokk, síður
en svo. Eg býst við, að jafn snún-
ingaliðugur maður og Þórarinn
verði í hávegum hafður hjá hin-
um mest ráðandi mönnum í flokk-
num, þegar hann vinnur það til
að láta sína sannfæringu víkja,
til þess að geta stutt flokksstjórn
sína, mun hann líta þannig á, að
stjórn skuli til langlífis hafa, en
eigi til frægðar.
Annað mál er það, hvort þessi
framkoma Þórarins verður til þess
að V.-Húnvetningar athuga fram
komu hans og dæma að verðleik-
um.
Eg verð að taka upp nokkrar
setningar úr grein Þórarins. Þær
sýna svo vel, hve mikið fát hefir
verið á Þ. og hvaða rök hann
notar. Hann segir: „Hvað snert-
ir atkvæðagreiðsluna í Samein-
uðu þingi, þá nægir mér ð segja
eitt þar um: Ingþór Bjömsson
getur engum íslending talið trú
um það„ að sú stjórn, sem nú sit-
ur, hafi valið þennan mann til
þessarar farar, af öðru en fullri
sannfæringu um það, að hann
væri í besta lagi fær til starf-
miklum blóma og framkvæmdum
um skeið. Átti Húnaflóafélagið sér
að vísu skamman aldur, en varð
þó upphaf þeima pöntunarfélaga
og síðar þeirra kaupfélaga, er nú
starfa bæði í Húnavatnssýslu og
Skagafirði, eins og ljóslega er
rakið í „Sögu Kaupfélags Hún-
vetninga“.i) „Gránufélagið“ var
stofnað um 1870. Forstöðumaður
þess, Tryggvi Gunnarsson, var
einn af mestu atorku- og áhuga-
mönnum, sem þetta land hefir al-
ið. Átti hann harðri andstöðu að
mæta frá hálfu kaupmanna. Er
það vel skiljanlegt, að kaupmenn,
sem áður höfðu lag"t sig í fram-
króka um að sundra hinum mátt-
litlu og hverfulu verslunarsamtök-
um bænda, þætti draga til mik-
illa háskasemda, er bændur gerð-
ust svo umsvifamiklir, að hafa
skip í förum. Einkum urðu við-
skiftin óvæg-ileg milli Tryggva
Gunnarssonar og Höepfners kaup-
manns á Akureyri. Hugðist
Höepfner að taka þegar fyrir
kverkar þessari sjálfsbjargarvið-
leitni á þann hátt, að yfirborga
x) Timarit ísl. samvinnufél. 1922, 2.
hefti.
ans, þótt einhverjir aðrir séu
annarar skoðunar". Þetta eru svo
Þórarinsleg rök, að þau þurfa ekki
skýringar. Eftir þessu lítur Þó-
rarinn þannig á, að ef sá, er ger-
ir einhver afglöp, segir að hann
hafi gert það í bestu meiningu,
þá sé ekki að því að finna. Mikil
er trú þín, maður!
Ennfremur segir Þórarinn: „Af
þessu var dagskrártillagan sjálf-
sögð; að hún var ekki borin fram
af íhaldsflokknum og með henni
greiddu atkvæði Framsóknarfl.-
mennirnir“.
Eg skil ekki hvers konar hugs-
anaruglingur hér hefir gripið Þ.
Því greiddu allir Ihaldsmenn at-
kvæði með dagskránni ? Þeir
sýndu með því, að þeir álitu mál-
ið flokksmál og fylktu sér með
stjórninni. Býst eg við, að megi
s'egja um þá, er greiddu atkvæði
með dagskrártill., að þeir hafi
unnið það fyrir vinskap manns,
að víkja af götu sannleikans.
Þá endar Þórarinn greinina með
þessum orðum: „Það er best' að
segja sögurnar í Reykjavík eins
og þær gerast og eru réttastar“.
Þórarinn gat ekki bent á neitt í
grein minni, sem ekki var rétt og
satt; getur því þessi ráðlegging
ekki átt við hér, en mér dettur í
hug, að hún hafi komið fram
vegna þess, að hann hefir fundið
að hann sjálfur fór full-langt frá
sannleikanum. Væri rétt fyrir Þó-
rarinn að reyna að glæða þennan
sannleiksneista, í von um að hann
geti endað þannig þingmensku
sína, að hann færði fram rétt og
sönn rök, og það þótt málið
snerti sjálfan hann.
*
Óspaksstöðum, 2. júlí 1926.
Ingþór Bjamason.
----o----
Síldveiðin. Fyrirsjáanlegt þykir
að síldveiði verði með minsta
móti. Herpinótaveiðin er alveg að
hætta, en von um veiði enn í
reknet. En síldverðið hefir hækk-
að veralega upp á síðkastið vegna
aflaleysisins.
Þórarinn Jónsson heitir ungur,
austfirskur sönglistarmaður, sem
dvalist hefir utanlands við nám
undanfarin ár. Eru nýlega kom-
iu út eftir hann 18 frumsamin
sönglög, sem hann kallar: Vest-
rænir ómar. Sveinbjörn Svein-
björnsson prófessor hefir raddsett
lögin. Hefði hann ekki gert 'slíkt
nema því aðeins að hann áliti að
um efnilegan mann væri að ræða.
Er það og vafalaust, að þessi
lög Þórarins munu komast á
margra varir og verða vinsæl, og’
ef honum endist aldur og heilsa
má af honum vænta mikils.
framleiðsluvörur héraðsbúa, með-
an hann væri að koma félaginu
á kné. Telur Jón Sigurðsson að
þetta sýni, „að sumir af hinum
dönsku káupmönnum þykjast enn
þá eiga íslendinga eins og sauð í
rétt, til að rýja og mylkja".1). —
Tryggvi Gunnarsson ritaði í Norð-
anfara mjög skarpa og harðorða
ádeilugrein gegn þessum skemda-
tilraunum Höepfners. Bendir hann
þar meðal annars á, hvaðan Höepf-
ner hafi fé það, er hann hyggist
nú að beita gegn íslendingum.
Hann segir: „Fyrir nokkrum ár-
um var Höepfner fátækur maður
og umkomulítill; nú þykist hann
geta staðið jafnréttur, þó hann
fleygi fram nokkrum tugum þús-
unda, til að eyðileggja félag voii;.
— Hvaðan hefir hann fé þetta?
— Einungis frá oss Islendingum!
Það er þá vort fé eða fé frá oss,
er hann ætlar að hafa til þess að
koma í veg fyrir framför vora".1)
Eigi skortir heldur frýjuorð og
eggjanir í garð bænda, og er
Tryggvi Gunnarsson ómyrkur í
máli um þessi efni. Honum far-
a) Ný Félagsrit 1872, bls. 103.
3) Norðanfari 1871, bls. 64.