Tíminn - 24.05.1930, Blaðsíða 3

TlMINN
126
notið góðærisins og blómgvast á
eðlilegan hátt. En til hvers
múndi J. Þ. hafa notað góðærið,
eí' hami heíði setið nú við stjórn-
artaumanaY Mundi hann ekki
haí'a hækkað gengið, þó ekki væii
til annars en að íækka reiknings-
skekkjunum?
n.
Á íyrra stjórnartímabili Jóns
Magnússonai’, 1916—1922, >egar
þegar þeir B. Kr., Sig. Eggerz og
M. G. voru fjármálaráðherrar,
var hér útlendur bankastjóri við
lslandsbanka. Hann fékk leyfi til
þess hjá stjórn og þingi, að gefa
út seðla eftir vild sinni. Afleið-
ingin af þessu seðlaflóði vai’ð
ótrúiega mikil dýrtíð, verðhækk-
un og fjárbrask í landinu. Leiddi
þetta af sér hrun krónunnar
1920 og hinar afarmiklu kreppur
árin á eftir. Stjórnin, J. Þ. eða
aðrir hans líkar, sem síðar þótt-
ust vera sjálfkjörin fjármálafor-
sjón landsins eftir að hafa tekið
upp íhaldsnafnið, sáu ekkert at-
hugavert við þetta. Þvert á móti.
Seðiaflóðið skapaði gullöld fyrir
þessa menn og aðra lærisveina
hinnar frjálsu samkeppni. B. Kr.,
Sig. Eggerz og M. G. voru örir á
fé ríkissjóðs og söfnuðu á hverju
ári 2—21/2 milj. af ríkisskuldum.
Hvert fyrirtækið var stofnað á
fætur öðru í kaupstöðum og við
sjóinn. I Reykjavík reis upp heill
her af heildsölum og stórkaup-
mönnum. Húseignir og lóðir
margföiduðust í verði. Margir
urðu stóreínaðii’, án þess að
hreyfa hönd eða fót — verðhækk-
uinn gerði þá nka. Hver og einn
framleiddi og seldi eftir eigin
höfði. Kaupstaðir og sjávarþorp
þöndust út því þar hækkaði kaup-
ið fyrst og örast. Sveitirnar
tæmdust af fólki og landbúnað-
inum hrakaði ár frá ári. Seðla-
pressa Íslandsbanka vann nótt og
dag. Alit var skipulagsiaust og
andi iiinnar frjálsu samkeppni
sveif yfir iandinu.
Eitt af þvi seni( auðkenndi öll
þessi fyrirtæki var að þau söfn-
uðu engu varafé. Gömul félög
eins og togarafélögin áttu enga
varasjóði. Arðinum var skipt árs
árlega og hver fór með hann eins
og honum sýndist. Það var ein-
ungis hugsað um augnablikshagn-
að, lítið um morgundaginn og
þetta leiddi til þess að margir
lifðu um efni fram og að fjöl-
menn eyðslustétt myndaðist á
skömmum tíma. Samvinnufélögin
voru einu félögin, sem þegar frá
upphafi höfðu safnað sjóðum og
gátu þess vegna mætt nokkrum
skakkaföllum.
Og svo kom verðfallið 1920.
Fæstir af þessum „nýríku“ mönn-
um voru undir það búnir. Fjöldi
manna gat því ekki staðið í skil-
um. Töp þeirra færðust beint og
óbeint yfir á bankana og aftur
frá bönkunum með vaxtahækkun
yfir á alla þjóðina.
íslandsbanki var samkvæmt
lögum og samningum skyldugur
til þess að annast greiðslur allat-
(yfirfæra) fyrir landið út á við,
enda var hann seðlabanki lands-
ins. Vorið 1920 gat hann ekki
lengur uppfyllt þessa skyldu sína.
Landsbankinn varð því allt í einu
að taka að sér yfirfærslumar og
var þá á engan hátt undir það
búinn.
Til þess að bjarga íslands-
banka frá gjaldþroti tók M.
Guðm. fyrir hönd ríkissjóðs
„enska lánið“ 1921 að upphæð 10
milj. króna. Ríkissjóður lánaði
Islandsbanka aftur af láninu mu
6 milj. kr. og Landsbankanum
tæpar 2 milj.*). Afgangurinn
gekk upp í tekjuhalla ríkissjóðs.
— Enska lánið er það mesta
ókjaralán, sem landið hefir
nokkru sinni tekið. Raunverulegir
*) Upphæðirnar miðaðar við þá-
veranda gengi, en verða talsvert
hærri í isl. peningum, þegar krónan
stóð lægst.
vextir af því eru 9,88% og landið
varð að veðsetja tolltekjurnar til
tryggingar láninu. Hver einasti
eyrir af þessu 10 miij. kr. láni
varð að eyðslu — gekk til þess
að borga töp bankanna og tekju-
halia ríkissjóðs og hi'ökk ekki tii
nema að litlu leyti. Allt þetta fé
og miklu meira hafði tapast í
stjórnartíð Jóns Magnússonar og
Magn. Guðmundsonai’ og sam-
herja þeirra..
Enska lánið gaf aðeins stundar-
frið og bjargaði Islandsbanka frá
gjaldþroti. Kreppan hélt áfram.
Góðærið 1924 og 1925 hjálpaði
nokkuð og hefði hjálpað meir, ef
J. Þ. hefði ekki notað það til þess
að hækka gengið. Gengishækk-
unin leiddi af sér nýja kreppu
1926 og 1927, en góðæri síðustu
ára, verðfesta krónunnar, björg-
un landbúnaðarins og skynsamleg
fjármálastjóm virðist nú hafa
dregið sviðann úr verstu fjár-
málasárunum frá íhaldstímabil-
inu. En fullgróin eru þau sár
ekki. Til þess eru þau of djúp.
Það tekur mörg ár að borga
skuldir ríkissjóðs, sem mynduð-
ust í stjórnartíð J. M., M. G. og
Sig. Eggerz og það tekur senni-
lega enn fleiri ár fyrir þjóðina
að greiða töp bankanna. Bókfært
tap Landsbankans síðan 1920 er
c. 12 milj. og töp íslandsbanka á
sama tíma eru talin ca. 21 milj.
Samtals hefir þá tapast 33 milj.
al' fé bankanna og þetta fé er
tapað í kreppunni 1920 og’ ki epp-
unni, sem leiddi af gengishækkun
J. Þ. 1925—26.
Engin skýrsla hefir enn verið
birt yfir þá menn, sem fengið
hafa veltufé þjóðarinnar til um-
ráða og farið með það á þennan
hátt. 1 stórum dráttum vita menn
þó þetta. Engum eyri hafa bank-
arnir tapað á samvinnufélögunum
og annast þau þó mikinn hiuta af
verzlun bænda. Þau áttu stóra
sjóði 1920 og einungis lítill hluti
af þeim nægði til þess að stand-
ast straum af töpum þeirra. En á
ýmsum gróðafélögum kaupmanna
og útgerðai'manna hafa bankarair
tapað stórfé. Má benda á Fiska-
hringinn o. fl. o. fl. Ennfremur
á ýmsum kaupmönnum, útgerðar-
mönnum og síldarspekulöntum.
Hér hefir alstaðar verið lifað eft-
ir lögmáli hinnar frjálsu sam-
keppni — hverjum degi verið lát-
ið nægja sín þjáning — engum
sjóðum safnað til að mæta töp-
um — það væri að svifta einstak-
lingana fjárráðum segja menn!
Öil umtalsverð töp bankanna eru
hjá mönnum, sem fastast hafa
staðið utan um íhaldsflokkinn.
Fjármálaendurminningum íhalds-
flokksins væri mjög ábótavant, ef
ekki væri minnst á lántökur J.
Þ. fyrir hönd ríkissjóðs, er hann
var fjármálaráðherra 1924—27.
Á árunum 1926 og 1927 lét J. Þ.
landið taka tæpai- 8 milj. kr. lán
í Danmörku handa veðdeild
Landsbankans og til jarðræktar-
bréfakaupa.
Veðdeildin mun hafa fengið ná-
lega 7 milj. af láninu. En svo ein-
kennilega vildi til að veðdeildin
lánaði aftur 95% af þessu fé til
húsabygginga í kaupstöðum og
auðvitað aðallega í Reykjavík.
Kauptúnin, sjávarþorpin og land-
búnaðurinn fengu einungis 5%
af allri fúlgunni. Sýnir þetta
furðu ljóst, hverskonar umhyggja
það er, sem J. Þ. ber fyrir land-
búnaðinum og smáframleiðendum
utan kaupstaða.
Á þinginu 1927 fékk J. Þ.
flokksmenn sína til þess að sam-
þykkja 9 milj. króna lánsheimild
í ameriskum bönkum handa
Landsbankanum. LandsbanJrinn
þurfti ekki á fénu að halda. En
vart mun lánsheimildin hafa ver-
ið fengin er J. Þ. lét Landsbank-
ann taka 1 milj. kr. af þessu láni
og lána aftur Islandsbanka. Hvað
mikið J. Þ. hefði látið Landsbank-
ann nota af þessari lánsheimild
og hvað mikið Landsbankinn
hefði svo verið látinn lána Is-
landsbanka verður aldrei sannað,
því þjóðin var svo heppin að
binda enda á fjármálastarfsemi
J. Þ. með kosningunum 1927.
HI.
Eftii- stjórnarskiptin 1927 var
það eitt af fyrstu verkum núver-
andi stjórnar að hlutast til um
að Landsbankinn greiddi þessa 1
milj. er J. Þ. lét hann taka í
Ameríku handa Islandsbanka. En
í vetur er íslandsbanki varð að
gefast upp, átti hann eftir að
greiða Landsbankanum x/% milj.
af þessari skuld.
Og síðan núverandi stjóra tók
við hefh- verið tekjuafgangur
bæði árin samtals nokkuð á 3
milj. Afborganir, auk vaxta, af
föstum skuldum ríkissjóðs hafa
verið greiddar ca. s/4 milj. á ári.
Peningaforði ríkissjóðs hefir auk-
izt um 1 milj. kr. Engin ný lén
hafa verið tekin nema 3 milj. kr.
framlagið til Landsbankans.
Magnús Guðmundsson og Jón
Þorláksson hafa nú í vetur og vor
bæði á þingi og í blöðum sínum
ráðizt á fjármálastjórn Fram-.
sóknarflokksins og tahð hana
standa langt að baki fjármála-
stjórnimii, þegar þeir voru sjálf-
ir fjármálaráðherrar.
Satt er það, að hér er um
r
A^víðavangi
LandsmálafunUú- B-listans
á Austurlandi haía veriö fjöi-
sóttir meö afbrigðum. A Djúpa-
vogi mættu 1U0, á Breiðdalsvík
8U, á Fáskrúðsfirði 400, á Eski-
firði 350, á Reyðaríirði 300 og á
Egilsstöðum 500. Egilsstaðafund-
urinn er taliim fjöisóttasti fund-
ui' á Austurlandi í manna minn-
um. Tíu innanhéraðsmenn tóku
þai' til máls og töluðu sjö þeirra
með Framsóknai'flokknum. Al-
staðai' um Austurland fer fylgi
J. J. hraðvaxanda. Ólafur Thors
og Magnús Jónsson ætluðu að
haida fundi út af fyrir sig og
byrjuðu á Seyðisfirði. En sá
fundur vai’ð svo fámennur, að
þcir félagar sáu sitt óvænna,
töldu þann kost vænstan að láta
af áformi sínu og sækja fundi J.
J. Fóru þeir með togara til Fá-
skrúðsfjarðar og þaðan með mót-
orbát til Breiðdalsvíkur. Bauð J.
J. Magnúsi far með sér, en Magn-
ús kaus að láta eitt yfir sig
ganga og Ólaf félaga sinn, sem
ekki þykir „varðskipshæfur“. —
Skröltu þeir félagar ýmist í
Kveldúlístogara eða mótorbát
milli fjarða og fóru á stundum
villir í þokunni, eftir því sem
Mbl. segir. Ekkert hefir um það
heyrst að Austfirðingar hafi vor-
kennt þeim Magnúsi og ólafi
lirakningana, og hafa þeir þvert
á móti fengið fremur lélega að-
hlynningu á fundum, eftir því
sem símfregnii* herma. Sérstak-
lega er þess getið, að Fáskrúðs-
firðingar, sem eru menn gæf-
lyndir hversdagslega, gjörðu óp
að Magnúsi í ræðustól og báðu
hann aldrei þrífast. Þykjast þeir
Austfii'ðingar aldrei hafa fengið
kennimaim aumari, síðan Bjarna
sál. í Möðrudai leið, þann er um
getur í sögu Möðrudals-Möngu.
— Frétst hefir, að þeir félagar
séu nú á leið hingað suður og
þyki för sín, að vonum, ill orðin.
Úlpumenn íhaldsins.
Einn af merkari embættismönn-
um þessa bæjar lét svo um mælt
fyrir skemmstu, að hámarks-
kröfur íhaldsflokksins til fram-
bjóðenda sinna vœru þær, að
þeir væru óþekktir og hefðu ó-
spillt mannorð. Mun þessu eigi
fjarri fara. Við landskjörið 1926,
um haustið, bauð íhaldsflokkur-
inn fram Jónas lækni á Sauðár-
króki, sem fáir vissu deili á og
enginn fékk að sjá fyr en kosn-
ingin var um garð gengin. Aldrei
hefir fylgi íhaldsins verið eins
mikið og í það siim. J. Kr. reynd-
tvennskonar fjármálastjóm að
ræða, og hana mjög ólíka.
Magnús Guðmundsson og Jón
Þorláksson og þeirra fiokksmenn
bera ábyrgðina á tekjuhallanum
1917—1923. Þeir bera ábyrgð á
reikningsfærslunni, sem enginn
skildi, ekki einu sinni „heili heil-
anna“.
Þeir bera ábyrgð á 10 milj. ki*.
enska láninu með 9,88% vöxtum
og veðsetning tollteknanna.
Þeir bera ábyrgð á amerísku
lántökunni handa Islandsbanka.
Þeir bera ábyrgð á 7 milj. ki’.
veðdeiidarláninu, þar sem land-
búnaðurimi fékk ekki nema 5%.
Þeir bera ábyrgð á gengishækk-
uninni, sem breytti góðærinu í
illæri.
Og þeir bera ábyrgð á töpum
bankanna — þrjátíu og þrem
miljónum — peningum, sem áttu
að vei-ða veltufé íslenzkra at-
vinnuvega kynslóð eftir kynslóð,
en nú eru tapaðir að fullu.
Framsóknarflokkurinn ber á-
byrgð á nál. 3 milj. kr. tekjuaf-
gangi árin 1928 og 1929, framlag-
inu til þjóðbankans og því sem
unnið hefii- verið í landinu fyrir
atbeina hins opinbera tvö síðustu
árin.
Kjósendurnir dæma. P.
ist eins og kunnugt er, með af-
brigðum iiia, greiddi atkvæði í
þingmu móti sinum eigin tillög-
um, og var við lok kjörtímabils-
ins hverjum manni hvimleiður
íyrir mannskapsleysi og flokks-
þræidóm. lngibjörgu H. Bjarna-
son vai’ á sínum tíma prangað
út í kvenkjósendur í fölskum
umbúðum en síðan höfð fyrir
uppistöðu í fiokk Jóns Þorláks-
sonar. Jónasi og Ingibjörgu hefir
nú báðum verið skákað upp á
skemmuloft á „kærleikaheimil-
inu“, en Pétri Magnússyni og
Guðrúnu Lárusdóttur teflt fram
í þeirra stað. Úti rnn land full-
nægja þau bæði þeim kröfum,
sem íhaldið gjörir til úlpumennsk-
unnar, og fá lítið að sýna sig á
mannamótum. En í bæjarmálum
Reykjavíkur eru þau bæði full-
reynd — að engu — og til lands-
icjörs eiga þau ekki annað erindi
en að fjölga atkvæðum „Kveld-
úlfs“ á Alþingi.
i’-
Hringingarnar á Kleppi.
Síðan lyfjaskráin var tekin
af Helga Tómassyni með fógeta-
valdi, hefir lítið heyrst frá hon-
um aimað en það, að hann væri í
þann veginn að setja á laggirnar
einhverskonar Litla Klepp á efstu
hæð í einu af gisthúsum bæjar-
ins. Þykir mönnum tiltækið und-
arlegt og ekki líklegt til að afla
gistihúsinu vinsælda. Aðeins einu
atriði í síðustu grein J. J. ráð-
herra hefir H. T. leitast við að
svara, en það er viðvíkjandi
hringingafútbúnaðinum í læknis-
bústaðnum á Nýja Kleppi. J. J.
sagði í grein sinni, að „maður sá,
sem yfirumsjón hafði með hús-
inu“, hefði tjáð sér, að „H. T.
hefði pantað í það innanhúss
hringingaráhöld fyrir 500 kr.“ H.
T. segir, að í læknisbústaðinn
hafi verið lagður hringingar-
útbúnaður fyrir kr. 474,70. Raf-
magnsfróður maður, sem skoðað
hefir útbúnaðinn, hefir tjáð Tím-
anum, að hann sé nálega helm-
ingi dýrari en hann hefði þurft
að vera*). Annaðhvort hefir H.
T. ritað þessa grein um hring-
íngarútbúnaðinn í þeim tilgangi
að staðfesta frásögn J. J. eða þá
að „eftirtekt og skilningi“ hans
sjálfs er orðið meira en lítið
„ábótavant“.
*) það skal tekið íram, að áður-
nefndur hringingarútbúnaður er all-
ur innan húss í læknisbústaðnum, að
íbúðarherbergin eru öll á einni hæð,
og að engin hringingarleiðsla önnur
en simi er milli íbúðarhússins og
spítalans.
Á fimdi J. J. á Seyðisfirði,
mættu um 400 manns, eftir því
sem símfregn hermir, en á fundi
þeirra Ó. Th. og M. J., sem hald-
inn var nokkrum dögum áður,
tæpl. 100. Á Norðfirði var fundur
úti, þegar þeir félagar komu
þangað, og hélt J. J. þá annan
fund stuttan, þeim til hugnunar.
——o--------------
Þingmálafundur
í Vestmannaeyjum.
— Úr bréfi. —
„Miðvikudaginn 14. maí barst
hingað sú fregn, að 3 efstu menn
landskjörslistanna kæmu hingað
daginn eftir og héldu landsmála-
fund. Fundinn boðaði Jónas ráð-
herra Jónsson og þótti líklegt að
hann byrjaði kl. 1 e. h.
Margir af íhaldsmönnum hér,
sem drekka í sig Mbl., biðu þessa
fundar með dálítið geigblandinni
tilhlökkun. Þeir vildu fegnir mega
trúá níðinu og afskræmislýsing-
unum, sem Mbl. og Kleppslæknir-
inn höfðu gefið af ráðherranum.
Hinsvegar leyndist í þeirra hug-
skoti grunur um það, að sann-
sögli blaðsins og fjandmanna
Jónasar hefðu nú sínar veiku
hliðar, Þar við bættist svo það,
að ráðherrann hafði eigi fyr boð-
að hér stjórnmálafund og fjöldi
fólks aldrei séð hann.
Stundu fyrir kl. 1 þyrptist fólk
saman við dyr fundarhússins,
samtímis heyrðist að „Fylla“,
sem flutti frambjóðenduma, væri
enn ekki komin. Þá tróðust inn í
hópinn 2 þingmenn íhaldsmanna,
auk Jóhanns Jósefssonar, þeir
Magnús fyrv. dósent og Ólafur
Thors, er komið höfðu með
„Botníu“.
Eftir dálitla bið gat þá Jóhann
þess, að Ólafur myndi gera fyrir
sín orð að predika yfir lýðnum,
meðan dómsmálaráðhei'ra kæmi
ekki. þá Ólafur upp á húströppur
gegnt íólkinu og hóf þar þann
dæmalausasta skammavaðal með
fettum, brettum og allskonar
pati út 1 loftið. Er Ólafur fá-
dæma málliðugur, en ihyrtur og
heimskyrtur. Er hann miklu lík-
ari „hysteriskum“ farand-trúboða
en stjórnmálamanni. En inntak
ræðunnar og tilburðum ræðu-
manns er bezt lýst með frásögu
eftirfaranda atviks: Þegar hér
var komið var fólk enn sem • óð-
ast að streyma að. Það heyrði
glamranda og óp ræðumannsins
og hélt fundinn settan. Einn
fetólpagripui’ íhaldsins, sem kom
að í þessu, vék sér að kunningja
sínum og sagði með spekingssvip
um leið og hann benti á Ólaf,
sem hann þekkti ekki: „Sjáðu,
sjáðu! þarna er þá Jónas kominn.
Nú eg held svo sem að það leyni
sér ekki að maðurinn er geggj-
aður“.
Að þessu loknu þokaðist múg-
urinn eða hluti hans — eftir til-
mælum Jóhanns, að húsi Gunnars
Ólafssonar. Skálmaði þá guðs-
maðurinn Magnús Jónsson því-
nær upp á þak hússins og út-
helti sínum anda yfir söfnuðinn.
Var það aðalerindi þessa drott-
inssmurða að æsa Vestmannaey-
inga til hefndá — gegn stjóra-
inni vafalaust í krafti sinnar
köllunai’ sem umboðsmaður
Krists. Stóð fólkið þétt undir
bununni. Blikaði þar á rekublað
í hendi eins verkamanns; sagðist
hann vera að moka af sér „skít-
inn frá Magnúsi“ — og þótti
fyndið.
Skönunu seinna kom ráðherra
í land. Hafði „Fylla“ tafist í and-
byri á 4 tíma. Var nú húsið, sem
lckað hafði verið til þessa af því
að bæjarfógeti vissi eigi, hvort
leyfa skyldi öllum inngöngu eða
einungis landskjörskjósendum,
opnað og fundur settur af ráð-
herra, gerð grein fyrir töfinni og
kosinn fundarstjóri, bæjarfógeti
Kr. Linnet. Við komu ráðherrans
í skoruðu íhaldsþingmenn á fólkið