Tíminn - 08.02.1930, Blaðsíða 1

..*> ©faíbfctl
09 afgceiðslumaður (T i m a n s cr
HannDtift þ 0 r s 111 n s 6Ó ttir,
r>ambant>sþú»utu. Sryfjopif.
2^fgrBibs(a
limans er i Sambanösíjústnu.
(Dpin ðaglega 9—\2 f. i).
Sírnt Wé.
XIV. fir.
Reykjavík, 8. febrúar 1930.
r
Lókuii Islandsbanka
Lokun Islandsbanlca hefir kom-
ið almenningi mjög á óvart.
Ganga nú ýmsai- sögur um það
hvað muni hafa valdið.Ásökunar-
orðum er varpað ýmist að þess-
um eða hinum. Ýmsir virðast
trúa á það, að helzta. ástæða
stöðvunarinnar sé sú, að bankinn
Itafi ekki fengið endurkeypta
víxla, sem námu nokkrum hundr-
uðum þúsunda króna. Mætti þá
segja að sannast hafi máltækið
að oft veltir lítil þúfa stóru
hlassi.
En þegar þetta mál er nánar
skoðað, kemur það í ljós, að lang-
ur aðdragandi liggur að þessum
miklu tíðindum, að íslandsbanki
heifir stöðvað útborganir sínar og
að til þess liggja margar sam-
verkandi orsakir.
Þar sem undirritaður hefir
undanfarið verið skyldugur til
þess, samkvæmt lögum, að eiga
sæti í bankaráði íslandsbanka —
og er það starf, um flest, það
starf, sem mér hefir verið einna
óljúfast að inna af hendi í opin-
berri þjónustu — þá telst það og
skylt að gera nokkra grein fyrir
hverjar eru helztu ástæðurnar til
þess, að Islandsbanki, sem um
eigi stutta hríð var aðal peninga-
stofnun landsins, hefir nú orðið
að hætta útborgunum.
Fyrir 10 árum.
Árin næstu eftir stríðið reyndu
á þolrif fjármálamanna um víða
veröld. Við Islendingar vorum þá
svo óhepnir að aðalpeningastofn-
un landsins, Islandsbanka, stýrði
þá sem aðalbankastjóri, útlendur
maður, sem brast bæði mannvit
og mannkosti, til þess að gegna
því afarþýðingarmikla starfi.
Hann var settur til þessa starfs
af þeim útlendu mönnum, sem
íslendingar, í gáleysi sínu, höfðu
afhent seðlaútgáfuréttinn og að-
alstjórn peningamálanna.
Hin hörmulega bankastjórn
þessa útlendings, leiddi böl yfir
alla þjóðina með hinu gífurlega
verðfalli peninganna. Og íslands-
banki varð fyrir geysilega mikl-
um töpum. Hann var þá særður
því ólífissári, sem síðustu drop-
amir blæddu úr þegar bankanum
var lokað, á mánudaginn var.
Við þessum tíðindum var snú-
ist með nokkuð undarlegum
hætti.
Þessi útlendingur hvarf frá ts-
landi nokkru síðar. Dýrkeyptari
varð hann íslandi en nokkur ann-
ar útlendingur, sem til Islands
hefir komið — og er þá mikið
sagt. En þeir, sem þá höfðu völd-
in í tslandsbanka tóku það til
ráðs, að þeir veittu honum að
gjöf hærri fjárhæð en nokkrum
útlendingi hefir verið gefin frá
Islandi — úr sjóði þeirrar stofn-
unar, sem hann hafði svo skemmi-
lega stjómað.
Og þeir, sem völdin höfðu á
þjóðarbúinu tóku það til ráðs, að
veðsetja tolltekjur íslands fyrir
hinu mesta ókjaraláni, sem tekið
hefir verið fyrir Islands hönd, og
var meiri hluta lánsfjárins varið
til þess að bjarga íslandsbanka.
Fyrir fimm árum.
Enn er að minnast liðinna tíð-
inda. Fyrir fimm árum síðan var
til þess stofnað að hækka 1 mjög
stórum stýl og á tiltölulega mjög
stuttum tíma verðgildi íslenzkra
peninga. Þetta leiddi af sér geysi-
mikla örðugleika fyrir framleið-
endur bæði til lands og sjávar.
Töp atvinnurekendanna af gengis-
hækkuninni lentu vitanlega að
töluverðu leyti á lánardrotnum
þeirra, bönkunum. Hefir sá af
bankastjórum íslandsbanka, sem
bezt skyn ber á að meta það,
talið að tap bankans á gengis-
hækkuninni muni hafa numið 4—
6 miljónum króna. Og enn á ný
kom bankanum lijálp frá ríkinu
til þess að standast þetta mikla
áfall. —
Þau miklu töp, sem Islands-
banki varð fyrir fyrst fyrir tíu
árum og þvínæst eftir gengis-
hækkunina fyrir tæpum fimm
árum, hafa vitanlega hvílt á hon-
um með ærnum þunga síðan.
Jafnt og þétt hefir hann slygast
undir vaxta- og afborganabyrð-
inni af skuldunum.
Fjarað út árlega.
Skuldimar frá áfallaárunum
hefir bankinn vitanlega orðið að
borga með árlegum afborgunum.
Samningar um þær greiðslur voru
gerðir, meir og minna hagstæðir.
Jafnt og þétt hefir orðið að af-
borga. Má þar til einkum nefna
afborganir af skuld til hins
gamla viðskiftavinar, Privat-
bankans, í Kaupmannahöfn, af
skuld við ríkissjóð Dana og af
skuld við ríkissjóð Islands, enska
láninu. Þessar og aðrar smærri
afborganir munu næstliðin ár að
jafnaði hafa numið meiru en
einni miljón króna á ári.
I þessu sambandi má og geta
•þess, að samkvæmt lögum ber
bankanum að draga inn eina
miljón króna á ári af seðlum sín-
um og hafði þegar gjört það
fjögur árin. En að því leyti, sem
það gull hrökk ekki til, sem losn-
aði jafnhliða, hefir Landsbankinn
meir en hinu svaraði endurkeypt
af Islandsbanka víxla, svo að
fjármagn hans hefir ekki skerst
við það.
En í staðinn íyrir þær afborg-
anir, sem að framan eru nefndar,
og árlega rýrðu til stón-a muna
fjármagn bankans, hefir ekkl
tekist að afla bankanum neins
nýs fjármagns, svo teljandi sé.
Þannig hefir fjármagn bank-
ans þorrið árlega.
Dýrt starfsfé.
Minnkandi fjáimagn, og einnig
dýrt rekstursfé, hefir dregið úr
afkomumöguleikum bankans und-
anfarið.
Sparifé hefir bankinn aðeins
haft tiltölulega lítið 1 sínum vörsl-
um undanfarin ár — míklu minna
en áður var. Yfirleitt hefir til-
tölulega mjög lítið af því fé sem
liann hafði til að starfa með und-
anfarið verið með sæmilegum
kjörum.
Kjörin á enska láninu t. d. svo
slæm, hinir raunverulegu vextir
svo gríðarlega háir, að þeir era
að mun hærri en þeir vextir, sem
bankinn hefir tekið af víxlum sín-
um. Og kjörin á þeim lánum, sem
íslandsbanki hefir sumpart haft
föst og sumpart fengið um tíma
árlega hjá Landsbankanum hafa
verið þau, að á þeim hefir Is-
landsbanki a. m. k. sáralítið eða
ekkert hagnast.
Má af þessu það liggja í aug-
um uppi, að hagnaðurinn af lána-
starfsemi bankans undanfarin ár
getur ekki hafa verið mikill.
Dýr rekstur.
En bankinn hc.fir verið dýr í
rekstri.
Það lag er nú einu sinni komið
á að bankarnir á íslandi launa
starfsfólki betui en nokkrar aðr-
ar stofnanir, undantekningarlítið,
og hefir samanburður í því efni,
við ríkisstofnanir orðið flestum
lítt skiljanlegur.
Sérstaklega hefir íslandsbanki
jafnan haft dýrt höfuð. Afar-
hálaunaða bankastjóra, fjöl-
mennt bankaráð og tiltölulega
fjölmennan hóp eftirlaunamanna.
Fyr og síðar hefir það verið
tízka, að gæta ótrúlega lítillar
sparsemi um fé bankans í þessu
efni.
Og svo er því yfirleitt þannig
varið að stofnun, sem er að
minnka, eins og Islandsbanki
hefir verið að gera undanfarið, á
erfitt með að rninnka reksturs-
kostnaðinn í jafnríkum mæli.
Enn dregur þetta úr afkomu-
möguleikum bankans og líkum til
þess, að hann gæti rétt við.
Traustið utávið.
Svo var til íslandsbanka stofn-
að í upphafi, að hann hafði
sterka aðstöðu útávið. Hann var
a. m. k. með annan fótinn í því
landi, Danmörku, sem Island
hafði þá langsamlega mest við-
skifti við. Árum saman átti 'ís-
landsbanki sitt mikla traust að
sækja til danskra fjármálamanna
og stofnana.
Þessi fótur er nú högginn af.
Ástæður til þess verða ekki
raktar í þetta sinn. En mörgum
munu þær liggja í augum uppi
að nokkru a. m. k., eftir þeim tíð-
indum, sem hér hafa gerst ný-
lega.
Vinsældir Islandsbanka og
traust í Danmörku hefir mjög
rækilega verið að engu gert og
hefir ósleitilega verið að því unn-
ið. Afleiðingarnar fyrir bankann,
beinar og óbeinar, er svo breytt-
ist aðstaðan til aðalviðskiftalands-
ins stofnana þar og einstaklinga
vitanlega líka, munu liggja í
augum uppi.
Þetta atriði er eitt hið þýðing-
armesta um að skilja hvernig
komið er fyrir bankanum.
Aðstaðan inn á við.
Ilinsvegar hefir þjóðbankinn,
Landsbanki Islands, eflst með
vaxandi hraða á undanförnum ár-
um, við hliðina á íslandsbanka,
sem alltaf hefir verið að minnka.
Landsbankinn hefir dregið til
sín meir og meir af sparifé lands-
manna, enda ber ríkið sjálft
ábyrgð á inneignunum. Hann
hefir einnig dregið að sér útlendu
viðskiftin og það sum arðbær-
ustu viðskiftin með vaxandi
hraða.
Innávið hefir traust Lands-
bankans jafnan aukizt. Megin-
hluti þjóðarinnar hefir af ekki
óeðlilegum ástæðum, látið sér
miklu annara um þann bankann,
sem hún taldi fyi’st og fremst
sinn eigin banka og einhverja
þýðingarmestu stofnun þjóðar-
innar.
Útávið hefir ekkert það borið
við, sem því hefði mátt orka að
veikja traust Landsbankans, held-
ur ]?vert á móti.
Hnígur en að hinu sama um
afleiðingarnar fyrir íslandsbanka.
Það liggur í augum uppi, að það
rýrir afkomumöguleikana að
starfa við hliðina á slíkum keppi-
naut.
Óvænleg framtið.
Það sem nú hefir verið fram
tekið er ærið nóg til þess að
sýna, að það er ekkert undarlegt
]->ótt Islandsbanki hafi lent í erfið-
leikum. Hann hefir hlotið að vera
í sífeldum érfiðleikum jafnvel
þótt alveg sérstaklega vel hafi
látið í ári og- þeir erfiðleikar
hafa hiotið að fara vaxandi.
Við slíka aðstöðu gat Islands-
banki ekki átt annað en óvæn-
lega framtíð framundan.
Engan þarf því að undra þó að
íslandsbanka hafi um síðir rekið
upp á sker. Það má nálega svo að
orði kveða, að hitt sé undarlegi’a,
að hann gat staðið svo lengi.
Fyrir alllöngu hafði ég fært
það í tal við ráðandi menn í Is-
landsbanka hversu óvænleg mér
virtist framtíð bankans af þess-
um ástæðum, sem nú hafa verið
nefndar.
Ég- benti á það, að fyrir því
yrði að hugsa, að hér yrði á ein-
hver breyting, því að þannig gæti
þetta ekki gengið áfram.
. Þessi ummæli fengu ekld
áheyrn, fremur en ýmislegt ann-
að, sem ég bar fram. Mikil bjart-
sýni um áframhaldandi rekstur
bankans virtist a. m. k. vera ríkj-
andi og það fram á allra síðustn
daga. Þess vegna kom það banka-
ráðinu, ég held alveg öllu, mjög
á óvart, með hve sáralitlum fyrir-
vara síðustu vandræðin skullu
'yfir. -
Útbúið á Seyðisfirði.
Almenningi er að nokkru leyti
kunnugt um það áfall, sem bank-
inn hefir orðið fyrir í útbúinu á
Seyðisfirði og uppvíst varð um
við rannsókn hins setta banka-
eítirlitsmanns á síðastliðnu
hausti. Fyrir banka sem þegar
áður var erfiðlega staddur, er það
mikið áfall að mjög mörg hundr-
uð þúsundir króna hverfa út úr
rekstrinum, og að miklu leyti sem
gjörtapaðar. Verður sú ráðs-
mennska útbússtjórans þar, því
óskiljanlegri og vítaverðari, hygg
ég, því nánar, sem það mál verð-
ur athugað að öllu.
En innanlands varð samt eng-
enginn órói um bankann út af
Seyðisfjarðarmálinu. Góðærið
mun hafa átt sinn þátt í að róa
menn, og menn hafa haldið að Is-
landsbanki mundi þola þetta sár,
eins og svo mörg önnur. —
En þá gerðist sá atburður ut-
anlands sem telja má víst að
hafi orðið síðasta, beina, ástæð-
an til lokunarinnar.
Verðfall hlutabréfanna.
Hlutabréf bankans hafa jafnan
verið skráð á kauphöllinni í
Kaupmannahoín, enda hefir meiri
hluti hlutahafanna jafnan verið
danskur.
Hlutabréfin höfðu um langa
hríð verið verðföst; keypt og
seld, hvert 100 króna bréf, á 38
—40 krónur danskar.
Rúmri viku fyrir lokunina féllu
þau alt í einu niður í 24 kr.
Næstu dagana stigu þau að vísu
dálítið aftur, en það var aðeins
stundarfriður. Síðustu dagana
6. blað.
fyrir lokunina fóru þau aftur að
hríðfalla.
Er svo stutt umliðið síðan að
engar fréttir eru af því komnar
hvað muni hafa valdið þessu
snögga og mikla verðfalli hluta-
bréfanna. Með vissu vil eg og
ekki segja hvað hafi valdið
þessu. En það er nú vitað, að fá-
um dögum fyrir verðfállið hafði
aðalviðskiftabanki íslandsbanka í
Kaupmannahöfn bréflega sagt ís-
landsbanka upp skuldinni sem
hann á hjá honum og nemur
fullum tveim miljónum króna.
Það veit enginn hér með vissu
hvort samband er milli þessara
tveggja atbui'ða. En það liggur í
augum uppi, að þessi lánsupp-
*ögn getur verið langsamlega
nægileg ástæða til verðfalls
hlutabréfanna. Meir að segja má
nálega fullyrða að hafi það
frétzt til hluthafanna, að þessi
aðalviðskiftabanki Íslandsbanka
hafði krafið hann um alla skuld-
ina, þá hafi það orðið til þess
að auka framboð á hlutabréfun-
um, og valdið verðfalli.
En hitt er.víst að þetta verð-
fall híutabréfanna varð hin síð-
asta beina ástæða til þess að Is-
landsbanki varð að loka. Verð-
fallið kom af stað vaxandi óróa
um bankann utanlands. Fyrir-
spurnir bárust hvaðanæfa að,
bæði til einstakra manna og
stofnana hér í bænum. Þær leiddu
af sér að óróinn um bankann,
sem verðfall bréfanna hafði skap-
að utanlands, fór nú einnig að
gera vai’t við sig hér.
I.okun bankans.
A fimmtudagskvöldið í vikunni
sem leið var enn ekki talið að
nein sérstök hætta væri á ferð-
um.
Á föstudagskvöldið var óróinn
farinn að gera svo alvarlega vart
við sig að bankastjórnin lýsti
því yfir við bankaráðið, að hún
þyrði ekki að opna bankann
morguninn eftir, nema hún ætti
von á sérstakri hjálp.
Samkvæmt ósk lét fjármála-
ráðherra þá hjálp í té og bank-
inn gat verið opinn á laugardag-
inn.
En þá var það sýnt, að ó-
mögulegt var að bjarga bankan-
um án alveg sérstakra ráðstaf-
ana.
Bankaráðið bar fram þá ósk að
haldinn yrði lokaður fundur í
sameinuðu Alþingi um málið. Sú
ósk var uppfyllt. Fundurinn hófst
tveim stundum fyrir miðnætti
aðfaranótt mánudagsins og stóð
þangað til undir morgun.
Þeim sem bezt þekktu var það
ljóst, að einungis eitt nægði til
þess að bjarga bankanum og það
var ]->að, að ríkið tæki ábyrgð á
öllum skuldbindingum fslands-
banka, enda var það aðalósk
bankaráðsins, að ríkisstjórnin
bæði Alþingi um heimild til þess
að mega gjöra það.
Landsstjórnin treysti sér ekki
til þess að mæla með því, og
meiri hluti Alþingis treysti sér
ekki til þess, með nokkurra
klukkutíma umhugsunarfresti á
næturfundi, að takast svo gífur-
lega ábyrgð á hendur, sem eng-
inn gat vitað með hve miklum
þunga myndi leggjast á núver-
andi og næstu kynslóð.
IÞá var ekki annað að gjöra
fyrir bankastjórnina en að loka
bankanum á mánudagsmorgun-
inn.