Tíminn - 18.12.1933, Side 1

(S)aíbbagt
6(«6sius er ). |úní.
fÁrsangntíntt fostar )0 £c.
XVII. ár.
Reykjavík, 18. desember 1933.
.S^fcjreifcsía
09 innbclmta á ÍLaugaocg )0.
©£mi 2353 — ?>6otí)ólf 96)
56. blað.
Brot úr sögu
Framsóknarflokksins
I.
Viðburðir síðustu daga.
Þau tíðindi hafa gerst nýlega,
að nokkrir þingmenn, sem áður
hafa verið í Framsóknarflokkn-
flokknum hafa ákveðið að mynda
nýjan flokk, sem virðist eiga að
keppa við og þá jafnframt að
skaða Framsóknarflokkinn. Einn
af þessum þingmönnum, Tryggvi
Þórhallsson, hefir í dag birt langa
greinargerð um afstöðu þessara
manna. — Telur hann okkur,
gömlu sámherjana, meirahluta
þingflokksins og alla miðstjóm
fiokksins vera á villigötum, og að
við höfum yfirgefið stefnu Fram-
sóknarmanna. Sérílagi eigum við
að liafa reynst ótrúir málefnum
sveitabænda.
II.
Frá upphafi
Framsóknarflokksins.
Þar sem þessir nýbyrjendur
kveða svo fast að orði um eigið
gildi og vanmátt gamalla sam-
starfsmanna, þykir óhjákvæmi-
legt að segja allítarlega frá
nokkrum þýðingarmiklum atrið-
um í sögu flokksins, til þess að
samherjar og umbjóðendur þing-
mannanna eigi hægra með að
átta sig á hvort það er megin-
flokkurinn eða klofningsmennirn-
ir, sem hafa villst út af réttri
leið.
Framsóknarflokkurinn varð til
eftir kosningar 1916, rétt áður en
fyrsta þriggja manna stjórnin
myndaðist. Runnu honum stoðir
úr þrem áttum. Ungmennafélögin
höfðu þá starfað alllanga stund í
landinu og samstillt hugi mikils
hluta af æsku landsins í frelsis-
og framfaraátt. 1 öðru lagi voru
samvinnufélögin komin á það
stig, að leiðandi mönnum þeirra
þótti nauðsyn til bera, að mál
þeirra væru ekki varnarlaus á
Alþingi. í þriðja lagi hafði mynd-
ast á Suðurlandi, fyrir forgöngu
Gests á Hæli, allmikil bændasam-
tök. sem komu að einum manni
við landkjör 1916. Ég vann nokk-
uð með öllum þessum hreyfing-
um. Af núverandi þingmönnum
erum við Bjarni Ásgeirsson úr
þeim hóp, sem vildi að ungmenna-
félagar stæðu saman í lands-
málaflokki. Þá starfaði ég með
þeim bræðrum Hallgrími og Sig-
urði Kristinssonum og Sigurði 1
Yztafelli um samvinnumálin, og
loks unnum við Gestur á Hæli
mikið saman að því að skapa
hreyfingu óháðra bænda, sem síð-
an rann inn í Framsóknarflokk-
inn.
Af þeim mönnum, sem blaðið
Framsókn telur nú hafa yfirgef-
ið málstað sveitanna, voru fjórir
af fyrstu stofnendum Framsókn-
arflokksins á síðasta þingi: Einar
á Eyrarlandi, Þorleifur í Hólum,
Bjarni á Reykjum og Jónas frá
Hriflu. Okkur getur fundizt kyn-
legt, að' heyra slíkar ásakanir
frá mönnum, sem miklu skemur
hafa unnið í flokknum.
III.
Tr. Þ. kemur
í Framsóknarflokkimi.
Þegar Tr. Þ. gekk í Framsókn-
arflolckinn, hafði flokkurinn all-
marga þingmenn, einn ráðherra í
stjórninni, Sigurð í Yztafelli, átti
tvö vikublöð, Tímann og Dag, og
vaxandi fylgi bænda og fram-
faramanna út um land. Guðbrand-
ur Magnússon var fyrsti rit-
stjóri Tímans, en að blaðinu stóð
■ þá, eins og síðar, sterkur hringur
í áhugamanna, auk ritstjórans.
Um veturinn 1917—18 var ég um
tíma norður í Þingeyjarsýslu.
Þá hringir vinur minn, Courmont
ræðismaður, til mín fyrir Guð-
brand Magnússon og spyr mig á
frönsku, sem var dulmál fyrir
l'lesta á stöðvunum, hvað mér
sýnist um að fá son fyrverandi
biskups sem ritstjóra Tímans. Ég
tók vel á því, og bað samherj-
ana, sem mest unnu þá við blað-
ið, að taka ákvörðunina og það
gerðu þeir. Guðbrandur og Tr. Þ.
voru æskuvinir. Stóð þá svo á, að
Tr. Þ. hafði verið prestur á Hesti
um stund, en vildi gjarnan kom-
ast að háskólanum og keppti við
þá Magnús Jónsson og Ásmund
Guðmundsson. Var það mál allra
kunnugra manna, sem óhlutdræg-
ir voru, að Tr. Þ. hefði sigrað, en
dómnefnd verið slysin í úrskurði.
Hann var nú á vegamótum, kærði
sig ekki meira en svo um brauðið
á Hesti og búskapinn í Borgar-
firði. Guðbrandur stóð upp frá
blaðinu fyrir vini sínum, sem
hann treysti í bezta lagi. Ef Tr.
Þ. hefði ekki orðið fyrir rang-
sleitni við háskólann, myndi hann
hafa sinnt sagnfræðum með
kennslustarfinu. Það má þess
vegna þakka dómnefndarmönn-
unum að talsverðu leyti fyrir þau
starfsár, sem Tr. Þ. hefir gefið
Framsóknai’flokknum.
IV.
„Allt er betra en íhaldið“.
Tíminn hafði byrjað öfluga
framfarastefnu í landsmálum, og
lét til sín taka nálega alla þætti
félagslífsins í landinu. Tr. Þ. var
fastur starfsmaður Tímans, en
ég var ólaunaður aðstoðarmaður
við blaðið frá byrjun, og ritaði
þó verulegan hluta af því, sem
ekki var aðsent. Samvinna okkar
var hin bezta. Stóðum við nú
um mörg ár hlið við hlið undir
stórskotum íhaldsins, og lifðum
báðir, og raunar nálega allir sam-
herjarnir utan þings og innan,
eftir þeirri reglu, sem Tr. Þ.
gerði að vígorði 1926: „Allt er
betra en íhaldið'h Eyðslustéttin í
kaupstöðunum og kyrstæðir aft-
urhaldsbændur voru stöðugt and-
stæðingar utan þings og innan í
hverju umbótamáli, sem við beitt-
um okkur fyrir. Ég rak mig á
þennan gluggalausa vegg aftur-
haldsins, er ég hóf baráttu fyrir
Byggingar- og landnámssjóði og
Tr. Þ. er hann flutti frv. sitt um
að afla bændum tilbúins áburðar
með góðum kjörum. Ottesen, og
síðar Jón á Reynistað, voru í
þeim efnum jafn hatramir fjand-
menn umbótanna eins og speku-
lantar kaupstaðanna.
Framfaramenn landsins fundu
að hér var stefnt rétt. Fylking
þeirra varð með hverju ári þétt-
ari utan um þann fána umbóta
og framfara, sem Dagur og Tím-
inn hófu á loft. Æska sveitanna
studdi samvinnublöðin og flokk-
inn eftir megni. Þannig líða mörg
ár. Framsóknarflokkurinn efldist
með hverju ári. En engar gælur
voru gerðai' við hin tregu,
blindu, kyrstöðuöfl, eða fjárplógs-
menn þá, sem skattleggja hina
iðjusömu menn í landinu. Tr. Þ.
lifði á þeim árum vel og réttilega
eftir því boðorði, að íhaldið væri
h öf uðandstæðingurinn.
V.
Áhlaup eða sklpulag.
Á þessum starfsárum kom
frarn aðferðamunur í vinnubrögð-
um okkar Tr. Þ. Hann vann mest
í áhlaupum, en lagði litla álierzlu
á skipulag. Ég vildi aftur á móti
freista að gera flokksfélög út um
allt land, sem hefðu sameiginlega
stjórn, og að þingmenn og ráð-
herrar stæðu í stöðugu sam-
bandi um málefni við samherja
sína í landinu. Lengi vel var erf-
itt í dreifbýlinu að koma á og
viðhalda skipulagi. Ýmsir mjög
greindir menn sáu ekki, að án
skipulags er ekki hægt að halda
við sterkum flokki til lengdar.
Flokkur án skipulags er alger-
lega háður dugnaði, þreki og
drengskap forystumanna sinna.
Ef þeir bila, fer skipulagslaus
flokkur í rústir. Tr. Þ. var á al-
veg gagnstæðri skoðun. Hann
vildi hafa hin skörpu átök, safna
fylginu utan um ákveðna menn.
Síðan færu þeir, þingfulltrúarnir,
með urnboð sitt, án þess að nokk-
urt skipulag væri á samstarfi
þeirra við kjósendur. Margir aðr-
ir þingmenn í öllum íslenzkum
flokkum hafa sömu skoðun á
þessum efnum. Og sumum þeim
mönnum er beinlínis illa við eftir-
lit kjósenda með gjörðum þeirra.
Þeir vilja fara með þingmanns-
umboðið eins og prókuru, nálega
eins og persónulega eign. í hin-
um nýstofnaða bændaflokki er
beinlínis lýst yfir í sérlega óá-
kveðinni stefnuskrá, að sá flokk-
ur hafi ekkert skipalag. Hann
ætlar að „verzla“ um stefnu sína
frá degi til dags.
Dreifbýli landsins, og venja
ísl. bænda að vinna einangraðir,
varð til þess að stefna Tr. Þ. varð
lengi vel einráðandi í flokknum á
þingi. Á baráttuárunum 1923—27
stóð þingflokkurinn mjög vel
saman móti íhaldinu, án þess að
nokkurt fast form væri á vinnu-
brögðum. Tr. Þ. hafði auk þess
rnjög góða hæfileika til að nota
þessa aðferð. lfann var áhrifa-
mikill ræðumaður á stórum fund-
um og létt um að sameina menn
til átaka í þingflokknum, með
frjálsu samkomulagi, meðan eng-
inn vildi gera leik að því að sker-
ast úr hópnum og ónýta starf
allra hinna með sérgæðingsskap
eða dutlungum. Þannig hugsa
sumir menn að þjóðfélögin geti
orðið, að ekki þurfi lög, dóma eða
hegningar. Allir geri hið rétta af
innri hvöt. En slíkt ríki er þó enn
ekki til á jörðinni.
Þetta góða samstarf helzt á
þinginu 1928, ekki einungis í
þingflokki Framsóknarmanna
heldur og milli þeirra og fulltrúa
verkamanna. Sjást þess merki á
vinnubrögðúm þingsins. Þá voru
samþykkt fjölmörg hin þýðingar-
mestu lög fyrir almenning til
sjávar og sveita, málefni, sem
íhaldið hafði stöðvað meðan það
gat. Lagabálkarnir frá því þingi
eru margir og glæsilegir. Um-
ræðuparturinn um samþykkt lög
er stærri en frá nokkru öðru
þingi, en kaflinn um fallin mál
að sama skapi dvergvaxinn.
Starf þingsins 1928 sýndi hver er
hin rétta meðferð á íhaldinu.
VI.
Jón Jónsson í Stóradal
kemur á þing.
Þegar verið var að undirbúa
landkjörið 1926 lét flokksstjórn
Framsóknarmanna efna til próf-
kosningar innan flokksins. M. Kr.
fékk flest atkvæði sem efsti mað-
ur, um 1000 að mig minnir. Jón
í Ystafelli fékk um 800 sem ann-
ar maður. Jón Jónsson í Stóra-
dal fékk um 50 atkv. sem fyrsti
maður. Framtakssamir sveitungar
hans höfðu veitt honum þetta
fylgi, í því skyni að aðrir gætu
komið til greina sem eftirmenn
Guðm. í Ási er hann hætti þing-
mennsku. Hér var enginn vafi á
um dóm kjósenda. M. Kr. og Jón
í Yzt.afelli voru landskunnir menn
og höfðu landsfylgi, en Jón Jóns-
son hafði sveitarfylgi. — Ég
lagði til að fylgja skipulaginu og
að Jón í Yztafelli yrði annar á
listanum. En Tr. Þ. ályktaði, að
Jón Jónsson ætti að vera næst-
efstur, og hans ráð sigraði. En
skipulag og réttur var brotinn..
„Bændavaldið“ var hér brotið á
bak aftur. Og það brot á vilja
bænda landsins sýnist ætla að
verða bændastétt landsins dýrt
spaug.
Við fráfall M. Kr. kom Jón
Jónsson inn í þingflokkinn sem
varamaður. Skipulagsbrot og
skyndilegt fráfall merkismanns
fluttu hann inn f þingið, en ekki
vilji eða ákvörðun kjósenda.
Jón Jónsson gerði straumhvörf
í Framsóknarflokknum. Hann er
fremur greindur maður, sæmilega
menntaður, og stendur vafalaust
sjálfur í þeirri trú, að hann sé
alltaf að gera rétt. En samhliða
þessu er' hann eljusamur undir-
róðursmaður. Auk þess er hann
dutlungafullur í mesta máta, og
er það óhappamesti eiginleiki
hans. Gott dæmi um vinnubrögð
hans er það, að hann hefir um
mörg ár unnið sem fastast með
íhaldsmönnum í þinginu. Eftir
stj órnarskiptin 1932 hældi hann
íhaldsmönnum fyrir kæliskipið og
ræktunarsjóð á flokksfélagsfundi
í Kaupþingssalnum og talaði eins
og íhaldsmenn eru vanir að gera.
En eftir að þetta dekur við íhald-
ið hafði fellt Guðm. í Ási í vor
sem leið er Jón um stund sár-
gramur íhaldinu, og vildi að allir
flokkar gerðu bandalag móti því,
j afnvel kommúnistar! Eftir stutta
stund í Reykjavík er komin i
hann gamli íhaldshugurinn, og í
allan vetur hefir hann verið aðal-
stytta M. G. í landsstjórninni.
Jón Jónsson varð sá hnullungur
sem skipulagsleysisaðferð Tr. Þ.
beið skipbrot á. Hvað eftir ann-
að lét hann einstaklingsdutlunga
sína ráða atkvæði sínu og gerð-
um. Eitt fyrsta tilfellið var mót-
staða hans gegn lögbókinni. Mál-
ið var komið gegn um 5 umræð-
ur í tveimur deildum. En við 3.
umræðu í e. d. segir hann mér að
hann ætli að drepa lögbókarmálið
með íhaldinu. Mér tókst í það
sinn að fá hann til að þyrma frv.,
ef gerð væri á því sú breyting,
að málið heyrði undir forsætis-
ráðherra. Eins og allir vita er
lögbókin hinn mesti kjörgripur
fyrir almenning og er það nú
viðurkennt. Mér tókst þrátt fyrir
andóf Jóns að koma bókinni út
með aðstoð Menningarsjóðs og
í'íkisprentsmiðj unnar Gutenberg.
En honum mun hafa fundizt eðli-
legt, að eyða þessari framkvæmd.
Annað dæmið er fimmtardóm-
urinn, sem Jón Jónsson sýndi
sama fjandskap og’ íhaldið og er
hann frægastur af því verki.
Þingflokkurinn var annars, að ein-
um öðrum manni undanteknum,
mjög fylgjandi málinu.
Jón hirti ekkert um vilja
ílokksbræðra sinna, eða hina
djúpsettu löngiin allra þroskaðra
manna í landinu að nema burt af
lokadómstólnum kunnustu gall-
ana. Jón gekk svo langt í sam-
starfi við íhaldið í þessu efni, að
hann flutti eitt sinn „fleyg“ við
frv., sem var miðaður við fæð-
ingardag eins af dómurum hæsta-
réttar til að reyna að lengja
dómaratíð hans!
Þriðja dæmið hefir þó orðið
örlagaríkast. — Á þingi 1931 kom
Tr. Þ. með stjórnarskrárbreyt-
ingu, sem var miðuð við það, að
ihaldið hefði ekki stöðvunarvald
í e. d. ef það var minni hluti
þings. Þá voruin við Tr. Þ., með
samningum, á góðri leið með að
fá samkomulag um kjördæma-
rnálið við verkamenn, með því að
fjölga þm. í kjördæmum án grund
vallarbreytingar á kjördæmaskip-
un og kosningalögum. Jón Jónsson
og Hannes Jónsson risu gegn þess-
ari málamiðlun. Samningalipurð
Tr. Þ. mátti sín einskis hér. Lítill
minnihluti réði hér fyrir meiri-
hlutanum. Eftir þetta féll íhaldið
í fang sósíalista í þessu máli. Sú
samvinna leiddi til þess að málið
var leyst á öðrum grundvelli og
óhagstæðum Framsóknarflokkn-
um.
Síðan kom þingrofið og öll sú
barátta, sem kunn er frá síðustu
missirum. Ef flokkurinn hefði
haft fast skipulag svo að meiri-
hlutinn réði, myndi Jón Jónsson
anaðhvort hafa beygt sig í þess-
um málum og mörgum öðrum
hliðstæðum, eða farið.
Skipulagið var að skapast, en
var á eftir þörfinni. íhaldið gladd-
ist yfir hverjum dutlung slíkra
manna, sem eyðilagði vinnubrögð,
álit og tiltrú flokksins. Jón í
Stóradal var af og til hækkaður
upp í að vera nýr Jón Sigurðsson.
Fleiri runnu nú sömu slóðina,
helzt nánustu kunningjar Jóns
Jónssonar. Fór nú svo, að mál,
sem heita máttu sjálfsögð, voru
stöðvuð af einstökum mönnum.
Þannig viðhéldu þeir Hannes
Jónsson og Halldór Stefánsson
embætti Jakobs Möllers, bæði á
þingi 1932 og 1933, og á þingi í
fyrra tókst „bændavinum“ úr
Framsóknarflokknum að eyði-
leggja frv. mitt um að fella nið-
ur útflut-ningsgjald af landbúnað-
arafurðum, sem þó var komið
gegn um e. d., en í n. d. var
flokkurinn í meirihluta. Og ekki
var verðið á útfluttum landbún-
aðarvörum svo hátt, að vanþörf
væri að fella niður þennan ósann-
gjarnasta toll, sem lagður er á
landsmenn.
Tr. Þ. var fonnaðui’ þing-
flokksins. Hann reyndi enn að-
ferð sína um samkomulag, en
tókst nú sjaldan að ná nokkrum
úrslitum hin síðustu ár. Ein-
þykkni og dutlungar fáeinna þing-
rnanna, helzt þeirra, sem telja
sig ætla að mynda „bændaflokk“,
eyðilagði flokksstarfið. Aldrei
hefir þó gengið lakar en á þing-