Tíminn - 03.09.1932, Blaðsíða 2

144
TlMINN
En boinamálið er i eðli sínu mik-
ilsvert mál, og hingað til hefir það
ekki verið krufið fyllilega til mergj-
ar í opinberum umræðum. En sjálf-
sagt er að gjöra því nokkur skil,
úr því að Mbl. gefur tilefni til. Skal
hér í fáum dráttum gjörð grein
fyrir og minnst á, hver aístaða í-
haldsflokksins var til beinamálanna,
meðan hann hafði völdin í landinu.
það, sem venjulega eru kölluð
„bein“ á pólitísku máli, eru eins og ;
áður er sagt, ýmiskonar greiðslur
til einstakra manna úr ríkissjóði,
svo sem borgun fyrir nefndastörf,
ferðastyrkir, námsstyrkir, greiðslur
fyrir rannsóknir í þágu hins opin- !
bera, lítt þörf embætti o. s. frv. :
þessar fjárhæðir eru á hverjum tíma 1
opinberar í landsreikningunum. Oft
mælast þær að meira eða minna ,
leyti illa fyrir, og allar ríkisstjórnir
og þing hafa þar eitthvað á sam-
vizkunni. En sá kostur er þó við
þessa t'egund „beina“, að hún er
opinber og hægt að gagnrýna hana,
hvenær sem er.
Af íhaldsmönnum, sem nutu slíkra
fríðinda, þ. e. opinberra bitlinga eða
beina, meðan flokksstjórn þeirra
sat við völd, má nefna t. d. Árna
Jónsson frá Múla, Björn Kristjáns-
son fyrv. bankastjóra, Eggert Briem
hæstaréttardómara, Einar Arnórsson
þáv. prófessor (með frægustu beina-
mönnum fyr og síðar), Guðmund
Eggerz fyrv. sýslumann, Guðm. Finn-
bogason landsbókavörð, Guðm.
Hannesson prófessor, Gunnar Ólafs-
son i Vestmannaeyjum, Gunnar
Viðar, Helga H. Eiríksson, Jóhann-
es Jóhannesson, Magnús Jónsson
dósent, Ólaf Daníelsson, Ólaf Th.
Syeinsson, Pál Halldórsson skóla-
stjóra, Sigurð Briem póstmeistara,
Arnarhólstúnið.
Yfirskoðunarmenn geta þess í
XVIII. athugasemd sinní við LR.
1930, að kostnaðurinn við Arnarhóls-
túnið í Reykjavík hafi verið rúm-
lega hálft þriðja þúsund krónur, en
geta þess þó um leið, að inn í þess-
ari upphæð sé nokkur kostnaður við
trjáplantanir á öðrum stöðum. Telja
endurskoðunarmennirnir, að vert sé
að taka til athugunar með hliðsjón
af því að túnið er í eignaskrá ríkis-
ins metið á kr. 1.141.400,00 og með
hliðsjón á lóðakaupum ríkissjóðs
síðasta ár, hvort ekki væri hægt að
gera þessa eign arðberandi.
Svar stjómarinnar er á þessa leið:
„Ríkissjóður vann Arnarhólstún
með málaferlum við Reykjavíkui'bæ,
sem taldi sig hafa rétt til þess. Á
þríhyrnu þeirri, sem er á milli Ing-
ólfsstrætis, Hverfisgötu og Kalkofns-
vegar, var reist líkneski af fyrsta
landnámsmanni á Islandi. Var sú
mynd gjöf alþjóðar og iíkneskið tal-
ið tákn þjóðarinnar sjálfrar. Fyrstu
árin eftir að mynd þessi var reist,
var ekkert hirt um blettinn og mynd-
ina. — Sóðaskapur liinn rnesti var oft
sýnilegur við myndastyttuna og
bletturinn í kring að fara i flag.
Ómerkileg girðing var í kring og
,draugur“ í hliðinu, þar sem gengið
var upp að styttu Ingólfs. Var allur
þessi aðbúnaður að verða þjóðinni
til hneisu. Eftir stjórnarskiptin 1927
var túnið girt, friðað og ræktað, ekki
svo mjög vegna heyfengsins, sem nú
gengur til búsins á Kleppi, heldur til
að þessi blettur sé þrifalegur, sam-
boðinn myndinni og geti verið leik-
völlur barna í bænum. Er það eini
gi'óni völlurinn, sem börn höfuðstað-
arins eiga aðgang að. En til þess,
að sómasamlega sé séð fyrir allra
umgengni á Amarhólstúni og við
Ingólfslíkneskið, hefir stúlka gætt
blettsins allt sumarið. Kostnaðurinn
við túnið er þessvegna við plöntun
þar, ræktun blettsins og umtalaða
vörzlu“. (Leturbreyting hér).
Hér skal þess getið til skýringar,
að þrihyrningur sá, sem stjórnin get-
ur um í svari sínu að hafi verið
girtur og ræktaður, er einungis
nokkur hluti af Arnarhólstúni. Á
þeim hluta túnsins, sem4 iiggur aust-
an við Ingólfsstræti, hefir hin mikla
skrifstofubygging „Arnarhvoli" verið
byggð, svo ekki verður annað sagt
en að sá hluti túnsins hafi verið
gerður arðbær. Allir sem til þekkja,
munu minnast þeirra miklu um-
skipta, sem orðið hafa á þeim hluta
Arnarhólstúns, sem er umhvcrfis
styttu Ingólfs. Eins og skýrt er frá
í svari stjómarinnar var þessi hluti
túnsins í svo dæmafárri vanhirðu í
Sigurð Eggerz, Sigurð Thoroddsen,
Sæmund Bjarnhéðinsson, þórð
Sveinsson á Kieppi, Geir Zoéga,
Matthías þórðarson, Jahob Möller,
o. fl.
I sumum tilfellum er hór um
litlar upphæðir að ræða, sem ekki
munuðu ríkissjóðinn ýkja miklu
samanborið við heildarútgjöldin, en
dró sig þó saman hjá hlutaðeigandi
persónum, sem „beinanna" urðu að-
njótandi.
Mönnum, sem þessum hlutum eru
kunnugir, kemur næsta kynlega fyrir
sjónir beinafræðsla Ottesens og Mbl.
nú seinni árin í stjómartíð Fram-
sóknarflokksins.
II.
En til eru aðrar tegundir beina,
sem minna bar á, einkum meðan
hin dýpri sannindi fjármálanna
voru varðveitt, sem einka leyndar-
mái íhaldsflokksins.
þar er um að ræða pólitísk fríð-
indi, sem hafa meiri þýðingu per-
sónulega, og alvarlegri fjárhagslega
lyrir þjóðfélagið, en þó að nokkur
liundruð eða þúsundir séu greiddar
utan fjárlaga fyrir störf einstakru
manna, þörf eða óþörf.
Og í því sambandi er lærdómsríkt
að rifja upp fyrir þjóðinni, hvemig
hin pólitíska aðstaða var notuð í
eigin hagsmunaskyni af vildarmönn-
um Moi'gunblaðsins, sem studdu í-
haldsstjómina til valda og kostuðu
blöð hennar.
Viðvíkjandi þessum tegundum
pólitískra fríðindu, liinum stóru
beinum í tíð íhaldsstjórnarinnar,
munu verða gefnar nánari upplýs-
ingar í framhaldi þessarar greinar.
(Meira).
tið íhaldsstjórnarinnar sálugu, að
fullkomin vanvirða var að því fyrir
Reykjavik og landið í heild. Girðing-
in var víða fallin og af lélegustu
gerð, „draugur" varði hliðið og tún-
blettur þessi aliur úttraðkaður og
íullur af óþverra og rusli, og hæð
sú, sem á sínum tíma var hlaðin
undir lílcneski Ingólfs var svo út-
tföðkuð og rifin upp, að hún líkt-
ist tóftarbroti. Framsóknaistjórnin
lét girða þenna hluta túnsins með
sterkri og snoturri girðingu, og gera
íallegasta hliðið, sem til er á íslandi
af veginum að Ingólfsmyndinni.
Hæðin, sem upphaflega var hlaðin
undir styttuna, var lagfærð og er
nú öll grasi gróin með steintröpp-
um og malbornum göngum um-
liverfis líkneskið. Túnið er i beztu
rækt og hrð fegursta. og þrísett röð
af trjáplöntum meðfram allri girð-
ingunni að innan. Eftir að túnið
hefir verið slegið snemma á sumrin
hefir fólk fengið að dvelja þar á
daginn og börnin að leika sér. Er
það livorutveggja, að mjög fögur út-
sýn er af liæðinni sem Ingólfsstytt-
an stendur á, enda var þar jafnan
mjög mannkvæmt og mátti segja að
þessi liluti Arnarhólstúnsins væri
einasti grasbletturinn og skemmti-
garðurinn, sem Reykvíkingar og
gestir bæjarins höfðu aðgang að á
sumrin. Nær enginn útlendingur |
mun hafa heimsótt Reykjavík' án ;
þess að skoða Ingólfsstyttuna, sem j
er hið ágætasta listaverk og á mjög !
fögium stað.
Nokkur hluti af þeim rúml. tveim-
ur og liálfu þúsundi, sem talinn er
kostnaður við Arnarhóistún í LR.
1930, fór til þess að gróðursetja
trjáplöntui' annarsstaðar en á Arn-
arhólstúninu, en mestur lilutinn af
þessu fé fói' þó til gróðursetningar
á trjáplöntum þar, til þess að ljúka
við að rækta t.únið og hylja íhalds-
flögin þar og nokkur hundruð krón-
ur til þess að greiða konu þeirri er
gætti túnsins, kaup. Munu fáir verða
til þess að segja, að þessurn pening-
um hafi verið illa varið og allir þeir
scrn þeklcja önnui' verðmæti en pen-
inga eina, munu tclja að túnið hafi
þá verið arðberandi fyrir Reykjavík
og alla íslenzku þjóðina.
Vel má það vera, að Morgunbl.
þc-klci engin önnur verðmæti en pen-
inga eina, og styðst sú ágizkun með-
al annars við það, að blaSið skrif-
ar lieilan kafla, XV. kaflann, í lang-
lokunni um LR. 1930 um athuga-
semdina um Arnarhólstúnið. Engar
tillögur birtir Mbl. þó um það, á
hvern hátt eigi að gera Arnarhóls-
túnið arðberandi. En aftur á móti
liefir Magnús Guðmundsson ráð-
herra Morgunblaðsflokksins sýnt .
þetta nú í sumar í verMnu. Hlið- j
inu hefir verið læst í allt sumar og
auglýsing sett á staur um að eng-
inn mætti klifra yfir girðinguna.
Allmargir hafa þó klifrað yfir girð-
inguna, en flestir, þar á meðal fjöl-
margir útlendingar, staðnæmst við
hið læsta hlið, sem hefir varnað
þeim að skoða einhvem ffallegasta
staðinn í Reykjavík og eitt af feg-
urstu listaverkum þjóðarinnar. Við
þetta hafa sparast nokkur hundruð
krónur, sem greitt hefði verið gæzlu-
lconunni. Á sama tíma hefir þó rík-
issjóður orðið að borga nokkur
hundruð þúsund krónur til atvinnu-
leysingja í Reykjavik.
----0-----
Samgöngur
á sjó og landi.
Mbl. og Isafold birtu nú í vikunni
ádeilugrein á Framsóknarflokkinn
fyrir afstöðu hans til samgöngumál-
anna á síðasta kjöi'tímabili, þar sem
sagt er m. a., að Framsóknarflokkur-
inn hafi haldið því fram „að sjálf-
sagt væri að kaupa skip til strand-
ferða í viðbót við það, sem fyrir
var“. Hinsvegar mun eiga að lesa
það út úr greininni, að Framsóknar-
flokknum hafi verið minna áhuga-
mál að auka samgöngumar á landi.
Fyrra atriðið er rétt. Framsóknar-
flokkurinn barðist fyrir kaupum á
strandferðaskipi, með kælirúmi fyr-
ir kjöt o. f 1., og kom því máli
fram. Hitt getur Mbl. sagt hverjum,
sem trúa vill, að flokkurinn liafi lít-
inn áhuga haft fyrir samgöngum á
" landi. Framkvæmdir síðustu ára
skera úr um það mál.
það er aftur á móti rétt, að um
það virðist vera nokkur ágreiningur,
þótt undarlegt sé, hvort ódýrara sé,
að tiltölu við afnot, landsamgöngur
eða sjósamgöngur.
Mbl. virðist hafa staðið í þeirri trú
fyr og síðar, að í landi eins og okk-
ai', þar sem mikið er um góðar
liafnir og byggð cinkum með strönd-
uin fram, séu samgöngur á sjó sér-
staklega óheppilegar, og jafnframt
að þar sem fámenn byggð er dreifð
um víðáttumikið og fjöllótt land, séu
flutningar á landi stórum hentugri.
Eftir þessari kenningu ætti hafn-
leysið að vcra mikið lán fyrir Sunn-
lendinga, en sjálfir virðast þeir vera
á öðru máli.
Sannleikurinn er sá, að bæði hér
á landi og annaisstaðar eru flutn-
ingar á sjó og vötnum miklu ódýr-
ari en landflutningar með járn-
brautum eða bifreiðum. Sú staðr
reynd er víst alstaðar viðurkennd
nema í íhaldsflokknum hér á ís-
landi, á sama hátt og tvöfalt bók-
liald er nú hvergi talið skaðlegt í
ríkisreikningum nema í nokkrum í-
haldsheilum á Alþingi og við Mbl.!
Tíminn hefir til fróðleiks gjört
samanburð á útgjöldum ríkisins
annarsvegar til samgangna á landi
og hinsvégar til samgangna á sjó í
20 ár, á timabilinu 1906—1931. Sá
samanburður er tekinn eftir lands-
reikningnum og bráðabirgðayfirliti
fjármáláráðherra fyrir árið 1931. Yf-
irlitið fer hér á eftir.
Til samgangna.
(Minni upphæðum en þúsundum
er sleppt).
Á landi Á sjó
Ar: þús. þús.
1906 .. .. 94 58
1907 .. .. 126 62
1908 .. .. 189 60
1909 .. .. 175 72
1910 .. .. 159 98
1911 .. .. 82 93
1912 .. .. 176 108
1913 .. .. 138 102
1914 .. .. 174 104
1915 .. .. 171 132
1916 .. .. 100 151
1917 .. .. 198 180
1918 .. .. 290 174
1919 .. .. 214 188
1920 .. .. 664 216
1921 .. .. 356 211
1922 .. .. 430 325
1923 .. .. 360 286
1924 .. .. i 339 260
1925 .. .. 481 294
1926 .. .. 791 359
1927 .. .. 1.083 400
1928 .. .. 1.191 356
1929 .. .. 1.555 261
1930 .. .. 1.980 509
1931 .. .. 1.475 588
Samtals 13.051 5.647
Árið 1930 nám viðhald þjóðveg-
anna fvrir utan allar viðbætur,
rúml. 611 þúsundum króna. Sú upp-
hæð er 102 þús. kr. hærri en allur
reksturshalli strandferðanna það ár
(Strandferðaskipin — Eimskipafé-
lagið — Flóabátar).
það liggur i augum uppi, að sam-
göngurnar á þessu strjálbýla Inndi
eru mjög dýr fórn, sem þjóðin legg-
ui' á sig og verður að leggja á sig
vegna hinna dreifðu byggða, og að-
allega til farþega- og póstflutninga
pungavöruflutningar á landi eru
neyðarúrræði og koma ekki til mála
nema á hafnlausum svæðum og frá
höfnum inn til næstu byggða.
þeir, sem kynnu að láta sér detta
í liug, að Mbl. hafi rétt fyrir sér,
þegar það heldur því fram, að rangt
sé þjóðliagslega að efla strandferð-
imar, ættu að bera saman þau út-
gjöld, sem ríkið hefir -haft af strand-
ferðunum og vegunum síðasta aldar-
fjórðunginn, og gjöra sér þá um leið
grein fyrir, hvaða gagn almenning-
ur muni hafa haft af hvoru um sig.
----O- _
r
A víðavanúi
Skipulagið á fisksölunni.
I „Verzlunartíðindunum", mál-
gagni kaupsýslustéttarinnar, sem
gefið er út af Verzlunarráði íslands,
birtist nýlega eftirtektarverð grein
um saltfiskssöluna. í þessari grein
er yfir því lýst alveg undandráttai'-
laust, að fiskmarkaðurinn í Suður-
Evi'ópu hafi „nú fyrirfarandi alveg
verið að fara forgörðum". jivínæst
bætir blaðið við: „Kreppunni er nú
kennt um allt., sem miður fer, en
þetta ástand mun þó vera heims-
kreppunni að mestu óviðkomandi’).
Auðvitað lilaut liið almenna verð-
fall að koma niður á fiskinum eins
og öðrum vörum. Við því er ekkert
að segja. En það verðfall, sem orðið
hefir fram yíir þetta, er að kenna
óreglu á framboði fisksins*) í sam-
bandi við hina miklu framleiöslu,
sem hefir tvöfaldast hjá oss á síð-
ustu 10 árum“. þá segir blaðið enn-
fremur: „Sú hætta vofði og yfir, að
þeir, sem gátu haft hag af því, að
ríkiseinkasala á fiski væri sett á
stofn,- hefðu nú mál sitt fram. —
— — Eina úrræðið*) virtist því
vera það, að íslenzkir fiskframleið-
endur gerðu frjálst samband sín á
milli og seldu fiskinn í sameiningu".
— Um árangurinn af skipulagning
fisksölunnar segir Verzlunarráðið
loks, „að hún hefir þegar haft beztu
áhrif á fiskmarkaðinn" og að nú fá-
ist „80—85 kr. verð á skippund af
bezta fiski, sem fyrir mánuði síðan
ekki einu sinni fékkst neitt boð i.
Enda mátti þá heita, að útílutningur
væri stöðvaður*) fyrir aðra en þá,
sem hefðu orðið að grípa til þess
óyndisúrræðis að demba út fiskin-
um í umboðssölu upp á von og ó-
von“. — Og' að endingu kemst blað-
ið að þeirri niðurstöðu, að „í því
ofsalega striði, sem nú er háð um
ntíyzluinarlyiðina um allan heim,
gildir ekkert annað en samtök". —
þannig hafa sjálfir samkeppnis-
mennirnir nú loksins lært af reynsl-
unni, og er vel farið, þótt seint sé.
Reykjavíkurannáll,
4tvinnuleystð.
Fyrir bæjarstjórnarfundunum s. I.
fimmtudag lágu ýmsar tillögur til
að bæta úr sárasta atvinnuleysinu i
bænum og verstu afleiðingum þess.
Frá Stefáni Jóh. Stefánssyni lá
fýrir tillaga um það, að atvinnubóta-
vinnan verði þegar aukin upp i 350
manna daglega vinnu. Pétur^’l^all-
dórsson bar hinsvegar fram tillögu
um það, að athugað verði með
hverju takast megi að auka atvinnu-
bótavinnuna upp í 300—350 manns
frá 1. okt. n. k.. — Tillaga Stefáns
var felld en tillaga P. H. samþvkki.
þá lá fyrir tillaga frá St. J. St. um
það, að atvinnulausum mönnum
verði útlilutað gefins rafmagni,
gasi, koksi, ekki innheimt útsvör
hjá þeim og þeim séð fyrir húsnæði.
— Einnig að undirbúið verði nú þeg-
ar almenningsmötuneyti. — Her-
mann Jónasson óskaði að þessi til-
laga væri borin upp í þrennu lagi og
var það gert. Fyrri hlutar tillögunn-
ar voru feldir, en síðari hlutinn um
aimenningsmötuneyti var samþykkt-
ur.
Loks var samþykkt tillaga frá
flermanni Jónassyni um það að
bæjarráði verði falið að láta rann-
saka hagi atvinulausra manna hér i
bænum.
það sem nú hlýtur að vekja um-
hugsun allra skynbærra manna er
ástandið hér í Reykjavík, þessari
paradís íhaldsins, þar sem það liei'ir
stjórnað bæjarfélaginu og fram-
leiðslu- og atvinnutækjum óslitið um
tugi ára. — Bæjarsjóðurinn er svo
tómur, að daglega rignir nú yfir
ríkisstjórnina beiðnum frá bænum
um að ríkið láni honum til atvinnu-
bóta, leggi fram fé eða taki ábyrgð
á lánum handa bænum. — Og næst-
um öll togarafélögin eru svo skuld-
ug bönkunum að í raun og veru á
ríkið, sem ber ábyrgð á bönkunum,
mestan bluta togaraflotans. Ekki er
nú annað sýnna en að ríkið verði að
grípa inn í til að koma skipulagi á
togaraútgerðina í liverri mynd, sem
það verður.
þannig er nú ástandið um bæjar-
sjóð Reykjavíkur og atvinnuvegina í
Reykjavik, þar sem íhaldið ræður
öllu.
Bæjarráðið hefir á fundi í gæi' fal-
ið tveim mönnum að rannsaka at-
vinnuleysisástandið i bænum og hagi
liinna atvinnulausu, samkv. áður-
nefndri tillögu II. J., sem samþykkt
var í bæjarstjórninni.
og varð, af því að M. G. hafði þá
sem oftar beyg af kjósendum sín-
um í Skagafirði. Meirihlutinn, í-
haldsmennirnir, segir hinsvegar i
sínu áliti, sem ekki var nema ein
blaðsíða vélrituð: „Álit vort er því í
stuttu máli það, að málinu sé frest-
að“. Jafnframt leggur meirihlutinn
til, að tilraunir séu gjörðar „með
leigðum skipum". Nú sogir Mbl., að
íhaldsmenn(I) hafi haldið þvi fast
fram, að landið þyrfti að „eignast"
kæliskip. Slík eru öfugmæli Valtýs.
En bændur vita það vel sjálfir, hvar
þeir væru staddir nú, ef ekki hefði
notið við áhuga Tr. þ. og Jóns
Árnasonar í kæliskipsnefndinni.
Osannindi Morgunbl.
um kæliskipsmálið.
Mbl. og ísafold skýra frá því núna
í vikunni, að íhaldsmenn hafi liald-
ið því fram „á kjörtímabilinu 1924
—1927“, að „þótt gott og blessað
væri að hafa tvö strandferðaskipin,
væri hitt þó nauðsynlegra, að eign-
ast kæliskip, er gæti annast út-
flutning á frystu kjöti bænda". Ann-
aðhvort fer Valtýr hér vísvitandi
með slúður eða hann er farinn að
ryðga í þvi, hver afstaða flokks-
manna hans var í þessum málum.
Sannleikui'inn er sá, að íhalds-
flokknum var illa við hvorttveggja.
Eins og margir muna var á Alþingi
1924 ákveðið að skipa nefnd til að
gjöra athuganir viðvíkjandi mark-
aðsmöguleikum fyrir frosið kjöt og
byggingu kæliskips. Nefndin klofn-
aði, og skiluðu báðir hlutar áliti til
þingsins. Eru nefndarálitin dagsctt
26. febr. 1925. Minnihlutinn, Fram-
sóknarmennimir Tryggvi þórhalls-
son og Jón Árnason, skilaði mjög
vönduðu og itarlegu áliti og lagði
til, að þegar yrði hafizt handa, sem
’) Leturbr. Tímans.
Ríkisútgerðin og Eimskipaíélagið.
„Öllu er snúið öfugt þó“ má segja
um skrif Mbl. þessa dagana. Nú
segir Valtýr, að „eina leiðin út úr
ógöngunum sé sú, að ríkið feli Eim-
sltip (Mbl.mál — þýðir: Eimskipa-
félaginu) að annast strandferðirnar
og lögð verði niður hin rándýra
skrifstofa, er ríkið starírækir nú í
sambandi við útgerð þessa". Ef eitt-
hvað ætti að breyta til í þessu efni,
væri vitanlega alveg sjálfsagt að
gjöra liið gagnstæða og leggja Eim-
skipafélagið undir ríkisútgerðina.
Eins og giögglega kemui' fram af
skýrslum, er útgerðarstjórn öll og
ski'ifstofukostnaður stórum lægri hjá
ríkisútgerðinni en félaginu. En þess
er þó fyrst og fremst að gæta, að
fjárframlög rík-isins til Eimskipafé-
lagsins hafa verið svo stórkostleg, að
tæplega er verjandi, að liið opinbera
hafi ekki meiri íhlutun um rekstur
félagsins en nú er. Nema nú þessi
framlög frá byrjun um tveim mil-
jónum króna samtals. Að öllu sam-
anlögðu má nánast telja skip félags-
ins þjóðareign, og illt til þess að vitu,
að þetta þjóðþrifafyrirtæki skuli vera
undir yfirráðum fámennrar íhalds-