Tíminn - 21.07.1928, Page 1

©faOtfett
og afereit&íumaður (Eimans er
Kijnnreig |? o r s t e i n s öó 11 i r,
5dfnfranöst)ústnu, Sryfjopif.
j2^.fgcEi5©ía
C i m a n s er í Sambanbs^úekm.
©ptn öaglega 9—f. I}.
£ími $90.
xn. ít.
Reykjavík, 21. júlí 1928.
35. blað
r
Ihaldsmenn
„pað eru venjulega hinir
efnaðri borgarar í hverju
þjóðfélagi, sem skipa íhalds-
flokkinn. þeir eru ánægðir
með sinn hag og finna þess
vegna ekki, að þörf sé breyt-
inga eða bóta á hag þjóð-
arinnar. . . .“.
(Jón þorláksson,
Lögr. 1908).
Jón Þorláksson er merkilegnr
maður í sögu íslenskra stjóm-
stjórnmála. Ekki af því, að hann
hafi unnið nein þrekvirki í opin-
berum málum, ekki af því að
hann hafi frábæra stjómarhæfi-
leika og ekki af því að hann sje
hugsjónamaður. En ferill hans í
opinberu lífi þjóðarinnar og staða
hans nú í broddi fyrverandi and-
stæðinga sinna er mikilsvert tím-
anna tákn. Hið skýra og einstæða
dæmi Jóns Þorlákssonar er ómet-
anlegt til skilnings á því, hversu
miklu hagsmunir og breytingar
viðhorfs einstaklinganna til meg-
instrauma þjóðlífsins valda um
hina sjálfráðu afstöðu þeirra.
Með hverri þjóð er ávalt nokk-
ur hópur manna, sem svo vel
hefir komið ár sinni fyrir borð,
að hann hefir ekki ástæðu til að
vænta persónulegs hagnaðar af
nýmælum í löggjöf eða atvixmu-
háttum. Venjulega em þetta þeir
menn, sem tekist hefir að afla
sér fjármuna til eignar eða um-
ráða. Séu borin saman kjör slíkra
manna víðsvegar um heim reyn-
ast þau auðvitað mjög mismun-
andi. Með fjölmennum og auðug-
um þjóðum safnast miljónafjái’-
magn á hendur einstökum möxm-
um. 1 fámeimu og fátæku landi
eins og Islandi, fleyta þær stétt-
ir manna, sem best vegnar, að
vísu minni rjóma en víða annars-
staðar. En í eðli sínu er afstaða
þeirra hin sama. íslenskur em-
bættismaður með 25 þús. kr. laun
hefir borið tiltölulega meira úr
býtum í viðskiftum við þjóðfé-
lagið heldur en t. d. starfsbróðir
hans í Englandi eða Ameríku,
sem hefir helmingi eða þrisvar
sinnum hæxri upphæð. 1 okkar
litla og fátæka þjóðfélagi er 1
miljón í vasa togaraútgerðar-
maims eða heildsala tiltölulega
miklu meira og áhrifaxíkara auð-
safn en 100 miljónir hjá iðnrek-
anda eða námukonungi í landi
dollarans.
1 öllum löndum hefir orðið sú
raunin á, að þeir menn, sem best
eru settir, ganga saman og mynda
íhaldsflokka. Stefna þeixra er
bókstaflega mælt að „gæta feng-
ins fjár“. Flokkar þessir eni
stofnaðir til að vemda hagsmuni
þeirra ánægðu. Þeir eru á móti
lækkun á hæstu launum fyrir op-
inbera þjónustu. Þeir eru á móti
niðurlagningu embætta. Þeir em
á móti þeim ríkisráðstöfunum,
sem hindra auðsöfnun á fáar
hendur. Og þeir em á móti þeim
breytingum atviimuháttaxma, sem
ætla má, að verði til þess að
raska farvegum fjármagnsins og
dreifa möguleikunum til efna-
legrar hagsældar.
Ihaldsflokkurinn íslenski sver
sig svo greinilega í ætt við er-
lenda íhaldsmenn, að ekki verður
um vilst. Kjami hans em eins og
Jón Þorláksson sagði „hinir efn-
aðri borgarar" eða í lítið eitt víð-
ari merkingu þeir einstaklingar,
sem hag höfðu af ástandi lið-
inna ára. Aðferð þeirra er hin
sama og flokksbræðra . þeirra
hvarvetna annarsstaðar í heimin-
um. Friðurinn er bitrasta vopn
þeirra. Tómlæti almennings um
opinber mál er þeirra öruggasta
vöm.
En það liggur í augum uppi,
að þeir, sem persónulegan ha?
hafa af því að vera íhaldsmenn,
eru ávalt í minna hluta í hverju
þjóðfélagi. Áhrif þeirra á lög-
gjöfina eru þess vegna undir því
komin, að þeim takist að afla sér
kjörfylgis meðal þeirra manna,
sem samkvæmt eðlilegu lífsins
lögmáli ættu að vera þeim and-
stæðir. Aðferð íhaldsmanna til |
þess að ná því takmarki er sú
að villa á sér heimildir. Hefir
þeirri aðferð hvergi verið betur j
lýst en í hinni ágætu grein Jóns ,
Þorlákssonar í Lögréttu 1908. j
íhaldi allra landa eru sömu örlög
sköpuð og kirkjusmiðnum í þjóð-
sögunni. Líf þess og velgengni er
öll undir því komin, að því takist
að dylja uppruna sinn. Alt frá
upphafi þingræðisins hefir ávalt
nokkur hluti — stundum meiri
hluti — kjósenda trúað fortölum
íhaldsmanna, haldið að þeir væru
bjargvættir og verðir þjóðfélags-
ins gegn ófyrirleitnum ofstækis-
mönnum.
Enn er ótalinn nokkur hluti, og
hann eigi óverulegur, af stuðn-
ingsmönnum íhaldsins. Það er
málaliðið, sem svo mætti nefna.
Það ræðst jafnan í þjónustu í-
haldsmanna meðan þeir eru við
völd og hafa umráð ríkisfjár.
Umbótaflokkamir eiga jafnan
fult í fangi með að losna við það
þegar stjómartaumamir komast
aftur í þeirra hendur. Þessi hðs-
auki eru oftast óhlutvandir menn
og sannfæringarlausir eða aðrir,
sem beygðir em af fjárskorti
nægilega djúpt til þess að láta
falan manndóm sinn. Reynast
slíkir menn að vísu oft andlegir
sláttuskussar í rýrasta lagi, eins
og t. d. Valtýr Stefánsson, en fá
þó nokkm áorkað meðal sinna
jafningja. Menn eins og sr. Jó-
hannes frá Kvennabrekku em
stundum á blómatímum íhaldsins
settir í opinberar launastöður, þó
að ekki verði þeim önnur afrek
talin en blaðaníð um einhverja
þá, sem helst hafa hug á að
koma því fram, sem til almennra
hagsbóta má verða.
Það er að vísu í samræmi við
hina hörðu lífsbaráttu í heimin-
um, að íhaldsmenn reyni að
verja þá aðstöðu, sem rás við-
burðanna hefir gefið þeim innan
þjóðfélagsins. En almenningur
verður að gera sér það ljóst, að
sú vörn fer í bága við hagsmuni
mikils meira hluta þjóðarinnar.
Kaupmanninum Jóni Þorlákssyni,
sem sjálfur verslar með sement
og annað byggingarefni hér í höf-
uðstaðnum, er vorkunnarmál, frá
sjónarmiði hversdagslegrar eigin-
girni, þó að h ann láti sér hægt
um að hindra flutning sveita-
fólksins í nýju steinhúsin á möl-
inni. Hjá ólafi Thors og öðrum
stórútgerðarmönnum kemur ekki
fram nema mannlegur veikleiki,
þó að þeir láti verkamennina af-
skiftalausa, er þeir flykkjast til
Reykjavíkur og bjóða niður kaup-
ið hver fyrir öðrum. Og það er
skiljanlegur andlegur ófullkom-
leiki, sem kemur fram hjá búðar-
holueigendum í kauptúnunum, er
þeir breiða út ósannar fregnir
um kaupfélögin til að draga frá
þeim viðskiftamenn. En alt þetta
er gagnstætt hagsmunum alls
þorra þjóðarinnar.
Jón Þorláksson var ógætinn,
þegar hann reit hin frægu um-
mæli sín um íhaldsmenn 1908.
Þá trúði hann á stjórnmálagengi
sitt og forystuhæfileika. Sú trú
reyndist oftrú. Og Jón Þor-
láksson brast þá framsýni til
að sjá sjálfan sig fimtán ár-
um síðar, þegar baráttan stóð um
freistinguna til að ganga í hóp
íhaldsmanna annarsvegar og hins-
vegar að halda trygð við fyrri
skoðanir.
Það er ekki hægt að heimta það
af neinum, að hann sé mikil-
menni.
Og Jón Þorláksson reyndist
heldur ekkert mikilmenni. Hann
reyndist ekkert annað en venju-
legur miðlungsmaður. Hann gerði
blátt áfram það hversdagslegasta
af öllu hversdagslegu: Beygði sig
fyrir hagsmunahvötinni og gerð-
ist sjálfur íhaldsmaður. Honum
reyndist það ofraun, að fylgja
fram kenningum, sem rákust á
fjárhagslega aðstöðu hans. Til
þess að losna við þá raun vann
Jón Þorláksson það, að fella á sig
þann dóm, sem hann hafði sjálf-
ur upp kveðið, þyngstan og rétt-
látastan.
En íslenska þjóðin stendur í
þakkarskuld við Jón Þorláksson
fyrir það sem hann hefir gert til
að kenna henni að skilja eðli og
uppruna íhaldsstefnunnar.
Hann kvað upp úr með það,
að íhaldsstefnan væri stefna efna-
mannanna í þjóðfélaginu og að
hún væri stefna eigin hagsmuna.
Hann sannaði að hún er það,
með því að ganga sjálfur í íhalds-
flokk, jafnskjótt, sem hann hafði
hag af því.
Hann sannaði það ósjálfrátt, af
því að hann var aðeins miðlungs-
maður og ekki fær um að ganga
aðrar leiðir en þær, sem óbreyttir
aílamenn fara með feng sinn.
Þess vegna er líka stefnubreyt-
ing hans talandi vottur þess,
hvernig íhaldsflokkar verða til á
eðlilegan hátt.
Þeir eru hagsmunasamtök fárra
stétta eða einstaklinga — gegn
meginþorra þjóðfélagsins.
Að styðja þá er þjóðarháski.
Utanúr heirai.
M. G. undir okið.
Á fundinum á Sauðárkróki 1.
þ. m. baðst Magnús Guðmunds-
son afsökunar á hrakyrðum
„Varðar“ um fulltrúana á Sam-
bandsfundi, og viðurkendi, að þau
hefðu verið „klaufalega orðuð“.
Það er ekki í fyrsta sinn, sem
hann gengur undir okið, maður
sá. Það skal ekki dregið í efa, að
M. G. geti beygt sig dýpra en
j nokkur annar stjórnmálamaður
| íslenskur. En of seint er nú fyrir
I hann að loka munni þess manns,
I sem af „klaufaskap“ opinberaði
I hinn illa hug íhaldsmanna til
bændastéttarinnar og samvinnu-
stefnunnar.
„Níunda greinin“.
I Jóni Þorlákssyni er meinilla við
| 9. greinina í lögunum um Bygg-
ingar- og landnámssjóð. Það er
| af því að hún bannar að veita
ríkisaðstoð til að græða á bygg-
! ingum. Jón Þorláksson hefði gott
' af að rifja upp fyrir sér 9. grein
; í öðrum lögum, boðorðið gamla:
| „Þú skalt ekki gimast hús ná-
unga þíns“.
Völdin yfir höfunum.
Síðan heimsstyrjöldinni lauk
hefir eitt merkasta atriðið í heims-
póhtíkinni verið kapp stórþjóð-
anna um að ná yfirráðum yfir
höfum og siglingaleiðum heims-
ins. En þessari baráttu má skifta
í tvent. Stórskipapólitík og smá-
skipa- eða beitiskipapólitik.
Á Washingtonráðstefnunni voru
settar fastar skorður fyrir stór-
skipasmíð þjóðanna fyrir næstu
10 ár. Eftir þeirri samþykt, er þar
var gerð, er England efst með 20
vígskip og vígdreka*), svo Banda-
ríkin með 18, þá koma Frakkland,
Italía, Japan, Spánn, Argentína,
Brasilía og Chile. Aðrar þjóðir
koma ekki til greina sem sjóveldi
nú sem stendur.
Nú sem stendur er ekkert stórt
herskip í smíðum 1 heiminum og
lítil líkindi til að nokkurt verði
smíðað á næstu árum, enda er það
dýrt spaug. Allur áhuginn bein-
ist að beitiskipunum.
Á Washingtonráðstefnunni tókst
samkomulag um að bæði Englend-
ingar og Bandaríkjamenn mættu
hafa beitiskip, sem bæru alt að
Yst milj. smál. alls, en lengra náði
samkomulagið ekki. Englendingar
vildu smíða mörg skip og smá, en
Bandaríkjamenn vildu hafa alger-
lega frjálsar hendur um stærð og
! vígbúnað skipanna, aðeins máttu
I þau ekki vera stærri en 10 þús.
smálestir og ekki hafa stærri fall-
byssur en 20 centimetra.
Þjóðunum leist ekki á nýja
samkepni í herskipasmíðum og
því var haldin ráðstefnan í Genf
í fyiTa til þess að reyna að miðla
málum milli þessara tveggja stór-
þjóða, en alt strandaði á þrjósku
Bandaríkjamanna. Þeir höfðu í
hótunum að smíða eintóm 10 þús.
smál. skip, en það þýðir að ná-
lega allur beitiskipafloti Englend-
inga og annara þjóða yrði einskis-
virði. Þau skip eru flest 4—6 þús. |
smál. og miklu léttvopnaðri. Hér 1
var því ekki annað að gera, en
að byrja kapphlaupið aftur, þó
þjóðirnar væru tregar til.
Englendingai’ urðu langfyrstir
til af Evrópuþjóðum eins og
! vænta mátti. Svo koma Frakkar
1 og þá Italir. Aðrar þjóðir hafa
: setið hjá að mestu. Japanar hafa
reynt að fylgjast með eftir mætti,
en framkoma Bandai’íkjamanna
1 réði hér mestu og hún varð all-
I einkennileg.
| Jafnskjótt og Genfarráðstefnan
reyndist árangurslaus tók þingið
í Washington flotamáhn til með-
: ferðar. Coolidge forseti boðaði
frumvarp um smíði 75 nýrra her-
! skipa, og þar af 25 10 þús. smál.
I beitiskipa og Ameríkublöðin
: ræddu um það, að Bandaríkin
| ættu og yrðu að vera fyrsta sjó-
veldi heimsins, en á skammri
stund skipaðist veður í lofti.
, Flotafrumvarpið fékk kaldar við-
t tökur hjá neðri deild þingsins.
; Beitiskipunum var fækkað ofan í
! 15 og hætt við smíði hinna. Þann-
ig breytt komst flotafrumvarpið í
gegnum fulltrúadeildina og
; bjuggust menn nú við að það
mundi ganga greiðlega í gegnum
öldungadeildina, því þar ræður
stjórnin mestu, en nú kom annað
' til greina. Stjórnin virtist skyndi-
lega missa allan áhuga fyrir mál-
inu og mun það hafa komið til af
því, að í haust eiga að fara fram
forsetakosningar í Bandaríkjun-
um, og þá er það mjög nauðsyn-
legt, að fjárhagurinn sé í góðu
lagi og kjósendum ekki íþyngt
með sköttum. Stjómin þorði því
ekki að berja málið í gegn, af
ótta við þau áhrif sem það mundi
hafa á forsetakosningamar og
öldungadeildin sleit svo fundum
sínum í sumar, að málið var ekki
útrætt. Þetta þykja hin mestu
tíðindi og má búast við miklum
afleiðingum, því ef Bandaríkja-
menn draga úr herskipasmíðum
sínum, þá gera allar aðrar stór-
þjóðir það líka. Að vísu getur
skeð að flotafrumvarpið komist
í gegnum þingið næsta vetur, í
einhverri mynd, en það má telja
líklegt að Bandaríkjamenn séu
liættir við áform sitt um að verða
fremsta sjóveldi heimsins.
I Norðurálfunni þykir frammi-
staða Ameríkumanna alt annað
en glæsileg. Fyrst koma þeir á
stað hinu trylta kapphlaupi um
aukningu herflotanna, en þegar
þeim finst það koma of mikið við
pyngjuna di’aga þeir sig til baka.
En hvernig sem þetta hann að
fara, þá er nú svo komið, að
Englendingar eru komnir svo
langt á undan í herskipasmíðun-
um, að þeir eru að endurreisa
vald sitt yfir höfunum, er þeir í
raun og veru höfðu afsalað sér á
Washingtonráðstefnunni, og utan
Bandaríkjanna eiga þeir engan
keppinaut, sem hættulegur getur
talist. H. H.
A vióavangi.
Frá milliliðunum.
Kaupmenn í Rvík stofnuðu tvö
félög síðastl. vetur. Standa heild-
salar að öðru en smásalar að
hinu. I stefnuskrám félaganna
voru fyrirheit um það að þau
myndu vinna að því að samræma
og lækka vöruverð! Þótti mörg-
um bregða undarlega við, er það
heyrðist, að kaupmönnum væri
verðlækkun áhugamál. En með því
að trúin á kraftaverk er ekki með
öllu útdauð, var málið látið hlut-
laust og biðið átekta, En lítið hef-
ir heyrst af gerðum þessara fé-
laga og enn minna orðið vart við
þær. Alveg nýlega hefir þó borist
út fregn um það, að smásalafé-
lagið hafi gert samþykt um að
hætta viðskiftum við hvern þann
heildsala, sem gerðist svo djarf-
ur að selja vörur öðrum en þeim,
sem verslunarleyfi hafa, þ. e. smá-
kaupmönnum. Eftir þessari byrj-
un ætti næsta sporið til þess að
J samræma og lækka vöruverðið! að
| verða það, að heildsalamir gerðu
1 samtök um að koma í veg fyrir,
1 að smásölum sé mögulegt, að fá
vörur beint frá útlöndum. — En
furðuleg er sú ráðspeki, sem
hyggur á lækkun vöruverðs með
því að fjölga munnunum, sem
i seðja þarf á leiðinni frá framleið-
*) Vígskip = Battleship, vígdreki
= Battle-Cruiser.
andanum til neytandans. — Þeim,
sem vantrúaðir eru á mátt „kær-
leikslögmálsins“ innan milliliða-
stéttarinnar þykir sennilegra, að
| tilgangur nefndra félaga sé sá,
j að tryggja kaupmönnum ríflegan
I gróða en alþýðu manna sann-
gjamt verð. R...