Tíminn - 26.09.1931, Blaðsíða 1

jAfgteifcsía
í í m a n s et i Cœfjargötu 6 a.
®pin öaglego^fl. 9—6
SiriU 2353
Ofaíbfeti
og afgrciðslumaður Clmans er
Hannoeig þorsteinsöóttir,
Caefjargötu 6 a. JSeytjavít.
XV. árg. Reykjavík, 26. sept. 1931. 62. blað.
. á
Dittor ór siu „ískipoliisiis"
Magnús G-udmundsson og Kúlu-Andersen
Frá Magnúsi Guðmundssyni
hefir Tímanum alveg nýlega bor-
izt eftirfarandi:
„Leiðrétting:
f síðasta tölubl. „Tímans" er sagt,
að ég hafi borgað manni, sem nefnd-
ur er Kúlu-Andersen, 60 þús. kr.,
fyrir að taka lán handa ríkissjóði,
sem nefnt er „óskapa-lán“.
Af fyrri ummælum sama blaðs
þykist ég sjá, að hér sé átt við
enska lánið 1921, en þessi ummæli
gefa mér- tilefni til þess að lýsa yfir
því, að ég hefi ekki greitt þessum
Kúlu-Andersen, né látið aðra greiða
honum, einn einasta eyri, hvorki
fyrir þetta né annað, enda hefi ég
hvorki séð hann eða heyrt og hann
var ekki umboðsmaður íslenzku
stjórnarinnar við lántökuna 1921,
heldur Sveinn Björnsson sendiherra
og L. Kaaber bankastjóri.
þessa leiðréttingu krefst ég, herra
ritstjóri, samkvæmt 11. gr. tilskipun-
ar 9. maí 1855, um prentfrelsi, að
þér takið upp í 1. eða 2. eintak af
blaði yðar, sem kemur út hér á
eftir.
Reykjavík 14. sept. 1931.
Magnús Guðmundsson."
Tíminn birtir að sjáifsögðu
fúslega framanritaða „leiðrétt-
ingu“ Magnúsar Guðmundssonar.
Ilinsvegar þykir blaðinu rétt, úr
því að tilefni er gefið af hálfu
M. G., að rifja upp nokkur at-
riði, sem kunn eru um afskifti
hins nafntogaða Kúlu-Andersens
af „óskapaláninu". Mætti svo
fara, að ýmsum yrði þá ljósara
en áður, af hverju M. G., sem
ábyrgðina ber á láninu, er svo
umhugað um að láta líta svo út,
sem Kúlu-Andersen hafi aldrei
verið til!
Á árinu 1929 bárust Alþingi og
íslenzku ríkisstjóminni fjár-
greiðslukröfur frá manni, sem
heitir Páll Torfason, og segist
hafa verið aðalmilligöngumaður
íslenzku stjórnarinnar við lán-
tökuna, enda virðist Alþingi hafa
fallizt á að svo hafi verið. Kveðst
Páll hafa áskilið sér 1% af láns-
upphæðinni fyrir ómak sitt. En
af þessu fé segist Páll aldrei
hafa fengið nema lítinn hluta,
meginþorri umboðslaunanna hafi
lent í vösum annara, sem við
lántökuna hafi verið riðnir. Tel-
ur Páll sig eiga rétt á um, 64
þús. kr. greiðslu nú frá hinni ís-
lenzku ríkisstjóm, til leiðrétting-
ar vanhöldnum loforðum við sig
í stjórnartíð Magnúsar Guð-
mundssonar.
I bréfi til fjármálaráðuneytis-
ins, dags. 23. sept. 1929, skýi’ir
Páll all ítarlega frá ýmsum at-
burðum viðvíkjandi lántökunni
1921. Er skýrsla sú fróðleg af-
lestrar á margan hátt, einkum af
því að höf. hennar er sjálfur ein
aðal söguhetjan og hefir því að-
stöðu til að vera kunnugur mál-
inu.
Vorið 1921 var Jón heitinn
Magnússon forsætisráðherra
staddur í Khöfn, og hafði þá
eftir því, sem Páli segist frá,
„með vinsældum sínum meðal
Dana“, verið í þann veginn að
koma því í kring, að Island fengi
lán í Danmörku með 80 gang-
verði og meir en 8% vöxtum.
Taldi Páll sig þá geta útvegað
betri kjör í Englandi, og átti tal
við J. M. um þetta efni. I sam-
bandi við þetta viðtal kemur
Kúlu-Andersen til skjalanna.
Segir Páll svo frá innreið And-
ersens í íslenzka fjármálapólitík:
„.... Tók ég Andersen með mér
upp til forsætisráðherra — (Ander-
sen þessi var umboðsmaður brezk-
amerikanskra peningasölubanka og
hafði útvegað Dönum borga- og rík-
islán, þingmaður o. fl.), svo að hann
gæti heyrt staðfest á dönsku*), að
hér væri alvara á ferðum".
Eftir að Kúlu-Andersen hafði
„staðfest á dönsku, að alvara
væri á ferðum“, virðist hafa
gengið saman með þeim félögum
og íslenzku stjórninni. En.jafn-
skjótt hefst ágengni Andersen,
sú hin mikla, er leiddi til fjár-
kröfunnar á hendur Alþingi árið
1929. Páll skýrir svo frá:
„Með þeirri „mótiveringu", að
Andersen ekki þekkti orðheldni ráð-
herra, fékk hann mig til að lofa,
munnlega þó, að ég skyldi — ef lof-
orð forsætisráðherra brigðist og ekk-
ert yrði af láni — standa hálft með
sér í endurgreiðslu ferðakostnaðar,
sem þá var áætlaður 3000 kr. þó
batt ég það því skilyrði, að ennfrem-
ur yrði lagt út allt að 15000 kr., ef
ég óskaði, en það brást, er á herti
(I
Eftir því sem Páli segist frá,
drógst lántakan allt of lengi og
markaðurinn versnaði. Svo segir
í bréfi Páls:
„Loksins um miðjan ágúst — —
fékk sendiherra skipun íslands-
stjórnar um að fara til London og
sækja skildingana. þetta fékk ég
mjög óvirðulega að vita og á skot-
spónum. Lét ég samt son minn, sem
þá hafði góða stöðu hjá Bennet**),
búa út sendiherrafarseðla og panta
herbergi á Hotel Cecil, sem hæfir
diplomötum".
En nú koma til sögunnar tveir
lítið frægir fjármálamenn, sem
Páll nefnir Berner og Buch (eða
stundum aðeins B. og B.) og
virðast hafa verið í einhverskon-
ar félagi við Andersen. Liggur
Páli illa orð til þessara manna
síðar í bréfinu. En þarna segir
hann:
.... Áttu ferðapeningar, 5000 kr.,
að sögn Andersens***), að vera til
reiðu hjá sömu mönnum og lánað
höfðu honum peninga til ferðakostn-
aðar í júní, þ. e. Bemer og Buch,
sem báðir eru lifandi ennþá ....“.
Aðfaranótt 20. ágúst var á-
kveðið, að hinn glæsilegi lántöku-
leiðangur Magnúsar Guðmunds-
sonar legði af stað frá Khöfn,
áleiðis til London. Skyldi sendi-
herra vera með í þeirri för. Um
aðdraganda þessarar farar ritar
Páll ítarlega í bréfi sínu til ráðu-
neytisins. Kúlu-Andersen er aðal-
persónan í þeirri frásögn. En
skýrsla Páls hljóðar á þessa
leið:
„Föstudag 19. ágúst kl. 10 f. m.
kemur Andersen töluvert svinkaður í
telefon til mín og segir illt í efni,
Hann hafi vakað alla nóttina til þess
að ná í peninga, því þeir Berner og
Buch neiti að leggja nokkurn eyri
*) Auðkennt hjá Páli.
**) Ferðamannaskrifstofa í Khöfn.
***) Auðkennt hér.
íram í þessa vitleysu, og að hann
þurfi að minnsta kosti 2000 kr. til
þess að komast á stað frá Khöfn.
Við verðum því að aflýsa farmiðum
hjá Bennett og verða eftir. Eg fór
í vagn og hitti B. og B. þeir sögðu
ummæli Andersens rétt. þeir vissu
„fra paalidelig Kilde" að sendiherra
íæri ekki til lántöku fremur en verk-
ast vildi, og úr öðrum ennþá betra
stað, að hinum brezka peningamark-
aði væri lokað og engin ríkislán
fengjust fyr en hann opnaðist. Ég
minnti þá á loforð þeirra er ég í
maílok ábyrgðist ferðalán til Ander-
sens. þeir sátu við sinn keip og
sögðust þá heldur verða án meðá-
byrgðar minnar en leggja út til
þesskonar skemmtiferða. Fór ég svo
til kunningja míns — kl. var þá
orðin 12 — og bað hann um 8000
kr. strax. Hann átti að eins 4000 kr.
heima, en lofaði hinu fyrir kl. 4
heim til mín. Stóð það heima. Allir
vita hvað slíkt kostar. Fór ég svo til
Bennett til þess að fá farseðla. Var
þá búið að sækja farseðla sendi-
herra og Andersens. Leitað var að
Andersen á öllum vínstofum og hó-
telum og fannst hann loksins kl. 1
um nóttina, að því er sýndist dauða-
drukkinn, á vínstofu í Gautagötu.
Hann vissi ekkert um hver hefði
borgað farseðlana. Hann færi ekki
fet, nema hann fengi lánuð 100 £ til
ferðakostnaðar. Lét ég hann eiga sig,
vissi að nr. á farseðlum okkar voru
í röð þannig, að við yrðum að sitja
saman. Hefi aldrei séð skemmtilegra
diplomatandlit en á sendiherra, þeg-
ar ég, rétt þegar Esbjerglestin lagði
af stað, settist milli hans og Ander-
sens, sem svaf í hominu á klefa
okkar“.
Förin með næturlestinni bar
þann árangur, að enski samn-
ingurinn um „óskapalánið“ var
undirritaður 27. dag ágústmán-
aðar 1921. Tolltekjurnar voru
veðsettar. 16% voru greidd í af-
föll ýmiskonar. Liðsmenn AI. G.
hurfu heim aftur úr þeirri aum-
ustu herferð, sem farin hefir
verið af norrænum mönnum „í
vesturveg“.
Milliliðirnir áttu að fá 1%. Og
þegar til Khafnar kom. hófst
baráttan um herfangið. Páll
skýrir svo frá:
„Byrjaði þá hið svívirðilegasta rif-
rildi út af provisions-procentu
minni. Berner og Buch, með Ander-
sen sem formælanda, sögðust vilja
hafa V3, þ. e. 35000 kr., Andersen
hefði lofað sér því. Ég sagði, að
mig varðaði ekkert um loforð hans.
Sagðist myndu liafa borgað ferða-
kostnað Andersens, allt að 5000 kr.,
ef þeir ekki hefðu svikið, þegar
mest þuríti með. þeir hótuðu að
skandalisera íslandsstjórn, ef ég ekki
borgaði sér. Ég hótaði að láta refsa
þeim fyrir tilraun til „Pengeafpresn-
ing“ — — Andersen lét mig vita,
að þeim hluta „provisionar" minn-
ar, er þegar væri útborgaður af
lánveitendum, yrði haldið fyrir mér,
þangað til þetta mál væri settlað".
Á þennan hátt gjörðist það —
árið 1921 — að brezki peninga-
markaðurinn, eins og Mbl. kemst
að orði, var „opnaður fyr'.r Is-
lendingum“. En allan þennan
tíma sat Magnús Guðmundsson,
íslenzki íjármálaráðherrann,
maðurinn sem „opnaði markað-
inn“ og bar ábyrgðina á lántök-
unni, í sakleysi sínu úti á Idandi.
Hann fékk ekki exrm six.'.ai að sjá
Kúlu-Andersea — • Aa heyra —
eftir því, sem har.n sjálfur segir!
En íslenzka þjóðin hefir bæði
fengið að sjá og heyra afleiðing-
arnar af „óskapaláninu".
Utan ár heimi.
Spánn.
Spánn er eins og kunnugt er
eitt aðalviðskiftaland okkar Is-
lendinga. Þar í landi er stærstur
og beztur markaður fyrir ís- 1
lenzkan saltfisk. Við eigum því I
meir undir fjárhags- og stjóm- j
málaástandi á Spáni en máske
nokkurs annars lands. Heims-
kreppan hefir gengið yfir Spán
eins og önnur lönd og þjappað
allverulega að spönskum kaup-
mönnum undanfarin tvö ár. En
ofan á fjárhagskreppuna hefir
bæzt bylting, svo ekki er að
undra, þó viðskifti við Spán
séu núi með örðugasta móti.
Verðlækkun af sölutregðu á salt-
fiski kreppir nú og mjög að ís-
lenzkum fiskimönnum og útgerð-
armönnum, og er það annar að-
alþáttur þeima vandræða, sem
nú steðja að. Eigum við mikið
undir því, að festa og öryggi
skapist í spönskum stjórnmálum.
Nú situr spánska þingið, Cor-
tes Constityentes, á rökstólum.
Stjórnin virðist sitja allföst í
sessi með Alcala Zamora í broddi
fylkingar. Stjórnin er studd af
lýðveldissinnuðum vinstrimönn-
um og jafnaðarmönnum. Hafa
þeir samanlagt yfirgnæfandi
meirahluta þingmanna á að
skipa. En viðfangsefnin eru örð-
ug og koma til að reyna á þol-
rif hinna nýju stjórnenda hins
unga lýðveldis.
Zamora telur það þrennt aðal-
viðfangsefni stjórnarinnar, að
tryggja stjórnskipulagið, koma á
samningum við Kataloniu, sem
hefir allsterka tilhneigingu til
sérstjórnar og að leysa fjárhags-
og atvinnuvandkvæði bænda og
verkamanna. Eitt hið fyrsta verk
þingsins var að láta rannsaka ó-
eirðir, sem orðið hafa í Sevilla,
en þær óeirðir sýna, að ekki er
allt fallið í ljúfa löð þó forseti
og þing sé komið í stað kon-
ungsvaldsins. Það ólgar enn und-
ir hálfstorknaðri hraunskorp-
unni. Flokkadrættir og úlfúð hafa
enn of mikið eldsneyti. Það er
reynt að fara ekki fram með ó-
þarflegri hörku gagnvart óróa-
seggjum, en orkar þó jafnan
tvímælis hve langt skuli ganga.
Lögregluliðið er öflugt og fjöl-
mennt og búið vélbyssum og öðr-
um tækjum. Byggir stjórnin á
því mikið traust, þó það sé tekið
að arfi frá tímum konungsvalds-
ins.
En öryggi þjóðskipulagsins er
aldrei einbert lögreglumál. Það
er hugur fólksins, sem ræður
öllu um byltingar og gagnbylt-
ingar. Óánægja fólksins hefir
rætur, sem þarf að grafa fyrir.
Ef ekki tekst að leysa svo fé-
lagsmál fólksins, að viðunanda
megi teljast, brýst óróinn fram
með þeim krafti, sem ekkert lög-
regluvald ræður við. Það er hug-
urinn, sem stýrir hendinni, sem
úrslitum veldur, en engar skip-
anir ofan að, sem eru í ósamræmi
við þarfir og vilja fólksins. Á
því hefir konungdæminu á Spáni
orðið hált. Lýðveldið heimtar
skilning af fólkinu, skilning á því
hvað er mögulegt og hvað ó-
mögulegt á erfiðum tímum. Þær
þjóðir eiga því hvað örðugast á
krepputímum, sem jafnframt eru
á krossgötum einveldis og lýð-
ræðis.
Spánverjar eru aðallega bænda-
þjóð. Þar býr fjöldi smábænda
og vinnumanna, sem hungrar eft-
ir landi til ræktunar. En hættu-
legra landhungrinu er á þessum
tímum féleysi og atvinnuleysi
smábænda og verkamanna, sem
vart geta fullnægt brýnustu lík-
amsþörfum. Atvinnuleysi kaup-
staðanna og landleysi bændaxma
eru örðugustu úrlausnarefni
spænsku stjórnarinnar. Eignar-
nám á landi og útdeiling þess
hefir hvarvetna reynst örðugt
viðfangsefni, og ekki öllum tek-
izt að leysa þau mál á friðsam-
legan hátt.
Spánsldr verkamenn skiftast í
tvo flokka, jafnaðarmenn og
kommúnista. Eru jafnaðarmenn
mun liðfleiri og hafa aðalaðsetur
sitt í Madrid, en kommúnistar
hafa mest ítök í Katalóníu og þá
einkum í Barcelöna. í þinginu eru
kommúnistar fremur liðfáir, en
jafnaðarmenn hafa fjórðung
þingmanna á sínu bandi. En sem
stendur eru jafnaðarmenn meðá-
byrgir um stjórn landsins og lög-
gæzlu, og óttast um það, að
fylgi kommúnista aukizt, einkum
meðal þeirra, sem skilningslitlir
eru á eðli kreppunnar og þeirra,
sem harðast verða úti af hennar
völdum. Er kreppan þó þar eins
og víða annarsstaðar, utanað-
komandi og illviðráðanleg fyrir
hvaða stjórn, sem að völdum
sæti. Vonzka tímanna er styrk-
ur andstæðingaxma.
Ofan á kreppu og óróa nýorð-
innar stjórnskipulagsbreytingar
bætist svo sérveldishreyfing
Kataloniu. íbúar Kataloniu tala
mállýzku, sem skilur mjög frá
spönsku og eðlisfar þeirra um
margt ólíkt öðrum Spánverjum.
Þar við bætist kommúnistafylgi
Kataloniumaxma. Er því vont að
sjá hvernig leikar fara. Reynir
mjög á lægni og festu stjórnar-
innar að halda ríkinu saman og
þó vel takizt, verða úrslit deil-
uxmar vart án sterkra átaka.
Katalonia berst ekki fyrir fullu
sjálfstæði, heldur þeirri mestu
sjálfstjórn sem samrýmanleg
getur talizt óklofnu alríki. For-
ingi þeirra er Macia, roskinn og
traustur héraðshöfðingi og er
grunnt á því góða milli hans og
Zamora, þó gamalspönsk kurteisi
ríki á yfirborðinu.
Spánska lýðveldið er nú í deigl-
uimi. Það standa yfir örlagarík-
ir tímar fyrir hið nýja lýðveldi.
Spánn hefir orðið á eftir þeim,
sem norðar búa, að koma á lýð-
stj órnarfyrirkomulagi og tekur nú
út þær þjáningar, sem allri ný-
sköpun fylgir, á almennimi
krepputímum, sem einir út af
fyrir sig reynast fullerfiðir göml-
um þingræðisþjóðum. En hin
nýja stjórn hefir unnið sér
traust og samúð inn á við og
út á við, og er talin líkleg til að
leysa á heppilegan hátt hin marg-
víslegu vandamál. Bíða þess allir
með óþreyju að hið unga þing-
ræði Spánar sanni nú á eftir-
minnilegan hátt tilverurétt sinn.
Undir því eiga viðskiftavinir
Spánar mikið og þjóðin sjálf allt.
Z.
Jón Ámason framkvæmdastjórí
dvelur erlendis nú um stundarsakir,
fór utan seint í fyrri viku.
Brynleifur Tobfasson kennari á
Akureyri hefir dvalið hér í bænum
þessa viku.
■o-