Tíminn - 15.02.1930, Qupperneq 1

©Jaíbfcrt
afgreifcslumaftur ([imant n
Hannoeið þ 0 r s le i n s 66 ttir,
rxsmbanöslj&sijiu, Seffjapií.
^fgreiiteía
C i m q n s er i Sambanöstjúsinu.
(Dpin öaQÍe$a 9—(2 f. I).
Strni 496.
'N
XIV. ór.
Reykjavík, 15. febrúar 1930.
r
Mandsbankamálið
og
árásirnar á Landsbankann
I.
Lokun íslandsbanka hefir vak-
ið talsverða ókyrð í landinu og
þó einkum í Reykjavík. Sú ókyrð
er eðlileg. Það hefir aldrei áður
komið fyrir hér á landi, að banki
hafi orðið að hætta störfum
vegna fjárkreppu. Og eins og nú
er háttað viðskiftum manna í
flestum menningarlöndum, veldur
það æfinlega nokkrum örðug-
leikum í viðskiftalífinu, ef banki
hættir útborgunum, jafnvel þótt
félítill sé og illa rekinn. Það er
því ekkert tiltökumál, þó að
nokkurs óróleika verði vart nú,
þegar slíkir atburðir verða hér í
fyrsta sinn.
Hinu má ekki gleyma, að lok-
un Islandsbanka þarf ekki að
korna á óvart þeim, sem þekkja
eitthvað til sögu bankans síðasta
áratuginn. Siðan um 1920 hefir
itankinn alltaf verið á heljar-
þröminni og væri fyrir löngu
hruninn, ef ekki hefði komið
Iijálp frá hinu opinbera. Tilraun-
irnar til að hjálpa Islandsbanka
líkjast því þegar reynt er að
dæla lofti ofan í dauðvona mann,
til þess að verja hann fyrir
köfnun í nokkur augnablik. Von-
in um það að hægt yrði að bjarga
Islandsbanka hefir alltaf verið
veik, jafnvel hjá þeim, sem
bjartsýnastir hafa verið um lífs-
mátt hans. Traust bankans er-
lendis hefir fyrir löngu síðan
biðið þann hnekki, sem kom
fram í því, að hlutabréf hans
seldust ekki nema sem svaraði
40% af nafnverði, þegar bezt
lét. Þeim fjármálamönnum er-
lendum, sem vissu um vet'ð hluta-
bréfanna, getur því tæplega kom-
ið það á óvart, þó að fjárhagur
bankans reynist öðruvísi en æski-
legt hefði verið.
II.
Islenzka ríkið hefir tekið á
sig hverja byrðina annari þyngri
vegna íslandsbanka. Fyi'st tók
Magnús Guðmundsson enska lán-
ið 1921 og vann það til lántök-
unnar að ganga að þeim ókjör-
um, sem orðið hafa til þess að
spilla lánstrausti Islands meira
en nokkuð annað, sem gjörst hef-
ir á þessari öld í viðskiftamálum
þjóðarinnar. Um 9 miljónum kr.
af þessu dýra láni var fengið Is-
iandsbanka í hendur til þess að
bjarga honum út úr allra
þrengstu fjárhagskreppunni.
Hefði það ekki verið gjört, myndi
bankanum hafa verið lokað fyrir
9 árum. Ekkert var gjört til
þess að tryggja fjármuni ríkis-
sjóðs í bankanum nema ef vera
skyldi það, að Tofte bankastjóri
var keyptur út úr bankanum fyr-
ir 100 þús. kr. Enska lánið kom
í veg fyrir, að bankinn hætti
störfum þá í bili, en hjálpaði hon-
um ekki að öðru leyti heldur
þvert á móti. Bankinn hefir sem
sé orðið að borga 9% vexti af
þessu láni, en lengst af lánað féð
út aftur fyrir 71/2%—8%. Is-
landsbanki hefir þannig tapað
1—1V2 % árlega á því að hafa
þessa peninga í vörzlum sínum,
og er þó ótalinn kostnaður og
áhætta við að lána féð út.
Eftir að enska lánið var tekið,
er ekki kunnugt um aðra opin-
bera hjálp til íslandsbanka fyr
en árið 1927. Bankinn dró inn
seðla sína eins og til stóð árin
1923—25, eina miljón á árí, og
naut til þess aðstoðar frá Lands-
bankanum. En 1926 varð bank-
inn í fyrsta sinn að fá undan-
þágu frá inndráttarskyldunni. Ár-
ið eftir kom Jón Þorláksson því
til leiðar á Alþingi, að I.ands-
bankinn var látinn taka 9 milj.
króna lán í Ameríku með ábyrgð
ríkissjóðs. Landsbankinn notaði
aldi'ei neitt sjálfur af því láni en
Islandsbanki fékk af því eina
miljón. Þegar Landsbankinn
sagði ameríska láninu upp, varð
hann vitanlega að greiða þetta
fé fyrir Islandsbanka. Umboðs-
launin fyrir þessa lántöku borg-
aði ríkissjóður.
III.
Þegar rætt er um það, hvern-
ig nú er komið fyrir Islands-
banka, verður ekki hjá því kom-
izt, að minnast dálítið á banka-
stjórana, sem farið hafa með fé
bankans sjálfs og ríkissjóðs síð-
asta áratuginn. Þegar Tofte var
keyptur út úr bankanum tók við
af honum Eggert Claessen mála-
flutningsmaður. Stjórn bankans
ákvað laun lians 40 þús. kr. á
árí. Engra breytinga varð vart á
rekstri bankans við þessi manna-
skifti. Snemma á árinu 1924 varð
svo Sigurður Eggerz bankastjóri
með þeim atvikum, sem öllum eru
kunn. Þriðji bankastjórinn,
Kristján Karlsson, er ungur mað-
ur en hafði lengi verið starfs-
maður útbúsins á Akureyri. Kom
hann hér að bankanum á miðju
ári 1928, svo að áhrifa hans
mun ekki hafa gætt mikið í
bankastjórninni, og ábyrgð hans
á óförum bankans verður af
þeim ástæðum að teljast minni
en hinna bankastjóranna.
IIjá því getur auðvitað ekki
farið, að þungir dómar verði
felldir um starfsemi bankastjór-
anna í íslandsbanka. En fyrir
þær misfellur, sem orðið hafa f
meðferð þeirra á fé bankans
geta þeir ekki bætt héðan af.
Ilins hefði mátt vænta, að þeir
hefðu möglunarlaust tekið á sig
ábyrgðina af verkum sínum og
gefið viðunandi skýrslur um hag
bankans. Því miður hafa banka-
stjórarnir brugðist þessum von-
um. Þrátt fyrir áskoranir frá
banicanefnd þingsins, hafa þeir
veigrað sér við að láta í té upp-
lýsingar um rekstursafkomu síð-
asta árs. En þeir hafa gjört ann-
að verra. I skýrslu sinni til fjár-
málaráðherra, sem lögð hefir vei’-
ið fyrir þingið, og síðan birt op-
inberlega í blöðum, skýra banka-
stjórarnir beinlínis rangt frá
ýmsum atriðum, sem snerta við-
skifti bankans að vertilegu leyti.
IV.
Bankastjórarnir skýra svo frá,
að starfsfé bankans hafi minnk-
að um ca. 1 milj. króna á árinu
1929. Þetta er ekki rétt.
Eftir skýrslu frá bankastjóm-
inni, sem gefin var á þingfundi,
er talið að bankinn hafi greitt
skuldir á árinu sem hér segir:
krónur
Til Privatbanken .... 400.000,00
Til póstsjóðsins danska 400.000,00
Til Landsbankans. * .. 500.000,00
Til ríkissjóðs (afborg-
un af enska láninu) 100.000,00
Starfsféð rýrt vegna
seðlainndráttar um. 625.000,00
Afboi'ganir alls kr. 2025.000,00
I afborganaskýrslu þessari er
einn liður rangui'. Þegar Islands-
banki dró inn seðlana 31. okt. s.
1. seldi hann ríkissjóði gull fyrir
560 þús. kr., svo að starfsfé
bankans rýrðist ekki nema um
440 þús. kr. við inndráttinn. Frá
áðurnefndum kr. 2,025,000,00 má
því draga 185 þús. kr. og eru
þá skuldaafborganir með inn-
drætti samtals kr. 1,840,000,00.
Skuld Islandsbanka við Lands-
bankann vegna seðlainndráttar
var 1. jan. 1929 kr. 1,844,000,00.
31. des. sama ár var sú skuld
orðjn kr. 3,347,000,00 og. hafði
því liækkað á árinu um krónur
1,503,000,00.
Þann 1. jan. 1929 átti íslands-
banki inni hjá Hambro’s Bank í
Englandi £ 2000. En 31. des.
sama ár var sú innieign horfin
en í staðinn komin skuld að upp-
hæð £ 40,000. Skuldahækkunin í
Hambro’s Bank á árinu er því
£ 42,000 eða kr. 930,000,00 ís-
lenzkar.
Skuldahækkun bankans á árinu
er alls:
króhur
Iljá Landsbankanum 1503,000,00
Hjá Hambro’s Bank 930,000,00
2438,000,00
Þar frá dregst af-
borgun skulda á-
samt inndrætti. . . 1840,000,00
Mismunur kr. 598,000,00
Skuldir bankans hafa því hækk
að um 593 þús. kr. síðastliðið
ár í stað þess að lækka um 1
milj. króna eins og bankastjór-
arnir skýra frá.
V.
Eftir Landsbankalögunum frá
1927 ber Landsbankanum að end-
urkaupa af íslandsbanka við-
skiftavíxla fyrir fjárhæð, sem
svarar r,/8 af þeim seðlum, sem
íslandsbanlci hefir á hverjum
tíma dregið inn. Kaupir Lands-
bankinn þessa víxla með vægari
kjörum en aðra víxla, sem hann
lcann að endurkaupa af Islands-
banka. Ákvæði Jaganna um end-
urkaupin gildir aftur fyrir sig til
ársins 1922. Þann 31. okt. síðast-
liðinn dró íslandsbanki inn 1
milj. kr. af seðlum og hafði þá
alls dregið inn 4 miljónir síðan
1922. Samkvæmt ákvæðum lag-
anna átti Landsbankinn því að
hafa endurkeypt af íslandsbanka
viðskiftavíxla fyrir 5/8 af 4 milj-
ónum eða alls 21/2 milj. króna
með þeim lcjörum, sem lögin á-
kveða. En um þetta leyti nam
endurkaupareikningur Islands-
banka hjá Landsbankanum kr.
3.347.000,00 og var þannig 847
þús. krónum hærri en skylda bar
ti! samkvæmt lögum.
Þrátt fyrir þetta leyfa banka-
stjórar Islandsbanka sér að bera
það á borð fyrir ríkisstjóm og
flolflmálarílst
Þann 25. jan. s. 1. komu full-
trúar fimm stórvelda saman á
fund í Lundúnum til þess að ræða
um takmörkun vígbúnaðar á sjó.
Þau 5 ríki, sem fulltrúa eiga á
fundinum, eru: Englarid, Frakk-
land, Ítalía, Japan og Bandaríki
Norður-Ameríku. Eru þau ríki
voldugust á hafinu nú sem stend-
ur. Enski og ameríski flotinn eru
langstærstir.
Takmörkun herskipaflotanna er
hreint fjárhagsmál. Hin liraðvax-
andi útgjöld til skipasmíða knýja
þjóðirnar til sanminga. Tilgang-
ur fundarins er að reyna að ná
samkomulagi um hve mörg her-
skip og hve stór megi byggja 1
hverju landi. Dylst mönnum það
ekki lengur, að takmarkalaus
samlceppni um aukning herflot-
anna stefnir fjárhag þjóðanna í
beinan voða.
Þrjár leiðir eru einkum nefnd-
ar til þess að draga úr vígbún-
aðinum:
Að takmarka fjölda skipanna
og stærð eða smálestatölu hvers
flota samanlagða.
Að hætta smíði stórra lierskipa.
Að banna notkun kafbáta.
Viðvílcjandi stærð flotanna og
slcipafjölda er um það rætt,
að láta hlutföllin milli einstakra
rilcja haldast eins og þau eru nú.
Ekkert ríki er fáanlegt til þess,
að láta drag-a úr því valdi yfir
höfunum, sem það nú hefir náð
hlutfallslega við keppinautana.
En erfiðleikar eru á að ná sam-
komulagi um hlutföllin jafnvel
þótt þau eigi að haldast óbreytt.
Italir heima rétt til að auka flota
sinn til jafns við Frakka, en nú
er franski flotinn miklu stærri en
sá ítalski. En Frakkar vilja ekki
verða við þeirri kröfu og færa
fram þá ástæðu að franska flot-
anum Verði að skifta í tvennt og
gæti annar hlutans Miðjarðar-
hafsins en hinn Atlantshafsins.
Væri þá ójafnt á komið með þeim
og Itölum, ef til ófriðar kæmi í
Miðjarðarhafinu. Talað er um að
lcoma á jafnvægi milli Frakka og
ítala með því, að Englendingar
lofi að hjálpa þeirri þjóðinni, sem
yrði fyjir árás frá hinni. Er
Locarno samningurinn fyrirmynd
þeirrar tillögu. En Englendingar
eru ófúsir til að taka á sig slika
skuldbindingu.
Stói'u herskipin eru ákaflega
lcostnaðarsöm. Síðasta stórskipið
sem Englendingar byggðu er 35
þús. smálestir og kostaði 160
milj. króna eða ca. 50 sinnum
meira en allur floti Eimskipafé-
lags Islands. Slík slcip eru þó tal-
in fremur þýðingarlítil í hernaði,
Eru þau þung í vöfum og' mega
sín lítils í viðureign við tundur-
spilla og lcafbáta.
Um kafbátana er mikið rætt og
ritað. Kafbátahernaður Þjóðverja
er öllum enn í fersku minni.
Sumir vilja banna kafbáta með
öllu. Hinsvegar er því haldið
fram, að þeir séu hentugir smá-
Alþingi, að Landsbankiim hafi
brotið lög, þegar hann neitaði að
bæta 625 þús. lcrónum við það
fé, ,sem Islandsbanki hafði fengið
og var 'Sniklu meira en honum
bar að lögum.
7. blað.
þjóðum, sem ekki hafa efni á að
halda til jafns við stórveldin um
byggingu hinna meiri herskipa.
FJr ekki talið líklegt, að samkomu-
lag fáizt um þetta efni.
Um það hefir lengi verið deilt
að hve miklu leyti vöruflutninga-
slcip eigi að fá að fara ferða
sinna óhindruð í ófriði. Ameríku-
menri liafa alltaf haldið því fram,
að óleyfilegt eigi að vera að
hindra flutning á öðru en vopn-
um. Hoover forseti lýsti yfir því
í ræðu nýlega, að nú væri tínri
lcominn til að hætta að „heyja
stríð með því að svelta í hel konur
og börn“. Einn af sendiherrum
Bandaríkjanna hefir nýlega full-
vrt, að Þjóðverjar mundu hafa
unriið sigur í stríðinu, ef herskip
Englendinga hefðu ekki teppt
matvælafiutning til Þýzkalands.
Elcki myndu Englendingar betur
komnir, ef hægt væri að beita
samskonai' aðferð gegn þeim
sjálfum. Áætlað er, að England
geti ekki fætt íbúa sma lengur
en í 6 vikur, ef aðflutningur til
landsins yrði hindraður með öllu.
Ýmsir friðai’vinir hafa barizt
fyrir því að koma á alþjóðaregl-
um um bai'dagaaðferðir í því
skyni að draga úr hörmungum
styrjalda. Þannig hefir verið
reynt að banna notkun sumra
þeirra vopna, sem valda hermönn-
unum sérstaklega mildlla þján-
inga án þess að neitt verulegt
vinnist við að nota þau. Aðrir
eru mótfallnir öllum slíkum ráð-
stöfunum: Við skulum ekkert
gjöra til þess að draga úr hörm-
ungum styrjaldanna segja þessir
menn. Leyfum hemaðarþjóðunmn
að svelta konur og börn. Leyfum
þeim að valda þeim þjáningum,
sem ófriðurinn hefir í för með
sér, þegar hann geysar í sínu
mesta æði. Ef dregið er úr af-
leiðingum stríðsins, er tafið fyrir
því, að heiminum verði Ijós »ú
bölvun, sem það leiðir yfir þjóð-
irnar.
Þessii' menii hafa ef til vill
nokkuð til síns máls. En víst
er það þó, að hinar döpru minn-
ingar um síðustu heimsstyrjöld
nægja ekki til þess að hindra
samkeppnina um vígbúnað. 80
miljónir hermanna, að varaliði
meðtöldu, standa nú reiðubúnar
til að ganga út í nýja heimsstyrj-
öld, jafnslcjótt sem merki er gef-
ið til þess. Það er 10 miljónum
meira en 1 stríðsbyrjun 1914.
Stríðsskuldirnar eru þyngstu fjár-
liagslegu byrðarnar í hverju
landi, sem þátt tók í ófriðnum.
Eitt einasta nýtt herskip þýðir
3 kr. slcatt á hvem íbúa í Bret-
landseyjum. Ef nolckuð getur
dregið úr ófriðarhættunni, er það
það, að þjóðirnar hafa ekki efni
á að smíða vopn og herskip. Þess
vegna er líka von um, að sam-
komulagstilraunirnar um tak-
mörkun vígbúnaðarins, verði ökki
án árangurs.
VI.
Bankastjórnin segir í skýrslu
sinni, að forsætisráðherra hafi
nefnt Pétur Magnússon banka-
stjóra til þess að meta íslands-
banka og hafi þetta verið gjört