Tíminn - 19.12.1931, Qupperneq 2

260
TÍMINN
bezt til að fara með málefni sín
og þjóðarinnar á þingi. En við
hlutbundið landskjör er sá íhlut-
unarréttur að mestu dreginn úr
höndum kjósendanna og til yfir-
stjórna flokkanna, er oft ekki
síður velja eftir dyggu flokks-
fylgi en mannkostum.
5. Að þá sé hverju héraði eða
kjördæmi landsins tryggður svip-
aður eða sami íhlutunarréttur um
þjóðarmálefni án verulegs tillits
til íbúafjölda á hverjum tíma,
en það telur flokkurinn hag-
kvæmt, að héröðin standi sem
jafnast að vígi giignvart ríkis-
heildinni, svo að réttur hins fá-
menna landshluta verði ekki fyrir
borð borinn í þinginu af þeim
landshluta, sem fjölmennari er í
bili. Flokkurinn telur slíkt rétt-
mæta vernd þess veika gegn
þeim sem sterkari er.
Þessi eru þá meðal annars rök
flokksins fyrir því að vilja skifta
landinu í einmenningskjördæmi,
svo mörg sem þjóðin telur sig
hafa þörf margra þingmanna.
Er þá fyrst að spyrja: Á
hvern hátt takmarkar þessi skip-
an kosningarrétt einstaklingsins.
Hún takmarkar þann rétt á
þrennan hátt.
1. Við kjörborðið. 2. Við fram-
bjóðendur. 3. Við það að kjósa
aðeins einn þingmann. En hún
rýmkar þann rétt einnig allmikið
borið saman við tillögur Alþýðu-
og Sjálfstæðisflokksins í þessum
málum. Hér er kjósandinn frjáls
og má velja hvern frambjóðand-
ann sem hann helzt vill. í hlut-
fallskosningum er hann bundinn
við listavalið eitt. Því fámennara
sem kjördæmið er, þess gildara
er hvert atkvæði og ætti slík
réttaraukning nokkuð að vega á
móti þeim atkvæðabrotum, sem
hlutbundnu kosningarnar leyfa
kjósandanum að varpa á þá menn
er ekki standa efstir á lista þeim
er hann kýs. Hér falla að vísu
minnahluta atkvæðin ógild en þau
gjöra það raunverulega líka í
hlutbundnu landskjöri, af því að
minni hluti kjósenda fær minna-
hluta þingmanna, og sá minni-
hluti er áhrifalaus gegn meira
hlutanum í öllum átaka- og
stefnumálum.
Veigamesta mótbáran gegn
þessu kosningafyrirkomulagi og
kjördæmaskipun er sú, að kosn-
ingarrétturinn verður ójafn þeg-
ar miðað er við höfðatöluna eina,
og að svo getur farið, ef kjör-
dæmin eru mjög misjöfn að
fólkstölu, minni hluti kjósenda
tandsins fái meira hluta þing-
manna á þing. Síðustu þingkosn-
ingar virðast hafa sannað þetta,
enda hafa blöðin mjög á því
hneykslast og talið það ekki að-
eins brot lýðræðisins heldur eitt-
hvert makalaust einsdæmi, eins
og annað eins hefði aldrei þekkst
á bygðu bóli. Þó er þetta sama
að gjörast svo að segja daglega
um allt land. Hversig er t. d.
með sýslunefndirnar ? Sýslunum
er skift í einmenningskjördæmi
með staðartakmörkunum. Kjör-
dæmin eru hrepparnir. Hver
hreppur velur einn fulltrúa á
sýsluþingið, hvort sem þar eru
500 kjósendur eða 50. Þessir full-
trúar hafa jafnan atkvæðisrétt í
sýslunefndinni og þykir þetta
skipulag sýsluheildinni bezt henta
að allir hreppar standi þar jafnt
að vígi, án tillits til fólkstölu.
Auðvitað kemur það iðuglega fyr-
ir að bak við þann meirahluta í
sýslunefnd sem ræður úrslitum
sýslumála, stendur mikill minni-
hluti kjósenda sýslunnar. Á þessu
hefir mér vitanlega enginn mað-
ur og ekkert blað hneykslast.
Svipuðu máli gegnir um bæjar-
stjórnirnar. Þar hafa bæjarfull-
trúarnir mjög misjafna atkvæða-
tölu að baki. í mörgum bæjar-
málefnum hlýtur það því að
koma fyrir, að minni hluti kjós-
enda standi að baki þeim bæjar-
stjórnarmeirahluta, sem máli
ræður til lykta. Meira að segja á
þingi alþýðunnar veit ég ekki
betur en að fulltrúarnir frá
verkamannafélögunum víðsvegar
um land hafi jöfn atkvæði, hvort
sem kosnir eru af fámennu eða
íjölmennu félagi, svo að jafnvel
þar hafi svo getað farið, að
minni hluti kjósenda í verkalýðs-
félögunum hafi staðið að baki
þeim meira hluta fulltrúa er réði
úrslitum mála er alþýðu varðaði.
Þetta, að meirihluti kjörinna
fulltrúa hafi að baki sér minni-
hluta kjósendanna, er því ekki
svipað því eins mikið einsdæmi og
blöðin hafa látið í veðri' vaka.
Næst er að athuga einmenn-
ingskjördæmaskipulagið frá sjón-
armiði alþjóðarlieillar. Kemur þá
í ljós:
1. Að þetta skipulag heftir all-
mjög stéttaríg og stéttabaráttu
á þingi, þar sem hver þingmaður
þá mun venjulega hafa þingfylgi
kjósenda af fleiri stéttum. I ein-
menningskjördæmum er marg-
brotín stéttarflokkaskipting úti-
lokuð.
2. Að héröð landsins standa þá
tiltölulega jafnt að vígi gagnvart
ríkisheildinni. Ekkert kjördæmi
fær meiri áhrifarétt en annað
hvort sem fjölmennt er eða fá-
mennt. Varðveitist þannig það
jafnvægi héraða og atvinnuvega,
er þjóðarheildinni verður að telj-
ast nauðsynlegt.
3. Að þá er þinginu tryggð al-
hliða þekking á staðháttum,
þörfum, áhugamálum og atvinnu
allra héraða landsins, en slík
þekking verður að teljast hin
mesta nauðsyn á þeim stað, þar
sem ákvarðanir eru teknar um
löggjöf, fjármál og atvinnuvegi
þjóðarinnar. Til þess að tryggja
þetta atriði enn betur, gæti til
mála komið að takmarka fram-
boðsrétt þingmannaefna þannig,
að engum væri heimilt að bjóða
sig fram í öðru kjördæmi en því,
þar sem hann er búsettur. Er það
í fullu samræmi við þá takmörk-
un kosningarréttarins, að hver
kjósandi hefir kosningarétt aðeins
í því kjördæmi þar sem hann á
heima.
Þessi þrjú atriði virðast mér
svo þung á metum, að ég hlýt að
telj a einmenningskj ördæmaskipu-
lagið þrátt fyrir nokkrar tak-
markanir á kosningarréttinum
það skipulagið þeirra þriggja,
sem að framan er lýst, sem far-
sælast muni reynast landi og
þjóð.
Þar með er auðvitað ekki sagt,
að það sé sú bezta skipan þess-
ara mála, sem hægt sé að fá.
Gallarnir eru takmarkaður og
ójafn kosningaréttur. Kostirnir
eru þannig skipað þing, að líkur
eru til að það beri hag alþjóðar
fyrst og fremst fyrir brjósti, en
ekki stundargengi vissra stjórn-
málaflokka eða stétta, né heldur
erhér nokkuru einu kjördæmi gef-
in séraðstaða á þingi til að sækja
og verja sína sérhagsmuni á
kostnað hinna kjördæmanna.
Hér skal eigi út í það farið hve
margir skulu vera þingmenn eða
kjördæmi eða hversu skiptingu
landsins í kjördæmi skuli háttað
með því að eigi liggja fyrir til-
lögur Framsóknarflokksins í því
efni. Það sem sagt kann að verða
um slíkt hér á eftir, eru aðeins
mínar tillögur en ekki flokksins í
heild.
Kosningarréttur og kjördæmi.
Ilvað er frjáls kosningarréttur?
Frjáls kosningarréttur er það, að
.hver einasti þjóðfélagsþegn megi
óhindraður velja hverja þá menn
á þing, sem hann bezt treystir
til þess og svo marga sem hann
telur hæfilegt fyrir þjóðina á
hverjum tíma. Þenna rétt á ekki
að skerða, nema þjóðfélagsheill
krefji, og að svo miklu leyti sem
hún krefur.
Nú mundi svona víðtækur kosn-
ingarréttur valda hinum mesta
glundroða í hvaða þjóðfélagi sem
er. Þess vegna er það alviður-
kennt að hann beri að skerða. Sá
réttur er víðast takmarkaður við
vissan aldur, óflekkað mannorð
o. fl. Eru þær takmarkanir ávált
álitamál, enda breytingum háðar..
En út í það skal eigi frekar farið,
með því að það snertir ekki kjör-
dæmamálin beinlínis.
önnur takmörkun kosningar-
réttar stafar af tölu þingmanna.
Ríki telur ekki rétt að leyfa þegn-
um sínum að kjósa fleiri þing-
menn, en það telur sig þurfa á
að halda. Nú mætti hugsa sér
ríki, sem ekki skerti kosningar-
rétt þegna sinna nema að þessu
eina leyti. Mætti þá hver þegn
velja hvaða t. d. 30 þingmenn er
hann vildi helzt á þing, en það
væri sú tala þingmanna er talin
væri hæfileg þjóðinni. Þeir þrjá-
tíu, er flest fengju atkvæði, væru
réttkjörnir á þing, og færi hver
með svo mörg atkvæði í þinginu
sem hann væri kjörinn með, svo
kjósendaviljinn fengi einnig þar
að njóta sín. Þetta sýnist vera
víðtækasti kosningarétturinn sem
liægt er að koma við í skipulags-
bundnu þjóðfélagi. Hann tak-
markaðist aðeins af tölu þing-
mannanna. En í framkvæmd
mundi þessi kosningarréttur bæði
varhugaverður og óvinsæll. Og
hann mundi ekki gefa rétta mynd
af þjóðarviljanum vegna þess
hve víða mundu dreifast atkvæð-
in og mörg falla ógild.
Svipaðir agnúar eru á kosn-
ingahugmynd Dr. G. Finnboga-
sonar. Þar fær hver atkvæðisbær
þegn aðeins að velja einn þing-
mann. Atkvæðahæztu mennirnir
hljóta þingsetu og fara þar með
jafnmörg atkvæði og þeir hafa
hlotið við kosningu hver um sig.
Iíér mundi einnig fjöldi atkvæða
lenda á menn, er ekki næðu
þingsetu og því fara forgörðum.
Þriðja kosningaleiðin gæti ver-
ið þessi:
Hver atkvæðisbær þegn velur
einn þingmann er hann bezt
treystir. Réttkjörnir eru þeir, er
flést fá atkvæði svo margir, sem
lögákveðin þingmannatala segir
tíl um. Að lokinni atkvæðataln-
ingu öðlast síðan hver sá maður,
er atkvæði hefir hlotið en eigi
þingsetu, rétt til þess að fela
hverjum þeim kjörnum þing-
manni er hann bezt treystir, að
fara með umboð sitt og atkvæða-
magn í þinginu. Hver þingmaður
hefir síðan svo mörg atkvæði á
þingfundi, sem hann hefir sjálfur
hlotið við kosningarnar og auk
þess þau atkvæði, er honum hafa
verið falin af kjörmönnum þeim,
er eigi hlutu sjálfir nægilegt at-
kvæðamagn til þess að hreppa
þingsæti. Með þessum hætti
koma atkvæði allra kjósenda að
notum. Ekkert atkvæði þyrfti að
verða ónýtt. Þetta er langtum
frjálsari óg víðtækari kosninga-
réttur en nú tíðkast við hlut-
bundnar kosningar, þar sem að-
eins má velja um frambjóðendur
og ekki um aðra en þá, sem skip-
að er saman á flokkslista.
Þeir, sem hæst gala um kosn-
ingafrelsi og kosningarétt ættu
að athuga þessa hugmynd, og ef
þeim sýndist hún nýtileg í fram-
kvæmd, þá að reyna hana t. d. við
stjómarkosningar í félögum og
við fulltrúakosningar á sam-
bandsfundi félagsdeilda. Ef hún
gæfist vel, gæti síðan til mála
komið að lögleiða hana við
hreppsnefndar og bæjarstjórnar-
kosningar og ef til vill við þing-
k j ör.
Ég hefi nú drepið á þrjár
kosningaleiðir, sem allar eru
miklu frjálsari frá sjónarmiði
einstaklingsréttarins, heldur en
hlutbundið landskjör. Gallar
þeirra snúa ekki að einstakling-
unum heldur að þjóðfélaginu
sjálfu. Sameiginlegir ókostir alls
landskjörs í hvaða formi sem er,
eru þeir, að þá skortir þjóðfé-
lagið alla tryggingu fyrir því, að
á þingið veljist þeir menn, sem
hafa alhliða þekkingu á þörfum,
staðháttum, atvinnuvegum, af-
komu og atvinnumöguleikum
þessa stóra lands og dreifðu þjóð-
ar.
Til þess að koma í veg fyrir
þetta, verður þjóðfélagið að
leggja nýja hömlu á kosninga-
réttinn með því að skipta land-
inu í kjördæmi, svo mörg sem
hentugast þykir þjóðinni. Sú
skipting er vandasöm, og verður
ávalt álitamál, ekki síður en
aldurstakmark kosningaréttaríns.
Sumir vilja láta skipta í kjör-
dæmi eftir fólkstölu; kjördæmin
eigi að vera sem jöfnust að íbúa-
fjölda. Það er alveg rangur
grundvöllur kjördæmaskiptingar.
Það er engin þörf á að skipta
þjóðinni í kjördærni. Slíkt væri að
takmarka einstaklingsréttinn að
óþörfu. Það á að skipta landinu
í kjördæmi. Ög það, sem réttlæt-
ir þá skiptingu og gjörir hana
nauðsynlega er ekki fólksfjöld-
inn á hverjum stað, heldur lega,
sérhagsmunir, áhugamál og at-
vinnuhættir hinna dreifðu byggða
landsins. Héruðunum er það nauð-
syn að eiga sjálf sérstaka full-
trúa á þingi þjóðarinnar og þjóð-
félaginu er það gagn, að á þingi
sitji jafnan menn með alhliða
þekking á öllum byggðum lands-
ins. Til að sameina þetta tvennt,
nauðsyn héraðanna og gagn þjóð-
félagsins, er ekki aðeins þessu
landi, heldur ríkjum yfirleitt
skipt í kjördæmi. Veit ég engin
þau rök fram hafa komið, sem
réttlæti það, að frá slíkri skipt-
ingu landa í kjördæmi sé horfið,
og allra síst á svo dreifðbyggða
og fámennu landi eins og Island
er.
Hitt er annað mál, að kjör-
dæmaskipting landsins eins og
hún nú er, þar sem sum eru tví-
menningskjördæmi og sum ekki,
sumstaðar hlutfallskosning og
sumstaðar ekki, hún er í mesta
máta klaufaleg og ekki við hana
unandi til lengdar. Til þess að
leiðrétta þann glundroða fæ ég
ekki séð aðra skipan heppilegri en
þá, að hver sýsla og hvert bæjar-
íélag verði gjört að sérstöku ein-
menningskjördæmi, og að hver
þingmaður skuli búsettur innan
síns kjördæmis. Þá er það jafn-
an tryggt að í þinginu sé nákvæm
þekking á staðháttum landsins
og þörfum þegnanna á hverjum
stað. Og þá er einnig bezt tryggð
samvinna og samband hvers þing-
manns við kjósendur sína, af því
kjósendurnir eru þá allir meðlim-
ir sýslu eða bæjarfélags, kjör-
dæmið allt ein félags- og hags-
munaheild.
Kjördæmi þessi yrðu að vísu
nokkuð misjöfn að fólkstölu, eins
og nú er háttað byggð landsins.
Reykjavík mundi verða langsam-
lega fjölmennasta kjördæmið. Og
eftir ýmsum þeim röddum að
dæma, sem þaðan hafa borist út
landið mundu þeir ekki una því
allskostar að vera settir á borð
með öðrum kjördæmum landsins
og fá aðeins einn þingmann. En
þess ber að gæta að Reykjavík er
höfuðborg landsins og nýtur sem
slík mjög margháttaðra fríðinda
umfram aðra kaupstaði iandsins.
Þar er einnig aðsetursstaður
þings og stjórnar, og hefir það
eigi litla þýðingu fyrir bæinn og
skapar honum betri aðstöðu til
þess að koma málum sínum á
framfæri við þing og stjórn. Svo
mikils virði eru þessi fríðindi tal-
in, að t. d. í Bandaríkjum Amer-
íku velur höfuðborgm Washington
engan sérstakan , þingfulltrúa, er
ekki einu sinni sérstakt kjördæmi,
að því er sagt hafa mér skilríkir
menn. Að öllu þessu athuguðu,
virðist það engan veginn goðgá,
þótt Reykjavík yrði skipað á bekk
með öðrurn kjördæmum landsins,
og hefði, eins og þau, einn þing-
mann.
Væru aftur á móti færð að því
skýr og fullkomin rök, að einn
þingmaður geti eigi annað þeim
störfum, sem þingmennska svo
stórs bæjarfélags leggur honum
á herðar, virðist eðliiegra og í
meira samræmi við þá kjördæma-
skipun, sem ég hefi stungið upp
á hér að framan, að Reykjavík
yrði skipt í tvö eða fleiri kjör-
dæmi. Hitt er í mesta máta óeðli-
legt, að þingmenn séu ekki kosnir
með sama hætti í öllum kjördæm-
um. Reykjavík ein fleirmennings-
kjördæmi með hlutfallskosningu,
en allt hitt einmenningskjördæmi
með óhlutbundinni kosningu.
Að enchngu vil ég svo óska
hinni nýskipuðu milhþinganefnd í
kjördæmamáinu allra heilla í þvl
vandasama starfi, sem hún á fyr-
ir höndum, — óska þess, að hún
beri gæfu til að ráða fram úr
þeim viðkvæmu málefnum með al-
þjóðarheill, en ekki flokkshags-
muni fyrir augum.
Sveinn Víkingur.
Nýlega sátu allir lögfræðiprófess-
orar háskólans sem dómarar í
liæstarétti. Og það er mál manna, að
þeir hafi dæmt merkilegasta dóm-
inn, sem dæmdur liafi verið á ís-
landi á tuttugustu öidinni. þetta er
dómurinn um það að bankastjórar
ísíandsbanka E. Claessen, Sig. Egg-
erz og Kr. Karlsson hafi verið orðnir
samsekir um ýmsa hluti í stjórn
bankans og að þeir hafi verið rétt-
rækir úr stöðum sínum, ef á liefði
reynt veturinn 1930. Hvort þeir eru
skaðabótaskyidir, eða að öðru leyti
brotlegir við lög iandsins hefir enn
ekki verið dæmt um nema af al-
menningsálitinu.
Hinir föstu dómarar í hæstarétti,
þeir Eggeit Briem og Páll Einarsson
viku sæti i þessu máli. Bxáem vók
sæti af því hann er náfi'ændi E.
Claessen, en Páll af þvi að hann er
riðinn við eða frumherji að skaða-
bótamáii á hendur Útvegsbankans,
vegna þrotabús íslandsbanka. En
úr því þrotabúi vill Páll fá upphæð
allmikla vegna venslamanns sins
Hannesar Thorsteinssonar, sem eitt
sinn var bankastjóri i íslandsbanka,
en nú látinn fyrir skönmiu.
En Páll Einarsson liafði og aði’a
ástæðu, ef með hefði þui’ft, til að
víkja sæti. Hann hafði um líkt leyti
og þeir áttu síld saman Óskar Hall-
dórsson og Gaiðar Gísiason, vei’ið i
síldarútgei-ð norður við Eyjafjöi’ð,
og var Jónas fiá Flatey framkvæmd-
arstjóri í því félagi. Töluvei’t af ó-
höppum vai’ð á vegum þessarar út-
gerðar, og lentu töpin á í slands-
banka. Eggei’t Claessen vai’ð^ sem
bankastjóri að gi’eiða úr þeirri
flækju, og gerði það á þann hátt að
Páli Einarsson hafði fulla ástæðu til
að minnast lians með velvild og
virðingu.
þegar dómurinn var uppkveðinn
stýrði Einar Arnói’sson réttinum.
Honum hafði vei’ið falið af Her-
manni Jónassyni lögi’eglustjói’a á-
samt tveim öðrum lögíTæðingum, að
rannsaka liugsanlegar misfellur á
stjóm íslandsbanka í sambandi við
annað mál, er snertir bankann. Ein-
ar var þess vegna alveg sérstak-
lega .kunnugur misfellunum á stjórn
bankans. Og meðan stóð á sókn
Jóns Asbjörnssonar fyrir Kr. Karls-
son leiðrétti Einar livað eftir ann-
að villandi frásögn lians, sem und-
búin var af E. Claessen.
Hinir tveir föstu dómarar í hæsta-
rétti, Eggert og Páll, tóku sér stöðu
við eða í dyrum lierbergis þess er
liggur bak við dómsalinn. Mun
þeim hafa þótt mei’kilegt að horfa
á prófessora dæma eina í réttinum.
Framan af mátti ekki skilja af for-
sendum dónxsins hversu fara myndi.
En er þar kom að áheyrendur máttu
skiljá, hversu fara myndi, sáust
glögg merki næmra tilfinninga á
báðum dómurunum, einkum þó á
Páli Hurfu þeir sýnum inn í her-
bergi sitt. Höfðu áhorfendur það til
mai’ks að hinir vitru og vel gefnu
dómarar hefðu komist í nokkra
geðbreytingu, er þeir sáu hinn nýja
anda halda i nni’eið sína í réttar-
salinn.
það sem einkennir pi’ófessoradónx-
inn er það, að hann byggir á því,
að fyrst komi lífið, svo komi lögin,
eins og norskur hæstai’éttardómari