Tíminn - 31.01.1931, Page 1

(?>jaíbferi
og afgrci53lumaí>ur íímans cr
Kannueig f>orsteins6óttir,
€a:fjargöíii 6 a. KeyfjaDÍf.
^fgteifcsía
Cinians er í Cacfjargötu 6 a.
(Ðpin öaglega fl. 9—6
5ími 2353
XV. árg.
Undanfarið hefir verið ár-
gæzka í landinu. Náttúran hefir
verið örlát við böm landsins. Og
þjóðin hefir lagt fram krafta
sína. Aldrei frá byrjun byggðar
íslands hafa verið eins stórstíg-
ar umbætur á Islandi eins og hin
síðustu ár. Gjöfum náttúrunnar
hefir verið varið til að bæta lífs-
skilyrðin í landinu, til að búa í
haginn fyrir lífsbaráttu ókom-
inna ára.
Enn er árgæzka í landinu. 1
nánd við höfuðstaðinn er frostíð
ekki nema liðlega fet niður í
jörðu, því að veðrin hafa verið
mild. Og hvar sem veiðiskip leita
fiskjar við landið sunnan og
vestanvert, er fisk að fá. Nátt-
úran er því að láta þjóðinni í
té gjafir sínar. En mennirnir
virðast tæplega tilbúnir að nota
þessar gjafir. Línuskipin eru öll
ófarin til veiða, og mikill fjöldi
annara báta og skipa liggja enn
við landfestar eða uppi á þurru
landi og auka ekki framleiðsl-
una. Þó er fjöldi manna í landi
sem þráir það eitt að vinna, að
fá að vinna eins og á undan-
gengnum athafnaárum.
Það er eins og loku hafi ver-
ið skotið fyrir leið sem áður var
opin. Einhver ósýnileg hönd er
að leggjast yfir athafnalífið,
hönd, sem lamar. Hver er þessi
ósýnilega hönd?
Það er dýrtíðin í Reykjavík.
Reykjavík er að setja sjálfa
sig í hættu og landið allt um
leið.
Ef til vill sannar ekkert eitt
dæmi betur hvílík hætta er hér á
ferðum, heldur en það sem Her-
mann Jónasson lögreglustjóri
minnti á í ræðu í bæjarstjóm-
inni. Sú ræða var síðar prentuð
hér í blaðinu. Lögreglustjóri seg-
ir að verkamaður í Reykjavík,
sem hefir fasta atvinnu árið um
kring, með hinu umtalaða háa
kaupi, geti orðið sveitarlimur í
bænum, ef hann á nokkur böm.
Dýrtíðin er máttugri en háa dag-
kaupið.
Það mun láta nærri að þjóðin
fái þriðjungi minna árið 1930
fyrir útflutningsvörur sínar,
heldur en undanfarin ár. Helztu
framleiðsluvörur Islands hafa
stórfallið, og eru meir og minna
óseljanlegar, jafnvel ekki fyrir
hálfvirði.
Náttúrlega vona menn að
kreppunni létti áður en langt um
líður. En menn vita ekki hve
fljótt það verður, og að hve
miklu leyti varanleg verðlækk-
un hefir átt sér stað í heimin-
um. En svo mikið er víst, að
hver sú þjóð, sem framleiðir
með tiltölulega litlum kostnaði
verður sigursæl í kapphlaupinu
um heimsmarkaðinn, eins og
hann er nú.
En hér á landi er framleiðslu-
kostnaðurinn tiltölulega hár,
einkum í Reykjavík. Og í ágöll-
um fjármálalífsins í höfuðstaðn-
um liggur orsök þeirra erfið-
leika, sem nú kreppa að atvinnu-
lífi landsins.
Reykjavík hefir með nokkrum
hætti risið undir dýrtíð sinni á
undanfömum árum, af því að
sjórinn hefir gefið uppgripaafla,
af því að verð á afurðum lands-
|ns hefir verið fremur hátt, og
Reykjavfk, 31. janúar 1981.
6. blaS.
að síðustu en ekki sízt af því, að
bankamir hafa tapað á sumum
viðskiftamönnum sínum að
minnsta kosti eitthvað yfir 30
miljónum króna. Dýrtíðin hefir
sogið blóð þjóðlíkamans — veltu-
fé bankanna — eins og óvættur
sem lamar eða deyðir dýr, er
það hefir milli klónna.
En nú eru ástæðumar breytt-
ar. Að líkindum getur aflinn enn
verið mikill. En verðið er stór-
fallið, eins og allir vita. Og bank-
amir hafa ekki fé til að lána í
atvinnurekstur sem ekki skilar fé
sínu aftur. Og þó að bankamir
hefðu mikið fé milli handa, væii
það glæfrapólitík, að láta það
verða að óarðgæfum eyðslueyri,
eins og því miður hefir of mik-
ið verið gert að á undanfömum
árum.
Það er ekki nema ein leið út
úr þessum ógöngum. Það þarf
að minnka dýrtíðina í Reykja-
vík. Höfuðstaður Islands þarf
að verða ódýr bær. Þá getur
hann orðið stór bær og gagn-
legui' þjóðarheildinni.
Hvað er of dýrt í Reykjavík?
Bókstaflega allt. Lóðir undir
hús, húsin sjálf, sandur og möl
til bygginga, vinna verkamanna,
iðnaðarmanna og ekki sízt svo-
kallaðra „kuimáttumanna“. Búðir
bæjarins em sennilega 10 sinn-
um fleiri en þær þyrftu að vera.
Og innlend vara er sízt betri.
Fiskurinn er oft margfalt dýr-
ari hér á hafnarbakkanum, held-
ur en sem svarar söluverði er-
lendis. Og mjólkin, sem Reykvík-
ingar kaupa, er í útsölu hér í
búðum um það bil þrefalt dýrari
heldur en bændur fá fyrir hana
í sumum nágrannalöndunum.
Ekki batnar þegar komið er
að fjármálum höfuðstaðarins.
Bærinn er í miklum skuldum.
Otistandandi opinber gjöld munu
vera yfir ein miljón. Út úr
vandræðum safnar bærinn undir
stjóm íhaldsmeirihluta, sem ráð-
ið hefir bænum frá ómuna tíð,
lausaskuldum eftir því sem hann
bezt getur.
Og þennan bæ vantar þó enn
flest af því, sem höfuðborg á að
hafa. Bærinn á ekkert ráðhús,
ekkert þak yfir höfuðið á starfs-
mönnum sínum. Bærinn á ekkert
hús til að geyma í menn, sem
hneyksla eða valda uppþotum á
götunum. Bærinn á ekkert
sjúki’ahús. Bærinn á ekki þak
yfir sitt litla bókasafn. Bærinn
á ekki baðhús, sem sé boðlegt
myndarlegum smábæ. Eina hús-
ið, sem bærinn á og hefir byggt
varanlega er hálfsmíðaður barna-
skóli.
Þegar spurt er um orsakir dýr-
tíðarinnar í Reykjavík, þá er
ekki hægt að benda á nema fátt
með varanlegu gildi, sem borgar-
amir hafi lagt í sína þungu
skatta.
Niðurstaðan er alstaðar hin
sama. Reykjávík hefir verið illa
stjómað inn á við 0g út á við.
Bæinn vantar enn fjölda mörg
hin sj álf sögðustu menningar-
tæki. Dýrtíðin gleypir allt í botn-
lausa hít: Skatta bæjarins, gull
hafsins, og auð landsveitanna,
sem streymir hingað óaflátan-
lega með hinum sívaxanda inn-
flutniogi. Og í ofanálag á allt
annað, hafa eyðsluklær bæjarins
sóað vei’ulega miklum hluta af
þeim 30 miljónum, sem bank-
arnir hafa misst út í sandinn.
Nábúaflokkar Framsóknar, í-
haldið og socialistamir, hafa
ekki borið mikla giftu til að
bjarga höfuðstaðnum. Ihaldið
hefir sukkað mestu, bæði í
niargskonar óhófseyðslu, og í
fjárbralli. Það hefir búið til dýr-
tíðina. Síðan hafa verkameim
sætt lagi að hækka kaupið, en
þó jafnan verið jafn fátækir.
Dýrtíðin hefir gleypt allar þeirra
dýrkeyptu kauphækkanir. Þrátt
fyrir það, að Reykjavík er á góð-
um vegi með að flæma héðan
burtu alla ummyndun á fram-
leiðsluvörum landsins, eins og
Jón Ámason hefir nýlega bent á
hér í blaðinu, þá er verkamanna-
stéttin illa stödd, jafnvel þegar
hún hefir atvinnu.
Frá sjónarmiði okkar Fram-
sóknarmanna verður það höfuð-
verk næstu ára, að þrýsta niður
dýrtíðinni í landinu, en einkum
þó í Reykjavík, til þess að koma
fjármálum framleiðendanna á
grundvöll, sem ekki bilar, þótt
byggt sé á til frambúðar.
Hér skal drepið á nokkra liði í
baráttunni við dýitíðina í Reyk-
javík. Fyrsta og stærsta atriðið
er húsaleiguokrið. Ef vel ætti að
vera, þyrfti Alþingi að semja lög
um húsaleigu í Reykjavík og ef
til vill í fleiri kaupstöðum. Leig-
an ætti að vera metin þannig, að
hún væri hófleg peningarenta af
því sem gömul hús kosta, eins og
þau em nú, og af nýjum húsum
eins og þau kosta nú, ef byggt
er með skynsamlegum vinnuað-
ferðum.
í öðru lagi ættu nýbyggingar
hér að gerast með nýju föstu
skipulagi. Lögin um verkamanna-
bústaði eru þar spor í rétta átt
og standa til bóta. Ef hús eru
byggð samföst gafl við gafl, og
mörg með sömu gerð, þá verður
hver íbúð langtum ódýrari en
nú. Báðum þessum þáttum máls-
ins ætti að mega þoka áfram nú
í vetur.
Lóðir í bænum eru óhæfilega
og ósanngjamlega dýrar. Mætti
þrýsta verði þeirra niður til
gagns fyrir þjóðfélagið með
verðhækkunarskatti á lóðum, sem
komnar væru í óeðlilegt verð.
Byggingarmálum bæjarins er
næsta fávíslega fyrir komið á
þann hátt að möl og sandur er
flutt að í smávögnum, oft langar
leiðir og engri hagsýni við kom-
ið fi’á hálfu bæjarstjómar. Þeg-
ar Landsspítalinn var reistur
tókst að spara yfir 20 þús. kr.
með því að flytja innlenda bygg-
ingarefnið með jámbraut.
En umbót í þessu efni er bæj-
armál Reykjavíkur og mim lítils
þar að vænta af íhaldsmeirihlut-
anum.
Mjólk og fiskur er að jafnaði
selt óeðlilega dýrt í Rvík. Eðli-
legast myndi að reyna að þoka
því máli í rétt horf með nokkurs-
konar pöntunarsamtökum. Bænd-
ur austanfjalls koma þegar toezt
lætur Vs hluta af mjólk þeirri,
er þeir flytja til smjörbúanna, í
háa verðið í Reykjavík. Úr allri
hinni mjólkinni verður að vixma
osta, smjör og skyr. En í Reyk-
javík Ifefir reynst í sumum
bekkjum barnaskólans, að þriðj-
ungur barnanna fær alls enga
mjólk, ,af því mamma getur ekki
keypt hana“, eins og toömih
Utan úr heimi,
(Útvarpserindi flutt 28. jan. 1931).
Indlandsmálin
og Indlandsráðstefnan.
í dág kemur fregnin um að
Mahatma Gandhi sé látinn laus
úr fangeslinu í Poona og sé þegar
kominn til Bombay. Samtímis því
kemur manni ósjálfrátt í hug, að
Indlandsráðstefnan er búin að
sitja á rökstólum undanfama
mánuði, og lauk störfum sínum
þ. 20. þ. m. Á milli þessara
tveggja atburða er innra sam-
hengi. Þeir minna á voldug menn-
ingarleg og stjómmálaleg átök,
svo sterk, að það hefir brakað í
sjáflum samskeytum hins brezka
heimsveldis, þótt lítt hafi ómað
hingað sakir fjarlægðar.
Hvað er það, sem hefir verið að
gerast í Indlandi. Það er tilraun
einstakra stjómmálamanna og
miljóna af einstaklingum til þess
að finna stjómarháttu, sem hæft
gæti 320 miljónum maxrna. Það
er nálega V5 hluti mannkyns. Og
þessir mexm búa á svæði, sem er
jafnstórt Evrópu allri að undan-
teknu Rússlandi, svæði, sem er
20 sinnum stærra en England.
Þeir tala 147 mismunandi tungu-
mál, sem em svo ólík innbyrðis,
en engin tiltök em að skilja
hvern annan. Þeir játa jafn mörg
trúarbrögð, sem tungumar em,
og er á milli sumra þeirra stað-
festur nálega ósættandi fjand-
skapur. Og þar á ofan skiptist
þjóðin í óteljandi stéttir, sem
ekkert samneyti mega hafa sam-
an, og er stéttarflutningur bann-
aður að lögum guðs og manna.
Auk þess em í landinu 50 milj.
stéttaleysingja, sem því nær virð-
ist ógjömingm- að veita nokkur
mannleg réttindi, án þess að öðr-
um stéttum þyki hagsmunum sín-
um, þjóðfélagsaðstöðu og trúar-
brögðum misboðið. Og loks eru
stór svæði þessa geypilega lands
frjáls að nafninu til og njóta
ýmissa sérréttinda, en önnur íuta
Bretum að öllu. Sjálfstæðu ríkj-
unum stjórna konungar eða aðal-
bomir menn. Em þeir sjálfráðir
í innanlandsmálum, en hafa sér
við hönd stjómmálafulltrúa skip-
aða af Bretastjóm, og mega þeir
ekkeii; láta utanríkismál til sín
taka nema með þeirra samþykki.
Eru því einatt viðsjár miklar með
þeim og stjóminni, og eins milli
þeirra 0g hinna albrezku landa.
Austurindía félagið brezka
hafði náð yfirráðum yfir þessum
landsvæðum og ríkti þar með
fullkomnu hervaldi þangað til
1857. Þá braust út ógurleg her-
mannauppreisn á Indlandi, sem
var kæfð í blóði. Félagið varð að
fá liðstyrk hjá brezka ríkinu, en
jafnframt að afsala sér landinu.
Gaf þá Viktoría drottning út til-
kynningu um að landið tilheyrði
Bretaveldi 1858, setti reglur um
valdsvið konunganna, en albresk-
um löndum skyldi stjómað af
landstjóra með konungsnafnbót.
Á þessum fyrirmælum hvíla
stjórnarhættir Indlands enn þann
dag í dag.
En það hefir aldrei verið full-
kominn friður í landinu, og þrátt
fyrir loforð þau um lögreglu-
vemd, réttaröryggi, viðreisn at-
vinnuveganna, og jafnrétti inn-
borinna manna til opinberra
starfa, sem upprunalega stóðu í
tilkynningu drottningarinnar 1858
og síðan hafa verið endurtekin og
aukin í ýmsum yfirlýsingum
þings og stjómar, þá hefir
óánægjan farið sívaxandi í land-
inu. Þjóðemistilfinningin vaknar
og styrkist smám saman. 1 henni
eignast þessar stéttskiptu þjóðir
sameiginlegt andlegt verðmæti,
sem hafði í sér fólginn möguleika
til að brúa djúpin. Blóðugar upp-
reisnir gjósa upp hvað eftir ann-
að, en eru jafnharðan bældar nið-
ur með vopnum og loforðum.
StjómmálareglaEnglendinga virð-
ist um skeið hafa verið sú, að
gera allvel til hinna svokölluðu
konunga, sýna þeim ýms virðing-
armerki, sem þeir gengust upp
við, t. d. fyrirmæli um að þeim
skuli heilsa með svo og svo
mörgum fallbyssuskotum, láta þá
halda sem stærstum landsvæðum
og stjóma þar með æfagamalli
austrænni einveldisvenju. Hins-
vegar mur svo almemit hafa ver-
ið litið á aii ýmsislegt þjóðskað-
legt í venjum og trúarbrögðum
væri svo rótgróið, að ekki yrði
við hróflað, t. d. hjónabönd bama
og trúarbragða fjandskapurinn.
Það, sem einkennir þessa stjóm-
arstefnu er það, að hvergi bólar
á neinu, sem stutt gæti þjóðlega
einingu. Valdasvið hvers konungs
var samningsatriði við hann ein-
an og ráðgefandi mót fyrir al-
biæzku löndin, sem komið hafði
vei’ið á, höfðu í raun réttri sára
lítið áhi*ifavald. Var þá svo komið
rétt fyrir aldamótin, að þáver-
andi landstjóri, Curson lávarður,
tók að krefjast umbóta í þessu
efni. Sama gerði eftinnaður hans,
Minto lávarður. Mönnum var bætt
í ráð landstjórans, og umbætur
voru gerðar á ýmsum lögum.
Loks kom lagabálkur mikill frá
brezka þinginu 1909 (India
Counsils Act) um sjálfstjóm
Indlands, þar sem ákveðið var að
stofna til þjóðþings á Indlandi.
Sætti þetta hugi manna í bili,
enda varð þá góðæri hin næstu
ár og hagur almennt betri en
verið hafði. Eru það þessar ráð-
stafanir í sambandi við hagstætt
árferði, sem því ollu meðal ann-
ars hve vel indverskir konungar
og þjóðin í heild brást við því að
styðja Breta í ófriðnum mikla. Á
síðustu 5 mánuðum ófriðarins
létu 200.000 hermenn skrá sig í
her bandamanna, og ríkisskuldir
Indlands jukust um 153 milj. £
vegna tilkostnaðar við ófriðinn.
Sjálfstraust Indverja óx við þátt-
tökuna í stríðinu og þegar að því
loknu hófu þeir kröfur um stjóm-
arbætur, samkvæmt hátíðlegum
loforðum stjómarinnar að vel
yrði launuð dyggileg framganga
og þungar fómir.
Framh. á 4. síðu.
segja sjálf. Einhvemtíma kemur
að því, að bændur á Suðurlág-
lendinu vilja heldur koma allri
sinni mjólk út, með nokkru
lægra verði en nú þekkist, til
neyzlu í Reykjavík og Hafnar-
firði, heldur en að verða að gera
smjör 09 osta úr mjólk súmto
með þeim erfiða og takmarkaða
markaði, sem þar er um að ræða.
Um fiskverðið er hið sama að
segja og mjólkina, að hér er um
algerlega óeðlilegt verðlag að
ræða, og verður við annað tæki-
færi vikið nánar að þessum hlið-
um málsins.