Tíminn - 18.10.1930, Page 2

212
TlMINN
Hinsvegar telur rétturinn, að Jóh.
Jóh. hafi með óhæfilegum drætti
á skiftum búa orðið brotlegur við
144 gr. hegningarlaganna, sem
f jallar lim vanrækslu*) í embættis-
rekstri. Á þeim grundvelli dæmir
hæstiréttur Jóh. Jóh. í sektir en
ekki fangelsi.
Dómur hæstaréttar.
Það er ekki ofmælt, þó að full-
yrt sé, að dómur hæstaréttar í
sakamálinu gegn Jóh Jóh. hafi
vakið almenna eftirtekt og undr-
un. Ekki svo að skilja, að nokkur
maður furði sig á því, að ákærði
hefir verið dæmdur í 800 kr. sekt
fyrir drátt á búaskiptum, heldur
hinu, að æðsti dómstóll þjóðarinn-
ar skuli líta svo á, að trúnaðar-
manni almennings hafi verið
heimilt að leggja fé annara manna
á vöxtu, og eiga sjálfur vextina.
Almenningur hefir * jafnan litið
svo á, að vextir af peningum séu
ætíð eign þeirra, sem peningana
eiga.
Ástæðumar til þeirrar miklu
eftirtektar, sem dómurinn hefir
vakið, eru aðallega tvær:
Að dómurinn fer í bága við það
almenningsálit, sem myndast hef-
ir í sambandi við upptök og rekst-
ur málsins og
Að forseti hæstaréttar sjálfs
lýsti yfir því í heyranda hljóði,
um leið og dómur var upp kveð-
inn, að dómendurnir héfðu ekki
verið sammála um úrslit málsins.
Það mun vera nokkuð almennt
álit, að það hafi einmitt verið
sjálfui' forseti hæstaréttar, Lárus
H. Bjamason, sem ágreininginn
gjörði um dómsúrslitin, þó að
engin opinber yfirlýsing liggi fyrir
um það efni frá hans hálfu eða
réttarins.
Það er eðlilegt og óhjákvæmi-
legt, að almenningur finni ástæðu
til að gagnrýna þann dóm, sem
sætt hefir mótmælum innan rétt-
arins sjálfs, sem kvaö hann upp.
Kétturinn hefir ekkert látið uppi
um það, hvað ágreiningnum hafi
vaidið. En, að svo komnu máli,
er full ástæða til að ætla, að af-
staða þess dómarans, sem ágrein-
inginn gjörði, hafi verið í meira
samræmi við álit almennings en
dómurinn sjálfur eins og endan-
lega var frá honum gengið.
Skulu hér 1 eftirfarandi köflum
gjörð að umtalsefni þau atriði í
forsendum hæstaréttardómsins,
sem ríkast tilefni gefa til athug-
unar.
Ákærði greiðir málskostnað.
Það er ákveðið í dómnum, að
ákærði, Jóh. Jóh., „greiði allan
kostnað sakarinnar, bæði í héraði
og hæstarétti“. Með því að dæma
ákærða til að greiða allan máls-
kostnaðinn, felst skýlaus viður-
kenning réttarins á því, að full
ástæða hafi verið til málshöfðun-
ar af réttvísinnar hálfu. Eins og
kunnugt er, var því haldið fram
af flokksblöðum Jóh. Jóh., að
málshöfðunin væri pólitisk ofsókn
gegn honum og annað ekki. Þessi
staðhæfing er nú ómerkt með
dómi hæstaréttar. Kjósi blöð
íhaldsflokksins að halda henni til
streitu, felst í því ásökun til
hæstaréttar um það, að hann
telji pólitiskar ofsóknir réttmæt-
ar og álíti að þeir, sem ofsóttir
*) Allar leturbreytingar gjörðar hér.
Úr því að dómur fyrir van-
rækslu hefir nú verið kveðinn upp
yíir fyrveranda bæjarfógeta, er ekki
úr vegi að geta þess, að i embættis-
rekstri þeim, sem Jóh. Jóh. bar á-
byrgð á, hefir sennilega fallizt til
efni í fleiri svipaða hæstaréttardóma.
Rannsóknin út af morði Guðjóns
Finnssonar, sem vanrækt var á herfi-
legasta hátt, vegna oreglu fulltrúans,
sem hafði hana með höndum, er mörg-
urn enn í fersku minni. Hitt vita
færri, sem n,ú er fram komið, að
rannsókn hefir verið þögguð niður í
sumum afbrotamálum, og að afbrota-
menn þeir, sem í hlut áttu, léku sér
að því að hæða lögregluna, í skjóli
„réttvísinnar". Vinnst sennilega tími
til þess síðar, að nefna ýms minnis-
verð dæmi í þessu sambandi.
eru, eigi sjálfir að bera kostnað-
inn, sem „ofsóknin“ hefir í för
með sér.
Hvað sem öðru líður felst í
málskostnaðardómnum viðurkenn-
ing hæstaréttar sjálfs á því, að
það hafi að minnsta kosti verið
álitamál, hvort Jóh. Jóh. sé sekur
eða ekki sekur um brot gegn 142.
gr. hegningarlaganna frá 1869.
„Ekki hagkvæm stjóm
á fé búanna“!
1 forsendum dómsins segir svo:
„Ákærði hefir viðurkeimt, að
hann almennt hafi fylgt þeirri
reglu að ávaxta eigi fé búa, þeim
til hagnaðar, á meðan þau vóru
undir skiptum, og verður þetta að
vísu eigi talin góð eða hag-
kvæm(!) stjóm á fé búanna, þar
sem um verulegar fjárhæðir var
að ræða og búskiftin tóku svo
langan tíma, að ávöxtur fjárins
hefði verið verulegt fjárhagsat-
riði fyrir þau“.
Þrátt fyrir þessa miður „hag-
kvæmu stjórn á fé búai«na“ kemst
hæstiréttur að þeirri níðurstöðu,
að þar sem hvorki skiftalögin
né önnur lög eða reglugjörðir
„skylda skiftaráðendur til að á-
vaxta búafé meðan á skiftuin
stendur, þá verður vanræksla í
þessum efnum eigi ta'.'n refsiverð
fyrir ákærða“.
Skiftalögin íslenzku eru frá ár-
inu 1878 eða rúmlega hálfrar ald-
ar gömul. Þegar þau lög voru
sett, var enginn banki til í land-
inu og því skiljanlegt, að löggjöf-
unum sæist yfir þann möguleika,
að einn stærsti liðurinn í því að
gæta hagsmuna ekkna og mun-
aðarleysingja yrði einmitt sá að
koma fjármunum þeirra á vöxtu í
banka. Með almennum rökum
virðist sjálfsagt að álykta að
breyting viðskiftalífsins hlyti að
hafa slíka skyldu í för með sér.
Og í sjálfu sér er ákaflega erfitt
að sætta sig við þá tilhugsun,
að bæjarfógetinn í Reykjavík
hafi haft gaman af að geyma
peninga ávaxtalausa í kistuhand-
raðanum, og myndi í slíkum fjár-
reiðum koma fram meiri óvizka
en óheiðarleiki.
Ákærði játar, að hafa sjálfur
tekið vextina.
Hæstiréttur segir í forsendun-
um:
„Ákærði hefir viðurkennt, að
vextir af því fé, er hér ræðir um,
og geymt var í bönkum, hafi
runnið til sín sem embættistekj-
ur, til reksturs embættisins, en
eigi til búanna, og telur þetta
vera réttmætt — — enda telur
ákærði þetta eðlilegt, þegar um
skiftafé sé að ræða, því mikil
peningaábyrgð og kostnaður sé
samfara skiftameðferð búanna.
Því til sönnunar hefir hann skýrt
frá því, að hann í eitt skifti hafi
orðið að greiða af eigin fé 4000
kr. fyrir mistök við búaskifti, og
síðan hafi það komið fyrir, að
hann hafi síðustu 4 árin (okt.
1924—des. 1928) haft mann í
J jónustu sinni, aðallega sér til
aðstoðar við búskiftin og greitt
honum 200 kr. í laun á mánuði af
eigin fé, er líann hafi eigi fengið
endurgreitt sem embættiskostnað,
og muni vextir, er til hans hafi
runnið af geymslufé búa í bönk-
um, eigi gjöra betur en hrökkva
fyrir töpum og kostnaði sínum
við búskiftin“.
Þessar afsakanir bæjarfógetans
tekur hæstiréttur góðar og gild-
ar. Eftir því virðist rétturinn
líta svo á, að fé búanna hafi átt
að standa í einskonar samábyrgð
fyrir mistökum ákærða sjálfs við
skifti búanna. Um það er ekkert
sannað, hvort tap af slíkum
„mistökum“ hafi verið mikið eða
lítið, en í þessu sambandi virðist
það engu máli skifta. Það, sem
máli skiftir er, hvort ákærða hafi
verið heimilt að láta búin í sam-
einingu (einnig þau, sem ekkert
„tapaðist“ á) bera hallann af
„mistökunum“. Hæstiréttur felst
á, að honum hafi verið það heim-
ilt, en almenningur mun álíta, að
akærði hafi sjálfur átt að bera
ábyrgðina á því sem aflaga fór í
hans eigin embættisrekstri.
Flokksbróðir ákærða, Magnús
Guðmundsson fyrverandi dóms-
málaráðherra, hefir á Alþingi
1928 látið greinilega í ljós álit
sitt í þessu efni.
„Vextir af geymslufé búa eiga
að ganga til þeii*ra, sem féð eiga“
segir Magnús Guðmundsson í Al-
þingistíðindunum B-deild 1928.
Magnús Guðmundsson vai* þá
ekki þeirrar skoðunar, að þessir
sömu vextir ættu að ganga til
þess að bæta bæjarfógetanum
upp tjón af mistökum í embætt-
isrekstrinum.
Það er raunar eftirtektarvert,
að þessi sami Magnús Guðmunds-
son, varð til þess á árunum 1929
30, að verja fyrir hæstarétti
þessa ráðstöfun vaxtanna, sem
hann áður taldi fráleita. En það
atriði skiptir engu máli. Almenn-
ingur er þeirrar skoðunar, að al-
þingismaðurinn Magnús Guð-
mundsson hafi haft réttara fyrir
sér árið 1928 en hæstaréttar-
raálaflutningsmaðurinn Magnús
Guðmundsson, þegar hann var að
verja vaxtatökuna frammi fyrir
dómstólunum 1—2 árum síðar.
Ekki „í ávinningsskyni*'!
i dómsforsendum hæstaréttar
segir svo:
„Þá er það sannað, að ákærði
hefir haft þá venju, að hefja úm-
stæður, er bú hafa átt í bönkum
og sparisjóðuin og leggja þær í
sjóð embættisins. Hefir ákærði
neitað því eindregið og afdráttar-
laust, að hann hafi gjört þetta í
ávinningsskyni, en kveðst hafa
hagað þessu þannig, til þess að
vera ætíð undir það búinn, að
geta borgað útgjöld búanna með
peningum eða ávísunum á banka,
en hitt hafi verið ógjörlegt með
þeim starfskröftum, er hann hafi
haft á að skipa, að hafa banka
eða sparisjóðskontó fyrir hvert
einstakt bú, enda hafi það verið
ætlun sín, að skifta búunum þá
þegar eða mjög fljótt eftir að
innistæðan var* hafin, þótt þessu
á stundum hafi ekki orðið fram-
gengt. Hafi reglan verið sú, að
búunum hafi verið gjörð grein
fyrir vöxtum til þess dags, er
innstæðan var tekin út, en þar á
móti hafi búunum ekkí verið
reiknaðii' neinir vextir, eftir að
féð vai* komið inn í sjóð embætt-
isins. Hefir í allflestum eða öllum
tilfellum verið lögð fram á skifta-
fundi skilagrein fyrir innistæð-
um og vöxtum til þess dags, er
innistæðan var tekin út. Hefir
skrifstofa lögmannsins í Reykja-
vík tekið þessar skilagreinir út
úr búskjölunum og þær verið
lagðar fram af nýju í hæsta-
rétti“.
Eftir að hafa lesið framanritað-
an kafla í forsendum hæstarétt-
ar liggur framferði ákærða svo
ljóst fyrir, að ekki verður um
það villst. Það er sannað, segir
sjálfur hæstiréttur, að ákærði
hefir tekið peninga, sem búin
áttu inni í bönkum og sparisjóð-
um og lagt þá inn í sinn reikn-
ing. Ákærði játar sjálfur, að frá
því að innistæðumar voru hafnar,
hafi búin ekki fengið þá vexti,
sem þau auðvitað hefðu fengið,
ef innistæðurnar hefðu legið
kyrrar. Allan þann tíma, sem
skiftin drógust, eftir að pening-
arnir voru fluttir til, lágu inni-
stæðurnar í „sjóði embættisins".
Og vextina fékk „sjóðui* embætt-
isins“ en ekki eigendur búanna.
En „sjóður embættisins“ var ekk-
ert annað en bankareikningur Jó-
hannesar Jóhannessonar.
En hversvegna voru innistæð-
urnar fluttar úr bankareikning-
um búanna yfir í bankareikning
Jóhannesar Jóhannessonar?
Ákærði neitar því eindregið og
afdráttarlaust, að hann hafi
gjört það í „ávinningsskyni“.
En hversvegna gjörði hann það
Ákærði segist hafa gjört það í
þeirri trú, að hann myndi „skifta
búunum þá þegar eða mjög fljótt
eftir að innistæðan var hafin“.
En 'hversvegna skifti hann ekki
búunum?
Hæstiréttur segir sjálfur, að sá
dráttur sé ekki réttlætanlegur.
Og hann segir meira.
Hann segir að drátturinn sé
„hegningarverður“ og dæmir
ákærða í 800 kr. sekt' fyrir það,
að þessi dráttur skyldi eiga sér
stað.
En hvað er þá réttlætanlegt í
þessu framferði ákærða?*)
Enginn lifandi maður í þessu
landi hefir komið auga á þá rétt-
lætingu. Hæstiréttur bendir held-
ur ekki á þessa réttlætingu. Og
samt kemst rétturinn að þeirri
niðurstöðu, að verknaðurinn sé
réttlætanlegur og ekki sé hægt
að dæma ákærða eftir 142. gr.
hegningarlaganna. Hæstiréttur
er svo elskulegur að taka trúan-
lega staðhæfingu ákærða, að hann
hafi ekki gjört þetta „í ávinn-
ingsskyni“.
Samþykktu eigendumir vaxtatök-
una?
Meðal þeirra ástæðna, sem
hæstiréttur færir fram fyrir því
að sýkna beri ákærða af broti á
142. gr. hegningarlaganna eru
þessar:
„Bera skiftabækurnar það með
sér, að í flestum þeim búum,
þar sem verulegar sparisjóðsinn-
stæður hafa verið hafnar, hafa
erfingjar eða umboðsmenn þeirra
mætt í skiftalok, samþykkt skift-
in og gefið skilyrðislausa kvittun
fyrir arfinum“.
Hæstiréttur virðist með öðrum
orðum líta svo á, að erfingjar
dánarbúa hafi, með því að hreyfa
ekki mótmælum, samþykkt ráð-
stafanir ákærða, þ. e. gefið hon-
um vextina af frjálsum vilja, og
af þeirri ástæðu verði að skoða þá
sem lögmæta eign hans. Slík á-
lvktun virðist, vægast sagt, mjög
hæpin. Þegar litið er á það, að
hér eiga í hlut í mörgum tilfell-
um ekkjur og munaðarlaus börn,
sýnist nokkuð langt gengið, að
ætlast til þess, að slíkir aðilar
hieyfi mótmælum gegn aðferð
skiptaráðanda, þótt vafasamar
kunni að vera. Ástæðan til þess
að hið opinbera hlutast til um
skifting erfðafjár, er ekki síst
sú, að þörf þykir á að vernda
sérstaklega rétt þess, sem minna
máttar er. Hlutverk skiftaráð-
andans er og á að vera að gjör-
ast verndari munaðarleysingj-
anna. Hvar er þá réttlæti og
mannúð í þessu þjóðfélagi, ef
hæstiréttur Islands heimtar, að
ekkjur og böm séu á verði gegn
verndurunum, sem ríkisvaldið
sjálft hefir sett til þess að gæta
réttar lítilmagnanna ?
Það kemur au^vitað stundum
fyrir, að málafærslumenn mæta
við búskifti af hálfu erfingja.
En af ástæðum, sem síðar verða
tilgreindar, er það ljóst, að jafn-
vel málafærslumönnum hefir sést
yfir framferði ákærða gagnvart
búunum. Til þess liggja einmitt
góðar og gildar ástæður, sem
fram hafa komið við rannsókn
málsins.
I forsendum undirréttardóms-
ins stendur m. a.:
„Stundum er bókun á skifta-
gjörðum þannig, að eðlilegt er,
að menn veiti því eigi athygli, að
vextir séu eigi reiknaðir af inni-
eign hjá skiftaráðanda. Má í því
sambandi nefna sem dæmi skifta-
gjörð í búi önnu Stephensen.
Fullnaðarskifti í því búi fara
fram 30/4 1928. Einn eignaliður-
*) Sú skýring ákærða, að hann
hafi hafið innistæðurnar til þess, að
spara vinnukraft á skrifstofunni, er
jafn erfið til skilnings og niðurstaða
hæstaréttar. Var það erfiðara að
gefa út. jafnmargar ávísanir á marg-
ai innistæður en eina? Aftur á móti
hlýtur tilfærsla innistæðanna að hafa
haft talsverða vinnu í för með sérl
inn er nefndur: „Vextir og arð-
ur meðan stóð á skiftum“. Við
athugun á aðalreikningsbók sést,
að hér er aðeins átt við vexti og
arð, sem greiðst hefir inn til
skiftaráðanda af ríkisskuldabréf-
um, veðdeildarbréfum og öðrum
arðbréfum búsins, en ekki vexti
af innieigninni hjá skiftaráð-
anda“.
Og ennfremur:
„Þegjandi samþykki hlutaðeig-
enda getur tæplega verið um að
ræða í þessu tilfelli, því að í út-
hlutunargjörðimar er venjulega
bókað, þegar svona stendur á,
meðal eignaliða: „Hafin spari-
sjóðsinnistæða með vöxtum“ eða
„hafið innlánsskírteini með vöxt-
um“, eða bara „sparisjóðsinni-
stæða með vöxtum“. Er eðlilegt,
að aðilar hafi skilið þessar bók-
anir þannig, að vextir væi*u
reiknaðir til skiftadags og inni-
stæðan nýhafin. Sem dæmi má
nefna: Dánarbú Mortens Hans-
ens. Sparisjóðsinnistæður og
vextir, samtals kr. 43130,28, var
hafið af skiftaráðanda 24. sept.
1923. Á lokaskiftafundinum 15.
júlí 1925 er bókað sem eignaliður
3: „Hafin sparisjóðsinnistæða með
vöxtum“ kr. 43130,28“.
Það er auðvitað alveg óskiljan-
legt, hversvegna ákærði notar
þetta orðalag „sparisjóðsinnistæða
með vöxtum“, þegar einungis er
um þá vexti að ræða, sem fallizt
höfðu til, áður en hann flntti inn-
stæðurnar í reikning sinn. Á þeim
tima, sem féð var tekið, voru
vextirnir, þeir sem smámsaman
liöfðu bætzt við, auðvitað sem
hver önnur sparisjóðsinnstæða og
óþarfi að aðgreina þá frá því,
sem lagt hafði verið inn í bókina.
Hinsvegai* er skiljanlegt, að aðil-
ar eða umboðsmenn þeirra hafi
álitið, að átt væri við vexti, sem
skiptaráðandi sjálfur hefði greitt
af fénu eftir að hann flutti það
í sinn eigin reikning. Þetta vill-
anda orðalag hefir vafalaust í
mörgum tilfellum komið í veg fyr-
ir mótmæli, þegar aðilar á annað
borð voru viðstaddir á skipta-
fundum, en oft er enginn mættur
af hálfu erfingja og því engin
skilyrði til mótmæla.
Lagabreytingin 1928.
í forsendum hæstaréttar stend-
ur:
„Ennfremur er það ljóst, að
ákvæði síðara hluta 8. gr. í lög-
um nr. 67/1928 um að embættis-
menn þeir í Reykjavík, er ræðir
um í lögunum, þar með talinn
skiptaráðandi, skuh ávaxta fé
það, er þeir hafa undir höndum
vegna embættis síns, til hagnað-
ar fyrir eigendur þess, hvílir á
þeirri forsendu, að hér sé um
nýmæli*) að ræða“.
Er hér átt við lögin um „dóms-
málastarfa, lögreglustjóm o. fl. í
Reykjavík“, sem samþykkt voru
á þinginu 1928.
Erfitt er að skilja, hvaðan
dómurum hæstaréttar kemur sú
speki, að yfirlýsing löggjafanna
um það, að einhver verknaður sé
rangur, sé viðurkenning á því, að
hann hafi áður verið réttmætur!
Þvert á móti kemur það fram í
umræðum, einmitt um þessi lög,
að fyrverandi dómsmálaráðherra
landsins, Magnús Guðmundsson,
hefir staðið í þeirri góðu trú, að
bæjarfógetinn í Reykjavík hafi
greitt vexti af búafé.
Magnús Guðmundsson segir af-
dráttarlaust:
„Ég hefi verið viðriðinn nokk-
ur skipti hér í bænum, og alltaf,
þegar um verulegar peningaupp-
liæðir hefir verið að ræða, hafa
búinu verið færðir vextir til tekna
cg komið til skipta“ (Alþt. B.
4753).
Það er að vísu leiðinlegt, að
fyi*verandi dómsmálaráðherra (M.
*) Umrætt ákvæði var þvert á móti
sett til þess að taka af öll tvímæli
um, að samskonar skiptameðferð ætti
að v.era í Rvík og annarsstaðar, þó
að lögin væru út af fyrir sig. Ritstj.