Tíminn - 23.12.1927, Side 1

(S)aíbferi
og afgrei&sluma6ur ÍCimans er
Hannueið þorstei nsöóttir,
Sambanösijúsinu, KeyfjaDÍf.
^fgrcibsía
11 m a n s er í Sambanösljúsinu.
0pin öaglega 9—\2 f. Ij.
Simi ^96.
XL ár.
Reykjavík, 23. desember 1927.

57. bktf.
Móti dööun
Úr gamallí ræðu.
Jörðin er gengin fyrir ystu firð
sporbrautarinnar og snúin á leið
til sólar. Við höfum undanfarið
átt lækkandi sól að baki. Færri og
færri lífgeislar hins máttuga röð-
uls hafa náð til okkar. — Nú eig-
um við hækkandi daga framund-
an. Við hverfum í átt til lífgjaf-
ans. Raddir vorsins taka að óma
í sálum okkar löngu áður en það
rís ungt úr vöggu suðurhafa. 0g
framundan rís draumsýn um þá
fegurð, sem skín yfir Islandi,
þegar suðrænir dagar og norræn-
ar nætur mætast yfir fjöllum
þess og ströndum.
Sólhvörfin eru merkustu tíma-
mót ársins í lífi Islendinga.
Skammdegið gefur þeim meiri
ljósþrá og fyllri vorgleði heldur
en þeim er búa við meira jafn-
degi. Gangurinn er erfiður fyrri
hluta vetrar, jafnvel þó halli und-
an fæti niður í dalbotn skamm-
degisins. Myrkrið verður eins og
versnandi ófærð. Og okkur verð-
ur ólíku léttara um gang, þegar
myrkrið fer að grynna. Við klif-
um léttilega erfiðustu brekkur
móti ungum degi, sem er að vaxa
að fjalla baki.
í fomum sið höfðu forfeður
okkar miðsvetrarblót. Þá blót-
uðu þeir til gróðrar. Þau blót
munu hafa verið sólhvarfahátíð.
Þeir fögnuðu vaxandi gangi sól-
ar, meira Ijósi. Hver sönn hátíð,
sérhver stund, sem leiðir okkur
úr Völundarhúsi dagsanna inn í
ríki andlegra nautna er hátíð
mannshugans til fagnaðar Ijósi og
gróðri í einhverri mynd. Við
fögnum mest því eftirvænta.
Borgir vona okkar eru bygðar á
hæðum framtíðarinnar, þar sem
gróðurinn baðast í Ijósflóði
bjartra himna. Á slíkum stund-
um getur okkur hlýnað af ást-
ríki bamslegrar gleði. Þær stund-
ir bera í sér töframagn æskunn-
ar. Þær em mótverkun þreytunn-
ar. Þær era gróðrarreitir manns-
sálarinnar á leiðinni gegnum lífið.
Eg skal minnast á eina tegund
gróðrar, sem þróast í þessum
reitum. Það er gróður endur-
minninganna.
Eg ætla fyrst að segja ykkur
stutta sögu af henni ömmu minni.
Amma gamla sagði okkur drengj-
unum sögur. I rökkrinu settumst
við hjá henni og hún jós af
brunni minnis síns undursamleg-
um sögum. Hún var margfróð og
minnisgóð, en þó gekk söguforð-
inn til þurðar. Og þá var ekki
annað ráð fyrir höndum, en að
endurtaka sömu sögumar. Okkur
var það ekki á móti skapi. Við
þreyttumst aldrei. En það kom
fyrir að amma þreyttist á endur-
tekningunum og hugur hennar
hvarflaði frá efninu. Þá kom það
fyrir, að hún lagði aftur augun,
tautaði eitthvað fyrir munni sér
og tugði — að okkur virtist ekki
neitt. Og er við höfðum nokkrum
sinnum spurt: „Hvað svo meira?"
fórum við að veita þessum und-
arlega fyrirburði athygli og
spurðum: „Hvað ertu að tyggja
amma?“ „Eg er að tyggja gaml-
an hátíðamat", svaraði hún.
Ykkur þykir þetta líklega
hlægilegt sem von er. Þó er það
ekki hlægilegt nema á yfirborð-
inu. 1 orðunum hennar ömmu er
falinn djúpur sannleikur, lífsspeki
og skáldekaprur. Elkki svo að
skilja, að amma væri skáld. En
lífssannindin er hvarvetna að
finna í einföldustu blæbrigðum
lífsins og undir yfirborði gráts og
hláturs.
Hún amma var að tyggja gaml-
an hátíðamat og tauta fyrir
munni sér gömul samtöl. Hún
var að lifa upp liðna atburði,
liðnar hátíðir lífs síns. Hún var
að njóta ilms og lita endurminn-
ingagróðursins í friðuðum reit-
um hugans.
Líf okkar verður hraðstreymn-
ara með hverju ári sem líður. Við
lifum færri og færri stundir í
samfélagi við okkar innra mann
ef svo mætti að orði kveða. Við
erum á síharnandi kapphlaupi til
þess að grípa gæðin er við hyggj-
um vera framundan: auð og alls-
nægtir, lífsgleði og hamingju.
Við horfum sjaldan aftur, litumst
of sjaldan um í forðabúri reynslu
okkar. Við skoðum ekki huga
okkar um gildi líðandi stundar.
Við keppum fram af alefli. Við
flýtum okkur meir og meir í
gröfina.
En er ekki þetta vaxandi kapp-
hlaup bygt á misskilningi ? Eg
held við séum að renna gönu-
skeið. Gæfan verður ekki hand-
sömuð á hlaupi. Gæfan er, eins
og guðsríki, innra með okkur.
Hún er þar sem við stöndum,
hún er í samúð og skilningi ná-
ungans við hliðina á okkur, hún
er í hversdagslegu starfi, hún er
í þögulli fóm, hún er í gleði g’óðs
félagsskapar, hún er umfram alt
í nægjuseminni.
Raunverulegt gildi þeirra hluta,
sem við ráðum yfir er breytilegt.
Það fer eftir því hversu vel þeir
samrýmast smekk okkar og full-
nægja þörfum okkar. Sveitabam-
inu er eitt kerti jafndýrmætt
eins og kaupstaðarbarninu er
jólatréð. Það er því auðsætt að
kröfur okkar geta vaxið fram úr
öllum ráðum, til þess að full-
nægja þeim. Vaxandi kröfur era
eins og botnlaus hít eða óslökkv-
andi eldur. Því meir sem við
leitumst við, að handsama lífsá-
nægjuna á þann hátt að fullnægja
vaxandi kröfum, því meir firr-
umst við hana.
Heillaráðið verður því ekki það.
að gera lífið að eltingaleik við
mislynd atvik og ímynduð gæði,
heldur að gera hverja líðandi
stund að sem ríkustum hamingju-
þætti í lífi okkar. Ráðið verður
síður það, að brjóta svo og svo
mikið af umhverfinu til geðþekni
við sig heldur en hitt að samþýð-
ast eftir föngum bæði mönnum
og málefnum með vakandi við-
leitni til umbóta. Á þann hátt
verður hver dagur sáðtími í
landi endurminninganna.
Við þurfum ekki að elta fram-
tíðina á röndum. Hún kemur yfir
okkur nógu fljótt. Hún er eins og
óstöðvandi fljót eða foss í fjalls-
hlíð. Hún kemur stundum eins og
ofviðri með þrumum og elding-
um. Hún kemur vissulega með
dauðann í fanginu og það ef til
vill í dag eða á morgun. Hitt
virðist vera skynsamlegra að lifa
hvern dag til fulls og láta hann
verða okkur kenslustund í reynslu
og í viðbúnaði ókominna, dular-
fullra daga. öngþveitið er eins og
skollablinda. Við handsömum
margt, en við rannsökum það
ekki né skiljum; við sleppum því,
til þess að geta handsamað það
næsta. Á þann hátt verður lífið
ekki veruleiki, heldur ósamstæð-
ur di’aumur, fullur af vonbrigð-
um og blekkingum, meira og
minna fánýtur. Ávinningur lífs-
ins verður þá sáralítill. Við göng-
um loks í greipar dauðans með
bundið fyrir augu og með hugann
auðan.
Raunverulegt takmark jarðlífs-
ins er hvorki auður eða völd.
Slíkt getur verið góðum mönnum
nauðsynleg tæki, til þess að láta
gott af sér leiða. En dauðinn
slær okkur í duftið, tíminn og
eyðingin sundrar efnunum. Glöt-
unarkistan gleypir auðæfi mann-
anna. — Hinn sanna ávinning
lífsins er að finna á leiðum hug-
rænna hluta, í þakklátsemi að
loknu nýtu starfi í gleði hjartans
yfir færðri fórn. Það er ilmur
huggróðursins, sem stígur til
himna. Það er ljós sálarinnar,
sem sundrar myrkrinu. Það er
athyglin, sem gefur okkur þekk-
inguna. Það er nægjusemin og
göfug viðleitni, sem gefur okkur
sálarfrið. Þetta alt er eins og vor-
regn yfir gróðurinn í landi end-
urminninganna.
Okkur ber að gera hvern dag
að sólskinsstund í þessum gróðr-
arreit, svo við getum, þegar dag-
ur er að kvöldi liðinn, eignast
kyrláta stund í síðasta rökkrinu
og látið hugann reika um lauf-
skrýdda lundi; svo við getum lit-
ið yfir lífið eins og samstæða
heild; lesið blóm horfinna há-
tíðastunda, en látið sorgimar
verða sem visnuð og fallin lauf.
Stærsti ávinningurinn er að geta
þá, auðugur af göfgandi reynslu,
sáttur við lífið og mennina, verið
reiðubúinn til þess að hefja göng-
una með brekkuna í fangið móti
nýrri dögun.
---o----
Landakotskirkja
Síðastliðið vor byrjaði kaþólski
söfnuðurinn í Reykjavík að í’eisa
sér kirkju á Landakotstúni, og
er byggingunni nú svo langt kom-
ið hið ytra, að ekki er eftir að
steypa nema lítið eitt ofan á
tuminn. Þó verður kirkjan tæp-
lega fullbúin fyr en næsta haust.
Fáa myndi gruna að það gæti
talist verulegur viðburður í sögu
íslenskra bygginga, þó að lítill
söfnuður, með erlendum höfuð-
presti í broddi fylkingar bætti
einni kirkju við þær mörgu, sem
áður hafa verið til í landinu.
Og þó er þessu svo varið.
Kirkjur hafa verið og eru bygð-
ar með tvennu móti. Sumar eru í
eðli sínu samkomuhús eða fund-
arsalur, þar sem prestur safnað-
arins heldur einskonar andleg
hreppaskilaþing. Tilgangur slíkr-
ar kirkju er aðeins sá að rúma
söfnuðinn allan eða sem mest af
honum á messudögum. Þannig
er og hefir verið háttað flestum
íslenskum kirkjum. Nytsemi hef-
ir verið sett ofar fegurð og
smekk. Svo langt hefir gengið
athugunarleysi um útlit kirkna,
að dugandi menn hafa neglt
steinsteyptar vatnsleiðslupípur
skáhalt utan á kórgöflum, til að
leiða burtu reyk frá ofni. Er lík-
ast því sem ormur sé að skríða
upp á kirkjuþakið.
En til eru önnur hús til trúar-
legra athafna, þar sem fegurð
og samræmi í formi og línum er
aðalatriði, en alls ekki eða að
litlu leyti sókst eftir að geta
rúmað í húsinu sem allra fjöl-
mennastan söfnuð. Þannig var
háttað hinum dásamlegu hofum
Grikkja. Þau voru íbúð fyrir
guðina. Þangað komu prestarnir
og færðu goðunum fórnir vegna
alþjóðar. En sjálf þjóðin, hinn
mikli söfnuður landsins, fyltist
andlegu brauði af að horfa á feg-
urð og dásemd hofsins, utan frá.
Kaþólska kirkjan neyddist til
að gerbreyta í þessu efni frá
venju Grikkja og Rómvei’ja.
Söfnuðurinn varð að komast í
kirkjuna til að hlýða þar helgum
tíðum. Á fyrsta mannsaldrinum
eftir að ísland varð kristið gerðu
kirkjubændurnir sér vonir um að
geta komið jafnmörgum mönnum
þrautalítið inn í himnaríki, eins
og rúma mætti í kirkjum þeim.
er þeir reistu. En kaþólska kirkj-
an erfði frá heiðni Suðurlanda
smekkinn fyrir feg’urð í húsgerð-
arlist. Á fyrstu öldum kristninn-
ar voru bygðar fjölmargar stór-
ar og fagrar steinkirkjur í róm-
önskum stíl. Hálfboginn róm-
verski kom þar í góðar þarfir,
spenti yfir geysimikið rúm milli
súlna og útveggja. Hreinleiki og
göfgi einkendi þann kirkjustíl.
Söfnuðuriim gat verið mannmarg-
ur í kirkju sinni, þó að húsið
væri jafnframt listaverk að stíl
og frágangi.
En á næstu öldunum, þegar
kaþólska kirkjan lagði undir sig
hin norðlægari lönd álfunnar, og
náði djúpum og föstum tökum á
hugum manna, varð til sá bygg-
ingarstíll, sem best hæfir kristn-
inni, hin gotneska byggingarlist.
Háir veggir, brött og há þök, há-
ir gluggar og dyr í oddbogaformi,
háar súlur og hvolfgöng, líkast
því sem stórskógur lokist að ofan
með þéttum, samfeldum lauf-
krónum. Engar byggingar era
betur í samræmi við óró og sárs-
auka miðaldakirkjunnar heldur
en þær þúsundir af undurfögrum
gotneskum kirkjum frá blómaöld
kaþólskunnar, sem dreifðar era
um álfuna frá syðsta odda ítalíu
og norður í Þrándheim. Flóttinn
frá jarðlífinu, og löngunin til að
breiða opna anna hátt móti fögn-
uði hins óþekta en eftirþráða
himins, endurspeglast í hverjum
steini og hverri línu í hinum
gotneska miðaldastíl. íslendingar
bygðu margar kirkjur á þessum
tíma, og af fornum heimildum
sést að síst var til þeirra sparað.
En byggingarefnið var haldlaust,
timbur og torf, og úrkomur og
vindar eyddu hverri byggingu
fljótlega. Ef íslendingar hefðu
kunnað að byggja úr steini á
blómaöld kaþólskunnar myndu nú
standa veglegar dómkirkjur í
Skálholti og á Hólum og fagrar
gotneskar smákirkjur prýða
hverja sveit. En hér var hvorki
marmari eða hinn mjúki, en hald-
góði kalksteinn, sem varð uppi-
staðan í kirkjubyggingum hinna
suðlægari þjóða.
Gotnesku kirkjurnar eru hið
varanlega og dýrmætasta þrek-
virki kaþólsku kirkjunnar. Þær
eru fagur og óafmáanlegur skáld-
skapur í steini, eins og Islend-
ingasögur eru skáldverk heillar
þjóðar, í óbundnu máli. En eins
og það er hamingja Islands að
þjóðin hefir um nokkurt skeið
komist í þann hugblæ, að geta
skapað hinar fornu sígildu bók-
mentir, svo er það þjóðarólán að
sú mikla orka og hrifnin*-, sem
þjóðin lagði í kirkjur sínai’ á mið-
öldunum skyldi hverfa minjalaust
í haf gleymskunnar.
Siðabótin hafði djúptæk áhrif á
tvennan hátt. Hún leysti Norður-
Evrópu beinlínis og allar siðaðar
þjóðir óbeinlínis úr deyfandi
faðmlögum þröngsýnnar miðalda-
guðfræði. En um leið hvarf sá
hugblær, sem fæddi af sér fagr-
ar kirkjur. Síðan um siðabót hafa
verið bygðar ótölulegar kirkjur.
margar dýrar, einstaka fallegar,
en tiltölulega fáar sem jafnast á
við byggingarafrek miðalda-ka-
þólskunnar.
Örbirgð íslands kemur víða
fram, en hvergi fremur en í
kirkjubyggingum landsmanna.
Vöntun á byggingarefni, auði,
verklegri kunnáttu og þroskuðum
smekk, hefir alt sameinast þeirri
meginstefnu mótmælendahyggj-
unnar, að kirkjan ætti að vera
f-undarhús safnaðarins, og hvorki
list eða andagift í línum stílsins
kæmi þar til greina.
Fyrsti Islendingurinn sem á
seinni tímum sýndi í verki skiln-
ing og listasmekk í sambandi við
kirkjubyggingar, var Rögnvaldur
héitinn Ólafsson. Þrátt fyrir fá-
tækt þjóðarinnar og daufan
smekk og áhuga samtíðarinnar
tókst honum að gera nokkrar
kirkjur, sem hafa varanlegt
gildi.*) Því miður andaðist Rögn-
valdur á miðjum aldri, og síðan
hefir verið lítið um ánægjulegar
kirkjubyggingar, þangað til í vor
sem leið.
Kaþólska trúboðið í Reykjavík
hafði keypt fyrir alllöngu einhver
bestu byggingarstæði í höfuð-
staðnum, Landakotshæðina, og
reist þar fátæklega kirkju og
spítala, en síðar mjög smekkleg-
an barnaskóla. Nú í sumar hefir
þessi litla trúboðsstöð bygt þar
einskonar dómkirkju, úr stein-
steypu, í gotneskum stíl. Austur-
hlið kirkjunnar veit að bæmrni,
þar sem bygðin er mest. en höf-
uðdyr og turainn móti höfninni.
óbygt tún er austan og norðan
við kirkjuna. Hún stendur tyátt
og einstök, og er prýði fyrir all-
an bæinn.
Guðjón Samúelsson hefir teikn-
að kirkjuna, en Jens Eyjólfsson
staðið fyrir verkinu, og báðir að
því er virðist, leyst störf sín
prýðilega af hendi. Þá hefir bisk-
up kaþólskra manna hér á landi,
Meulenberg, verið lífið og sálin í
kirkjubyggingunni, vakað yfir
hverju handtaki, eins og móðir
yfir veiku barni.
Tæplega getur hjá því farið að
bygging Landakotskirkju verði til
að marka djúpt spor í sögu ís-
lenskrar byggingarlistar. Þar er 1
fyrsta sinn bygð kirkja úr var-
anlegu efni í hinum sanna kirkju-
stíl. Byggingarstaðurinn er valinn
svo sem best má verða. Þar með
eru fengin hin ytri skilyrði. En
við þetta hefir Guðjóni Samúels-
syni tekist að bæta tveim upp-
götvunum, sem eru sérstaklega
þýðingarmiklar hér á landi.
Eitt af einkennum hins gotn-
eska kirkjustíls er það, að af því
veggir eru mjög háir, gluggar
Frh. á 4. síðu.
*) Mestar af kirkjum Rögnvaldar
eru á Húsavík nyrðra og í Hafnar-
firði. því miður var hin síðari eyði-
lögð til hálfs af söfnuðinum, með
því að láta hana standa niöur á
eyrinni en ekki uppi á hamrinum.
J. J.