Tíminn - 19.05.1928, Blaðsíða 1

©Jaíbferi
o® afgrei6sluma6ur tEímans er
HðnnDeig o r s I e i n söó t tir,
Sdffn&an&sljústnu, HeYfjarif.
Clmatis er í Sambanbðíjústnu.
©pín baglega 9—\2 f. lj.
Stmi ^96.
XH. ér.
Reykjavík, 19. maí 1928.
X
25. blað.
Mentamál
1 eftirfarandi grein verður
nokkuð skýrt frá meðferð menta-
mála í höndum núverandi stjóm-
ar og þings. Er þar, um mörg
og merk nýmæli að ræða:
Mentamálaráð. Með stofnun
mentamálaráðs er gjörð tilraun
til að koma skipulagi á nokkrar
helstu framkvæmdir í mentamál-
um með því að fela forsjá þeirra
sérstökum mönnum, sem ætla
má að hafi hæfileika og aðstöðu
til að sjá þeim vel borgið. Menta-
málaráð er kosið af Alþingi með
hlutbundinni kosningu í byrjun
hvers kjörtímabils. Skipa það 5
menn og gildir kosning þeirra út
kjörtímabilið. Störf mentamála-
ráðsins eru:
1. að úthluta styrk til skálda
0g listamanna.
2. að sjá um kaup listaverka
fyrir hönd ríkisins og hafa yfir-
umsjón með þeim.
3. að úthluta námsstyrk til
stúdenta og annara þeirra manna,
sem ríkið styrkir til náms er-
lendis, og hafa eftirlit með því,
að þeir stundi nám sitt sæmilega.
4. að úthluta ókeypis fari til
manna, sem fara utan í þágu al-
þjóðar.
5. að leggja samþykki á teikn-
ingar að kirkjum þjóðkirkju-
safnaða og káupa handa þeim alt-
aristöflur.
Ennfremur er mentamálaráð-
inu ætlað að hafa á hendi yfir-
stjóm Menningarsjóðs og annara
slíkra sjóða, sem kunna að verða
stofnaðir til eflingar listum og
vísindum.
Á úthlutun skálda- og lista-
mannastyrks hefir hingað til ver-
ið mesta óreiða. Stundum hefir
þingið sjálft ráðið skiftingunni
og ákveðið_ hana í fjárlögum.
Stundum hefir stjómin haft hana
með höndum. En það liggur í
augum uppi, að þing og stjóm,
sem fjölda ólíkra starfa á að
inna af hendi, hefir ekki aðstöðu
til að kynna sér sem vera ber
verðleika þeirra manna, sem
styrks beiðast. Sama er að segja
um námsstyrkina. Þjóðfélagið á
heimtingu á, að þeim sé úthlutað
svo, að þeir komi að sem mestum
notum. Er því eðlilegast að
styrkja menn til náms í þeim
fræðum, sem brýnust þörf er á
hér á landi. Hefir þessa naumast
verið gætt sem skyldi, og verð-
ur t. d. eigi annað séð en óþarf-
lega margir hafi verið kostaðir
til verkfræðináms á undanfömum
árum, þegar miðað er við þörf
þjóðarinnar. Sömuleiðis er sjálf-
sagt, að þeir, sem eigi verja
styrknum í þeim tilgangi, sem til
er ætlast, verði að víkja fyrir
öðrum er betur nota hann.
Mentamálaráðinu er ætlað að
sjá svo um, að altaristöflur
þeirra kirkna, sem ríkinu koma
við, verði eigi keyptar frá út-
löndum, þegar völ er annara jafn
vel gerðra eftir íslenska lista-
menn.
Ríkið á nú þegar nokkurt safn
málverka, sem flest hafa verið
geymd í Alþingishúsinu hér .í
Reykjavík. Nú hefir verið byrjað
á að koma sumum þeirra fyrir í
ýmsum skólum ríkisins, og mun
því verða haldið áfram. Er og ó-
hætt að segja, að listaverk eigi
hvergi betur heima en meðal gáf-
aðra og áhrifanæmra æskumanna.
íslensk málaralist er nú í mikilli
framför. En því miður hefir
málverkakaupum ríkisins hingað
til eigi verið hagað að öllu leyti
sem skyldi. Er það einkennilegt,
að árum saman hefir ekkert mál- ;
verk verið keypt eftir þektasta
málara landsins. Slíkar misfellur
er mentamálaráðinu ætlað að
lagfæra.
| Það hefir lengi verið mikið
mein íslenskum menta- og lista-
mönnum, hve lítinn kost þeir .
I eiga á að fara utan til að j
j kynnast erlendum þjóðum og j
j menningu þeirra. Á því er nú j
: nokkur bót ráðin. Vegna erfiðs ;
j fjárhags, veitti þingið Eimskipa- j
j félagi Islands skattfrelsi tvö
j næstu ár. En skattfrelsið er i
bundið því skilyrði, að félagið :
sjái 60 mönnum árlega fyrir fari
ókeypis til útlanda og heim aftur.
j Mentamálaráðinu er falið að úr-
j skurða, hverjir njóta skuli þess-
1 ara hlunninda.
Fræðslumálanefndir. — Mjög
skortir enn á, að samræmi sé í
kenslu í barnaskólum landsins.
Valda staðhættir þar nokkru um j
en sumu skipulagsleysi. Nú setti 1
þingið lög um að stofna fræðslu- j
málanefnd, er taki bamáfræðsl- |
una til rækilegrar meðferðar. Á
hún að gera tillögur um náms-
skrár bamaskólanna, löggildingu
kenslubóka, tilhögun prófa og
kenslustundafjölda. Kenslumála-
ráðherra staðfestir tillögur nefnd-
arinnar og auglýsir með hæfileg-
um fyrirvara. I nefndinni eiga
sæti: fræðslumálastjóri, forstöðu-
maður Kennaraskólans og stjóm
bamakennarafélagsins, enda sé
hún kosin skriflega um land alt,
og allir starfandi bamakennarar
hafi rétt til að vera félagsmenn.
Með reglugerð er og heimilt að
skipa 3 manna fræðslunefnd fyr-
ir ungmennaskóla, og sé fræðslu-
málastjóri sjálfkjörinn í hana, en
hinir 2 stjórnskipaðir en. valdir
úr hópi starfsmanna skólanna.
Nefndir þessar fá engin laun
fyrir starfa sinn. Hér er því ein-
göngu um fyrirkomulagsatriði að
ræða án útgjalda fyrir ríkissjóð.
Kennurum bamaskólanna, sem
gerst mega um vita, hverra um-
bóta er þörf í skólanum, er gef-
inn íhlutunarréttur um fyrir-
komulag þeirra. Er þess að
vænta, að það efli áhuga þeirra
og viðleitni, að láta verða sem
bestan árangur af starfi sínu.
Menningarsjóður. Hann er vafa-
laust eitt merkasta nýmæli síð-
asta þings í mentamálum lands-
ins. Til hans á að renna alt það
fé, sem hið opinbera fær umráð
yfir vegna brota á áfengislög-
gjöfinni. Er þar talið andvirði ó-
löglegs víns, sem gert er upptækt
af réttvísinni og komið í verð,
skipa, sem upptæk verða fyrir á-
fengissmyglun og sektir einstakra
manna. Gilda lögin fyrst um það
fé, sem komið hefir á þennan
hátt 1 ríkissjóð árið 1927.
Árlegum tekjum sjóðsins á að
skifta í þrjá hluta. Verður ein-
um þriðjungnum varið til útgáfu
góðra alþýðlegra fræðibóka, og
úrvals skáldrita, frumsaminna
eða þýddra. Með öðrum þriðj-
ungnum á að kosta vísindalegar
rannsóknir á náttúru landsins og
útgáfu vísindalegra xitgerða um
íslenska náttúrufræði. Þriðja
hlutanum verður varið til að
kaupa listaverk fyrir landið og
til að verðlauna og gefa út upp-
drætti af byggingum, húsbúnaði
og fyrirmyndum fyrir íslenskan
heimilisiðnað í þjóðlegum stfl.
Einnig má verja fé úr þessum
hluta sjóðsins til að gefa út
veggmyndir, sem gerðar eru eft-
ir íslenskum listaverkum. Er
þetta ákvæði þáttur í viðleitni
núverandi stjómar og þings, til
að styrkja innlenda listamenn.
Mentamálaráðið hefir yfirstjóm
sjóðsins og ráðstafar þeim hluta
hans, sem varíð er til lista. Bóka-
útgáfunni stjóma þrír menn ;
sjálfkjörnir: Prófessoramir í ís- :
lenskum bókmentum og sögu við ;
háskólann og íslenskukennari i
Kennaraskólans. Sá hlutinn, sem ;
varið er til náttúruvísinda, er j
undir stjórn kennaranna í nátt- j
úrufræði við mentaskólana á Ak- ;
■
ureyn og í Reykjavík og for- j
stöðumanns náttúrugripasafnsins j
í Rvík.
Sú slcipun, sem gerð er með
stofnun Menningarsjóðs hefir tvo
meginkosti: Með henni er séð a.
m. k. fyrst um sinn, fyrir sér-
stökum tekjustofni árlega til að
styðja listir og vísindi. En löng-
um hafa fjárframlög til þeirra
orðið af skornum skamti, og vik-
ið fyrir hinni knýjandi þörf til
annara útgjalda. Er þingmönnum
oft vorkunn, þó að þeir grípi til
þess að skera niður þær fjárveit-
ingar, sem eigi eru lögboðnar,
þegar tekjuhalli vofir yfir. En
með því að ráðstafa með lögum
ákveðnum hluta teknanna til
menningar fyrirtækja, er komið í
veg fyrir að löggjafamir gleymi
andlegum þörfum þjóðarinnar.
Þá verður það að teljast mjög
vel við eigandi ráðstöfun að verja
einmitt því fé, sem inn kemur
fyrir brot á áfengislöggjöfinni til
að styðja menningu í landinu.
Með því er spillingin sjálf, sem
af áfenginu leiðir, látin skapa
nokkurskonai' mótvægi gegn
sjálfri sér. Og það er fullkomlega
réttlátt, og í samræmi við lífs-
ins harða lögmál, að mennimir,
sem brjóta lög og siðferðisreglur,
greiði fé til að ala upp mentaða
og listelska borgara í þjóðfélag-
inu.
öllum bestu mentamönnum
landsins er nú orðið það ljóst, að
ríkið verði að sjá svo um, að al-
menningur eigi kost góðra og ó-
dýrra bóka. Er örvænt um, að
það geti orðið meðan bókaút-
gáfa og bókaval er alt í höndum
einstakra manna, sem eins og
eðlilegt er, gefa bækurnar út
fyrst og fremst í hagnaðarskyni.
Augu þingsins, eða a. m. k.
meirihluta þéss, hafa og opnast
fyrir þessum sannleika. Var í
vetur samþykt þingsályktunar-
tillaga um að vinna að því að
ríkið tæki að sér bókaútgáfu og
önnur um stofnun ríkisprent-
smiðju. Ríkið greiðir nú stórfé
fyrir prentun Alþingistíðinda og
annars, sem út þarf að gefa af
hálfu hins opinbera, og mundi
sennilega hafa hag af því að láta
vinna verkið fyrir eigin reikning.
Hér á landi eru kjör rithöfunda
ærið erfið samanborið við það,
sem nú er í öðrum löndum. Veld-
ur fámenni þjóðarinnar og lítil
kaupgeta. Með stofnun menning-
arsjóðs og opinberra útgáfufyrir-
tækja má vænta, að takast megí
að greiða fyrir efnilegum rithöf-
undum og jafnframt sjá þjóðinni
fyrir nokkrum kosti ódýrra bóka,
frumsamdra og þýddra.
Nl.
----o—.—
Utan úr heimi,
Kosningamar í Frakklandi.
I Frakklandi eru nú kosningar
nýafstaðnar. Úrslitin eru þau, að
hinir íhaldssamari flokkar og mið-
flokkar hafa unnið á en róttækir
Vinstri menn og Jafnaðarmenn
tapað, einkum hinir fymefndu.
Hinir svæsnustu íhaldsmenn hafa
einnig tapað nokkrum þingsætum.
Sama er að segja um Kommún-
ista. Þeir voru áður um 80, en nú
aðeins 13. En tap þeirra er aðal-
lega af þeim orsökum, að annari
kosningaaðferð var beitt nú en
síðast, og nutu þeir ekki fullkom-
lega atkvæðamagns síns nú.
Mannaskifti í þinginu eru mjög
mikil. Af þeim 612 þingmönnum,
sem kosnir voru, eru 307, eða
fullur helmingur, sem ekki áttu
þar sæti á síðasta kjörtímabili.
Það er erfitt að gefa greinilega
hugmynd um flokkaskipunina í
Frakklandi. Flokkarnir eru marg-
ir og ágreiningur innan þeirra
sjálfra um ýms mál. En talið er,
að í stuðningsflokki Poincaré og
núverandi ráðuneytis séu 325
þingmenn. En það er allsundur-
leitur hópur, bæði íhaldsmenn og
hinir kyrlátari menn úr frjáls-
lyndu flokkunum. Eru Ihalds-
mennirnir þar þó í meirihluta nú
eftir kosningamar. Andstaðan
gegn stjóminni kemur frá Jafn-
aðarmönnum og róttækara hluta
frjálslyndu flokkanna, auk Kom-
múnista. Jafnaðarmannaflokkur-
inn hefir nú 102 þingsæti. En af
sumum er talið, að meirihluti
frjálslyndra maxma muni snúast
til fylgis við Poincaré og hafi
hann þá 400—460 atkv. að baki
sér.
Annars er aðstaða Poincaré og
ráðuneytis hans mjög viðsjár-
verð. Sjálfur telur hann sig naum-
ast til neins sérstaks flokks, en
er studdur af hægfara flokkunum,
af því að enginn einn flokkur er
nógu sterkur til að mynda stjóm
af eigin ramleik. Og vegna þess
að Ihaldsmenn og frjálslyndir
hafa verið nokkuð jafnir að at-
kvæðum innan stjómarflokksins,
hafa hvorugir getað neytt sín að
fullu og stjómin því verið sjálf-
ráðari en ella. Talið er, að Poin-
caré líti óhýru auga til þess liðs-
auka, sem Ihaldsflokkamir hafa
nú fengið og óttist, að þeir verði
sér ofjarlar. Mun og óhjákvæmi-
legt, að einhver mannaskifti verði
í ráðuneyti hans vegna kosninga-
úrslitanna.
Milli Jafnaðarmanna og Kom-
múnista var engin samvinna í
kosningum. Vom frambjóðendur
frá hvorumtveggja í mörgum
kjördæmum, og varð til þess að
aðrir flokkar unnu þau, þó að þau
hefðu verið Jafnaðarmönnum eða
Kommúnistum vís, ef þeir hefðu
dregið frambjóðendur sína til
baka á víxl. En reynslan er sú
í Frakklandi eins og víðar, að
hinir byltingarsinnuðu Kommún-
istar og Jafnaðarmennimir, sem
vinna á þingræðisgrundvelli, geta
ekki átt samleið.
Það hefir vakið athygli og ótta
meðal ráðandi manna, að kosnir
voru nokkrir þingmenn úr Sjálf-
stæðisflokknum í Elsass-Lothrin-
gen. Það hefir komið í ljós á síð-
ustu ámm, að íbúar þessara hér-
aða, eða a. m. k. hluti þeirra, em
ekki fullkomlega ánægðir með
stjóra Frakka. Hefir nýlega verið
höfðað mál gegn 15 merkum
mönnum þar og þeir sakaðir um
landráð, og nokkrir em flúnir úr
landi. Er það eftirtektarvert, að
sumir þeirra, sem ákærðir em,
hafa nú verið kosnir til þings. —
1926 stofnaði maður að nafni
Georges Ricklin blað, sem hann
nefndi Die Zukunft (Framtíðin).
Þar hélt hann því fram, að Elsass-
Lothringen ætti að vera sérstakt
lýðveldi og stjóma sínum eigin
málum. Síðar hafa verið stofn-
uð fleiri blöð í sama augnamiði,
og síðastliðið ár, var svo stofn-
aður sérstakur Sjálfstæðisflokkur.
Grunur leikur á, að hreyfingin
sé styrkt bæði með rússnesku og
þýsku fé og sjálfstæðismennirnir í
Elsass-Lothringen hafi einhvers-
konar samvinnu við Kommúnista.
En líklegt er talið, að sú stefna,
sem þar er farið að bóla á, muni
vekja samskonar hreyfingu í öðr-
um héröðum Frakklands, sem
líkt stendur á um. Em þegar uppi
ráddir um að losa bæði Bretagne
og Corsicu frá franska ríkinu. I
Bretagne búa Keltar með sérstakt
mál og siðu og Corsicumenn em
líka annarar ættar og að tungu
og háttum frábmgðnir megin-
hluta frönsku þjóðarinnar.
Þingið og stjómin, hver sem
hún verður, á mikil og erfið verk-
efni fyrir höndum. En stærstu
viðfangsefnin eru: innanlands
meðferð gengismálsins og út á við
afstaðan til friðarmálanna og til-
lagna þeirra, er fram hafa komið
frá Bandaríkjamönnum. — Sagt
hefir verið, að Poincaré mundi
hallast að því að festa frankann
nú þegar í núverandi gildi.
Á víðavangi.
Girðingin um Amarhólstún.
Eitt dæmi af mörgum um hirðu-
leysi Ihaldsstjómarinnar um opin-
berar eignir em meðferðin á
Amarhólstúninu. Á Amarhóli
stendur eitt af fegurstu listaverk-
um þjóðarinnar, líkneskja Ingólfs
Arnarsonar, er Einar Jónsson
hefir gert, og hið opinbera hlaut
að gjöf frá félagi hér í bænum.
Mynd hins fyrsta landnámsmanns
blasir þama við komumönnum
erlendum sem veglegt tákn ís-
lensks sjálfstæðis og þjóðemis. En
af fyrverandi stjóm hefir hinn
fallegi staður, sem líkneskjan
stendur á, verið hraparlega van-
ræktur. Hefir hann verið illa og
ósmekklega girtur, enda lítið gagn
orðið að. Mega menn geta nærri,
hversu gefast muni að hafa gró-
inn blett óvarinn inni í fjölmenn-
um bæ, enda hefir löngum farið
svo, að túnið hefir verið hálf-
eyðilagt á vorin meðan jarðveg-
ur er gljúpur. Mættu erlendir
menn ráða af líkum, að Islend-
ingar bæru litla virðingu fyrir
minningu feðra sinna og fögrum
listaverkum. — Núverandi stjóm
hefir nú leitast við að nema brott
þetta ómenningarmerki af þjóð-
inni með því að láta setja nýja
og viðunandi girðingu um Amar-
hólstúnið.
Fulltrúi íslenskra kvenna.
Ein af merkari konum þessa
bæjar, frú Ragnhildur Pétursdótt-
ir í Háteygi, hefir nýlega skilfað
greinar í dagblaðið Vísi, þar sem
hún gagnrýnir allrækilega fram-
komu kvennafulltrúans á þingi.