Tíminn - 15.06.1929, Blaðsíða 1

©faíbtei
Og o^ei&ðlBma6uf Œímans er
Sjjnnpeig J^orstetnsöótiir,
íxímbatTtisijfeinu. Seyfjapif.
XIII. 6r,
Reykjavík, 15. jóní 1929.
2S.fgrei5.sia
Clmans er i SambanfcsI)ítSbui.
(Ðpúi bagiega 9—\Z f. 4»
Sfrrti ©8.
40. blað.
Þjóðmálastarf Framsóknsr
Viðreisn sveitanna.
Nú er að mörgu leyti heppileg-
ur tími til að athuga aðstöðu
sveitanna, og bænda í landinu til
viðfangsefna þeirra í atvinnu-
rekstri og menningu, sem liggja
næst hendi, og þá sérstaklega
hvern ávöxt það hefir borið, að
kjarni bændastéttarinnar í land-
inu hefir síðan um 1880 unnið
skipulagsbundið að hagsmunum
sínum um verslunarmálin, og síð-
an um 1916 að landsmálum.
Ef samvinnufélögin, Samband-
ið og Framsóknarflokkurinn hefðu
ekki starfað í landinu, myndi
sveitalíf og sveitamenning áreið-
anlega vera að mestu horfið á
Islandi. Síðustu hálfa öldina hefir
sjávarútvegui’inn dregið til sín
fjármagn landsins og yfirboðið
bændur um kaupgjald og miliilið-
irnir neytt allra bragða til að
skattleggja bændur í verslunar-
efnum. Og ef alhr bændur lands-
ins hefðu staðið dreifðir og sundr-
aðir í hverskonar félagsnjálum,
þá myndi stétt þeirra nú aldauða.
Á árunum frá 1880 lögðu pönt-
unarfélögin undir sig öll hin
þróttmestu sveitahéruð á landinu,
og' hin fjárhagslega viðreisn
bændanna hófst í skjóli þeirra.
Frá 1906—1915 breytast flest
pöntunarfélögin í hið enskg, horf,
með opna leið fyrir hvern sem er,
og verðiag miðað við gangverð á
staðnum, og verði uppbót á öll við-
skiítin um áramót. Hallgrímur
Kiistinsson var forgangsmaður
þessarar breytingar, og síðan að
bræða öll kaupíélög landsins sam-
an í eitt yfirfélag, Sambandið, til
að annast sameiginleg innkaup og
sölu í stórsölu og smásölu.
Kaupfélögin og Sambandið hafa
bjargað mestum hluta bænda-
stéttar landsins frá því að greiða
fjórðung til þriðjung*) af árs-
tekjum sínum í óþarfan aukaskatt
til erlendra og innlendra milliliða.
Þessi fasta að örugga tekjubót,
sem samvinnufélögin og Sam-
bandið valda er undirstaða mest-
allra framfara í sveitunum bæði
um húsakynni, matarhæfi, ræktun
og möguleika sveitamanna til að
afla bömum sínum skólament-
unar.
En þrátt fyrir þá vernd, sem
kaupfélögin og Sambandið veittu
félagsmönnum sínum, þá náði það
skjól ekki nema yfir eina hlið
atvinnubaráttunnar. Hérumbil öll
blöð landsins voru á bandi versl-
unarstéttai’innar og hinnar byrj-
andi útgerðar, svo að samvinnu-
menn neyddust til að stofna sitt
eigið tímarit til að geta borið
hönd fyrir höfuð sér. Bankamir
báðir voru andvígir samvinnu-
bændum, eins og sést best á
raunasögu Sláturfélags Suður-
lands er það hóf göngu sína, og
átti langtum erfiðara með að fá
smálán, heldur en hversdagsleg-
ur smábraskari í Reykjavík.
Samvinnumennimir hófu þá
landsmálabaráttu sína árið 1916,
og kusu hinn elsta og helsta af
leiðtogum sínum, Sigurð á Ysta-
*) Verömujiurinn í hinum fyrstu
kaupfélögum og hjá kaupmönnum t
d. á Húsavik og við Breiðafjörð var
sem hér er sagt. J. J.
felli til þings. Utan um hann
söfnuðu samvinnubændur liði í
þinginu. Úitlu síðar vora Tíminn
og Dagur stofnaðir og flokkurinn
hóf umbótastarf sitt, á öllum
sviðum þjóðlífsins. En megin-
kjarninn í flokknum var frá upp-
hafi og er enn, sá hluti þjóðarinn-
ar, sem í kaupfélögunum hafði
lært að vinna saman og lært mátt
s j álf sb j argarstarf seminnar.
Eitt af fyrstu verkum sam-
vinnumanna á þingi var að
hreinsa til í Landsbankanum, og
koma út þaðan manni, sem bók-
staflega hataði samvinnustefnuna,
og var blindur fyrir vaxtarskil-
yrðum sveitanna. Bankinn varð
hlutlaus, og hefir síðan þá unn-
að bændum nokkurra viðskifta,
og aðgangs að fjánnag.ni, aðal-
lega þó til verslunar. Engu að síð-
ur hefir bankinn varið langsam-
lega mestum höfuðstól sínum til
skifta við keppinauta bændanna,
og orðið þar fyrir nálega öllum
þeim óhöppum, sem hafa hent
hann.
Síðar hófst löng og þrálát bar-
átta um það hvort Landsbankinn
eða hinn útlendi hlutabanki ætti
að hafa aðalforustu í peninga-
málunum. Fi’amsóknarflokkurina
studdi íslenska bankann, en
íhaldsmenn hinn útlenda*). Þó
fóru svo leikar, eftir kosningam-
ar 1927, þegar íhaldið var í fyrsta
skifti í verulegum minnihluta, að
hin þjóðlega stefna sigraði. Ríkið
viðurkendi opinberlega að það
ætti og bæri ábyrgð á þjóðbank-
anum, og að hann ætti að vera
höfuðvígi í hinni fjármálalegu
viðreisnarbaráttu. Um leið var
slegin um bankann sterk skjald-
borg, með fulltmum frá Alþingi
og atvinnuvegunum, til styrktar
gegn því, að hinir sjúku óþjóð-
legu straumar, sem um aldamót-
in 1900 stefndu að því að drepa
Landsbankann, og gera útlent
hlutafélag allsráðandi um íslensk
fjármál, gætu ekki valdið sama
skaða og fyr. Viðreisn Lands-
bankans, eins og hann nú er orð-
inn, hefði verið óhugsandi, ef
samvinnumenn á þingi hefðu ekki
leyst hann úr fjötmm manna eins
og B. Kr. og Jóns Auðuns.
Umbót og hreinsun Landsbank-
ans var alþjóðlegt stórmál, en sér-
mál bænda af því að eftir breyt-
inguna ^áttu þeir opna, en tor-
sótta leið að viðskiftafjármagni.
Starf kaupfélaganna og Sam-
bandsins varð áhrifameira fyrir
það, að félögin áttu nú kost á
nokkru innlendu fjármagni, í stað
þess að þær dyr voru sveitamönn-
um harðlæstar áður.
Næsta áhrifaverk Framsóknar-
manna, eða þó öllu heldur Tím-
ans undir stjóm Tryggva Þór-
hallssonar, var að gera Búnaðar-
félag Islands að stórveldi í land-
inu. Áður var félagið mjög fé-
vana og áhrifalítið, þótt stefnt
væri í rétta átt.
’) Merkileg en máske ekki mjög
torskilin tilviljun er það, að bæði
fcræðinguiinn og grúturinn í gamla
claga, og' grúturinn eða svarta hönd-
in 1929 urðu til innan- veggja erlenda
bankans. J. J-
Tr. Þ. var á ferli seint og
snemma með ítrustu kröfur um
fjárafla úr ríkissjóði handa Bún-
aðarfélaginu. Hann hafði sitt
fram, og tókst síðar sem stjóm-
arna félagsins að skapa því með
ári hverju stærri og meiri verk-
efni tíl viðreisnar landbúnáðinum.
Um 1920 voru skattamál kaup-
félaganna og Sambandsins í hinu
megnasta ólagi. Var hægt að
margskatta tekjuafgang félags-
manna og notuðu óvinir félaganna
sér óspart þessa veilu í löggjöf-
inni. Elsta kaupfélag landsins, á
Húsavík, hafði átt í þrálátum
málaferlum í mörg ár til að verja
tétt sinn. En meðan samvinnu-
menn stóðu dreifðir í landsmál-
um, fengu þeir enga réttingu
mála sinna. En árið 1921 höfðu
samvinnumenn undirbúið yfir-
gripsmikla löggjöf um þetta efni.
og komu henni sama ár gegnum
þingið, þrátt fyrir harðvítuga
mótstöðu Jóns Þorlákssonar og
Mbl. Eiga íslendingai’ nú að búa
við hina fullkomnustu samvinnu-
löggjöf, sem til er í nokkru landi,
og mega samvinnumenn hérlendis
þakka það stjórnmálasamtökum
sínum og félagsþroska. Vegna
þessarar löggjafar geta samvinnu-
félögin vaxið í næði undir öruggri
vernd þjóðfélagsins, í stað þess að
þau voru áður að gerast útlagi
í sínu eigin landi.
Einn merkilegasti þáttur í við-
leitni Framsóknarflokksins til að
rétta við sveitirnar em hinar
endurteknu tilraunir, að koma upp
sérstakri lánsstofnun fyrir land-
búnaðinn. Hefst sú viðleitni árið
1919 þegar Sigurður í Ystafelli
var atvinnumálaráðherra og fékk
Böðvar Bjarkan lögmann til að
fara utan og undirbúa ítarlega
stofnun bændabanka.
Frumvai’p Bjarkans var sam-
þykt á Alþingi 1921 og var Jón
Þorláksson þá heitur mótgangs-
maður málsins. En þó eigi tækist
að stöðva málið á þmginu, þá átti
Magnús Guðmundsson og Jón
Magnússon hægan leik að hindra
málið í verki. Kreppa vai' þá mikil
og tóku þeir félagar enska lánið
sællrar minningar. En engin króna
af því fé mátti ganga til fast-
eignabankans. Meirihluti þess
gekk til að borga erlendar brask-
arasikuldir fyrir Islandsbanka.
Leið svo fram til Alþingis 1924.
Þá átti Tr. Þórhallsson fyrst sæti
á Alþingi. Kom hann þá með frv.
um Búnaðarlánadeild við Lands-
bankann. Aðalhugsun frv. var að
skylda Landsbankann til að láta
lítið brot af fjármagni sírfu ganga
til forgangslána í sveitirnar. Jón
Þorláksson vildi eyða málinu á
þingi, en það tókst ekki, en Jón
dró framkvæmd málsins nálega
eitt ár, uns almenningsálitið kúg-
aði hann til að láta undan. Fyrir
frumkvæði Tr. Þórhallssonar í
Búnaðarfélaginu, sem setti nefnd
í málið, var Búnaðarlánadeildinni
breytt í Ræktunarsjóð hinn nýja,
sem mú hefir starfað um nokkur
missiri.
Næsta átakið frá hálfu Fram-
sóknarmanna var frv. um Bygg-
ingar- og landnámssjóð, sem fyrst
kom fram á Alþingi 1925. Málið
var síðan borið fram á þingun-
um 1926-og 1927, en í öll skiftin
eyðilagt af Ihaldsflokknum. En
eftir ósigur Ihaldsmanna 1927
settu Framsóknarmenn og verka-
menn málið gegn á Alþingi 1928,
og nú í ár verður lánað út úr
sjóðnum ein miljón króna, með
betri kjörum, en bændui’ hafa
nokkurntíma átt að venjast, til
að reisa býli sín að nýju. Með
stofnun Byggingar- og landnáms-
sjóðs var rudd ný leið í viðreisn
sveitanna. Þá var í fyrsta sinn
viðurkent, að það borgaði sig fyr-
ir þjóðfélagið að greiða nokkuð
af vöxtum fyrir bændur, sem
reisa býli sín úr varanlegu efni,
svo að þau geti orðið nothæf ó-
bornum kynslóðum, sem vilja
rækta og þyggja landið.
Lokasporið eftir þessari braut
var stigið af Alþingi nú í vetur
er það samþykti lög um fullkom-
inn búnaðarbanka í mörgum
deildum til að fullnægja öllum
sanngjörnum þörfum þeirra
manna, sem rækta landið. Vita-
skuld þarf sá banki að vaxa og
eflast, en frumdrættimir í því
efni munu verða varanlegir, eins
og frá þeim var gengið af þeim,
sem undirbjuggu málið, þeim
Böðvari Bjarkan og Tr. Þórhalls-
syni.
Annað stórmerkilegt frv., senV
Alþingi samþykti í vetur var um
stofnun vísindalegi-ar rannsókn-
arstofu fyrir atvinnuvegina. Er
þar stefnt að því, að rannsaka á
fræðilegan hátt alla alidýrasjúk-
dóma þá, sem hrjá bústofn lands-
manna, og finna síðan meina-
bætur. Er þetta eina leiðin, sem
hugsanleg er til að verja bústofn
bændanna fyrir gífurlegri hættu
sjúkdóma, sem þjóðin þekkir ekki
og raíður ekki við, Vel má svo
fara að torsótt verði þessi lækn-
ingaleið, en sá tími mun koma,
að bændastétt landsins mun minn-
ast þess, sem Framsóknai’flokkur-
inn gerði í máli þessu á Alþingi
1929. Hitt má fremur gleymast,
að Ihaldsflokkurinn gerði sitt ítr-
asta til að eyða málinu, þótt það
tækist ekki fyrir samheldni
Framsóknar- og Jafnaðarmanna
um að koma því heilu í höfn.
Þá eru ótalin tvö hin bestu
stórmál Framsóknarmanna, sem
bæði voru leyst á Alþingi 1929.
Annað er vélasjóðurinn, hitt er
ríkisverslunin með tilbúinn áburð.
— Um vélasjóðinn er það að
segja, að liann nýtur sín svo
vel, sem raun ber vitni um fyrir
samstarf Búnaðarfélags Islands,
Sambandsins og Framsóknar-
flokksins. Búnaðarfélagið og Sam-
bandið hafa um nokkurn tíma
haft sameiginlega í þjónustu sinni
Árna Eylands, hinn færasta
mann, sem nú er uppi á íslandi,
um alt, sem lýtur að jarðyrikju-
verkfærum. Hann dregur í búið
hvaðanæva utan úr löndum hin
bestu og gagnlegustu jarðyrkju-
tæki, og Sambandið kaupir verk-
færin, og dreifir þeim út um
bygðirnar. Hafa nú í vor komið
á vegum Sambandsins meira af
ágætum jarðyrkjuverkfærum til
landsins en á áratugum áður.
Ástæðan til þessara miklu kaupa
er vitaskuld vaxandi áhugi og
þróttur sveitamanna við jarð-
ræktina, en ekki síst hinn mikli
stuðningur við kaupin á slíkum
tækjum, sem vélasjóður sá, sen;
nú verandi forsætisráðherra bar
fram til sigurs á þinginu í fyrra.
Áburðarmálið er vel kunnugt
öllum landslýð. Tr. Þórhallsson
bar fram þing eftir þing kröfuna
um ríkisverslun með tilbúinn
áburð, til að geta lækkað verðið.
Ihaldið drap málið þing eftir
þing, meðan það gat. Og eitt sinn
þegar Ámi Jónsson frá Múla.
ritstjóri að bændaútgáfu Mbl.,
fór á stjórnmálafund í Rangár-
vallasýslu, til að mæla móti kosn-
ingu sr. Jakobs Lárussonar, þá
var eitt aðalsóknarefni hans á
hendur Framsókn einmitt áburð-
armálið. Hrakspár hans og ann-
ara íhaldsmanna voru óteljandi.
En með ósigri Ihaldsins 1927 var
opnuð leiðin í þessu máli, því að
verkamannafulltrúarnir studdu
Framsóknai’menn í þessu umbóta-
máli sveitanna, eins og þeim
mörgu öðrum, sem náð hafa fram
að ganga á undanfömum tveim
þingum.
Hrakspárnar hafa ekki rætst.
Verðið á tilbúnum áburði hefir
fallið um hérumbil þriðjung, og
nú lítur út fyrir að notkunin
1929 muni verða a. m. k. ferfalt
meiri en 1928, síðasta árið sem
bændur nutu þeirrar blessunar, að
einn af útgefendum Mbl. gæti
lagt þungan skatt á hvem poka
af tilbúnum áburði, sem til lands-
ins fluttist.
Nú hafa verið raktir nokkrir
þeir þræðir, sem lúta að hinni
þýðingarmiklu höfuðbreytingu,
sem er að gerast viðvíkjandi at-
vinnuháttum íslenskra sveita-
manna. En Framsóknarflokkurinn
hefir ekki gleymt að maðurinn
lifir ekki á einu saman brauði.
Fyrir hans atbeina hafa verið
reist hin miklu og góðu hús fyrir
æskumannaskóla að Laugum í
Þingeyjarsýslu, Eiðum og Laugar-
vatni, og líkur eru til að floKkur-
inn muni geta veitt stuðning, sem '
um munar til að afla skólunum á
Núpi og Hvítárbakka stómm
betri aðstöðu og húsakynna. Bún-
aðarskólamir báðir, bæði á Hól-
um og Hvanneyri hafa verið stór-
um efldii’. Séraientun kvenna hef-
ir ekki verið gleymt, því að auk
hins mikla stuðnings sem Fram-
sóknarmenn hafa veitt Blöndu-
óssskólanum, hafa þeir haft
forgöngu \im að koma í fram-
kvæmd Herdísarskólanum á Stað-
arfelli, gegn þrálátum fjandskap
margra Ihaldsmanna. Þá hafa
Framsóknarmenn á þingi og í
héraði átt meginþátt í að upp er
kominn húsmæðraskóli að Laug-
um og að nú er lagður gmnd-
völlur að húsmæðraskóla fyrir
Austurland að Hallormsstað. Ár-
ið 1895 byrjuðu sýslunefndir í
Múlasýslum að beitast fyrir því
máli, en það lá í svefni þar til
samvinnumenn eystra og á þingi
gripu í strenginn, svo að úr
framkvæmdum verður.
Með lokun Mentaskólans laust
eftir aldamótin fyrir byrjendum
sem urðu að vinna fyrir sér, voru
fátækir gáfumeim í sveit að
mestu útilokaðir frá að geta sint
háskólanámi. En fyrir þraut-
seiga baráttu Framsóknarmanna
geta slíkii’ meim nú lokið stúd-
entsprófi á Akureyri. Hefir þar
í einu verið leyst úr raunveru-
legu vandamáli bændastéttarinn-
ar og um leið úr gömlu metnað-
armáli Norðlendinga, sem vildu
sjá endumeistan í fjórðungnum
hinn gamla Hólaskóla. Með mik-
illi hagsýni við rekstur heima-
vistarinnar á Aikureyri er nú
svo komið, að piltar dvelja þar
átta mánuði fyrir 400 kr. í fæði,
húsnæði, ljósi, hita og þjón-
ustu. Er þá svo komið að hver
dugandi gáfumaður í landinu,
sem af alhuga vill búa sig undir
háskólanám, getur gert það á