Tíminn - 09.06.1934, Blaðsíða 1

©jaíbbagi
6ia6stn» ec t. Júnf.
Árgangutimi foðtat IO fc.
2^figreibsía
®8 InnfcBltnta á Cauganeg 10.
©ftnt 2555 - P6at£)ól/ 961
XTffl. Arg.
Reykjavík, 9. júní 1934.
28. blað
Dómsmál og réttarfar
Eftir Hermann Jónasson
Erindi flutt á flokksþíngi Pramsóknarmanna í marz 1934.
Efnið, sem ég
hér ræði um, hefi
ég- kallað dómsmál
og- réttarfar. Um
það efni má tala á
ýmsan hátt, en ég
raun aðallega segja
hér frá gangi
nokkurra ein-
stakra mála til
þess að sýna með
dæmum, hvar ís-
lenzka þjóðin er á
vegi stödd í réttarfarsmálunum, aðal-
lega í þeim málum, sem kölluð eru opin-
ber mál.
Hinn forni hnefaréttui-.
Áður en dómsvaldið verður til, ríkir
meðal mannanna hnefarétturinn — réttur
þess sterkasta. Einstaklingamir tóku þá
rétt sinn sjálfir, og þegar brotið var gegn
þeim, komu hefndir á móti í stað refsing-
ar, sem þjóðfélagið nú lætur þá þola er
brjóta gegn lögum þess. Venjulega yoru
það höfðingjar ættanna, sem sáu um
framkvæmd hefndarinnar, ef brotið var
gegn einhverjum' einstaklingi í ættinni.
En hefndirnar urðu vitanlega misjafn-
lega þungai’, allt eftir því hve voldugur
sá ættarhöfðingi var, sem hlut átti að
máli um hefndina og þekkjum við þetta
mæta vel úr fornsögum okkar íslendinga
— eftir að dómsvaldið var þó til að nafn-
inu að minnsta kosti.
En menn sáu fljótt, að þetta gat ekki
þannig gengið, og eitt af því fyrsta, er
mennirnir verða ásáttir um, þegar þeir
taka að mynda með sér þjóðfélag, er að
setja lög um að koma á dómsvaldi til að
dæma eftir settum lögum. Dómsvaldið hef-
ir verið með ýmsu fyrirkomulagi meðal
þjóðanna og er það enn, og það hefir oft
verið sorglega ófullkomið.
Ddmsvaldið hér á landi var á sögu-
öldinni eins og kunnugt er með allt öðru
fyrirkomulagi en nú tíðkast. 1 fornsögun-
um sjáum við oft sagt frá því, að bændur
eru tilnefndir í kviðdóma. Með öðrum
orðum, við höfum á söguöldinni kviðdóms-
fyrirkomulag, ekki ólíkt því, sem tíðkast
hefir hjá Englendingum öldum saman og
nú hefir verið tekið upp seinustu ártug-
ina næstum aistaðar í Evrópu og vfðar.
En þessu fyrirkomulagi var breytt hér á
landi og er nú dómsvaldið í höndum em-
bættismanna sem til þessu eru skipaðir og
hefir verið svo öldum saman.
Kviðdómar og meðdómendur.
Með kviðdómsfyrirkomulaginu er dóms.
valdið raunverulega í höndum almennings
sjálfs. Almennir borgarar eru útnefndir
í kviðdómana eftir sérstökum reglum og
eru þeir venjulega 12. Þessir almennu
borgarar dæma svo um það, hvort sá mað-
ur, sem ákærður er, sé saklaus eða sekur,
en embættisdómarnir gera ekki annað en
það, að tiltaka, hvaða refsingu hinn
ákærði eigi að fá, ef kviðdómurinn hefir
dæmt hann sekan. Víða tíðkast og það
íyrirkomulag, að almennir borgarar eru
tilnefndir sem meðdómsmenn með hinum
löglærðu og föstu dómurum, og er þá
dómstóllinn saman settur af almennum
borgurum og föstum löglærðum dómurum.
Næstum alstaðar í Evrópu tíðkast annað-
hvort þetta fyrirkomulag, og erum við
ein af þeim fáu þjóðum, sem enn hafa
ekki tekið það upp.
1 Danmörku hefir nýlega komið fram
frumvarp um það, að meirihluti dómar-
anna í hæstarétti verði skipaður ólöglærð-
um mönnum.
Hvað er réttvísi?
Tilgangurinn með dómsvaldinu er fyrst
og fremst sá, hvernig svo sem fyrirkomu-
lagið annars er, að fá skorið úr ágrein-
ingsmálunum milli einstaklinganna í þjóð-
íélögunum á þann hátt að lög og réttur
gangi jafnt yfir alla. Það er fyrst og
fremst sú hugsjón, sem þjóðfélögin stefna
að með dómsvaldinu, og eftir því, hvort
dómsvaldið er gott eða lélegt, fer það,
livort því er treyst af almenningi eða van-
treyst og hvort það á skilið að heita hinu
virðulega nafni: réttvísi.
Ef til vill getur enginn nema sá, sem
fengizt hefir við saka- og lögreglumál í
mörg ár, skilið það til fulls, hvað ein-
staklingamir, sem verða fyrir barði rétt-
vísinnar, gera stranga kröfu til þess, að
lögin gangi ekki harðar yfir sig en aðra
einstaklinga. Þessi krafa er svo rík í eðli
hvers manns, að hún er í raun og saxm-
leika hið eina réttlæti, sem einstakling-
arnir gera kiöfu til. Menn þola alveg um-
talslaust stranga dóma, án þess að æðrast
eða bera kala til réttvísinnar, ef þeir eru
vissir um, að það sé sama refsing og aðr-
ir fái undir sömu kringumstæðum. En þó
ekki sé lögð á mann nema lítilfjörleg sekt
fyrir það, sem hann telur aðra, er eins
stendur á fyi’ir, sleppa við, þá þolir bað
enginn, sem ekki er heldur von til. Og
þegar svo er komið, að lögin ganga ekki
jafnt yfir alla einstaklinga í þjóðfélaginu,
þá er dómsvaldið ekki lengur orðið rétt-
vísi, heldur ranglæti, og þá hafa einstak-
lingarnir ekki lengur ástæðu til að virða
lög og rétt, enda gera þeir það þá ekki.
Ég mun nú athuga það í fáum drátt-
um, hvemig okkur hefir tekizt hér á
iandi, að halda á okkar réttvísi, hversu
okkur hefir tekizt að varðveita þann
rauða þráð, sem verður að ganga í gegn
um allt dómsvald, ef það á að geta stað-
izt — að lögin gangi jafnt yfir alla borg-
ara í þjóðfélaginu.
Sakamál Bjöms Gíslasonar.
Eitt af þeim málum, sem' sýna allra
bezt, hvemig það er að framkvæma lög
og rétt hér á landi, er mál Bjöms Gísla-
sonar kaupmanns, sem ég nú mun skýra
frá. j J,
Mál þetta hófst á því, að hinn 24. ágúst
1929 var Hansína Inga Pétursdóttir í
Reykjavík gerð gjaldþrota, en hún var í
einskonar verzlunarfélagi við Björn Gísla-
son kaupmann, sem er aðalpersónan i
þessu merkilega máli. Gjaldþrotið var eins
og lög mæla fyrir, tekið til rannsóknar, en
samtímis fékk Bjöm Gíslason úrskurðin-
um um gjaldþrotið áfrýjað til Hæstarétt-
ar. Þegar frumrannsókn hafði verið fram-
kvæmd, voru málsskjölin send dómsmála-
ráðuneytinu til þess, að það tæki ákvörð-
un um það, hvort mál skyldi höfða. Gaf
dómsmálaráðuneytið þá fyrirskipun, að
beðið skyldi með framhald rannsóknarinn-
ar og málshöfðun þangað til dómur hefði
verið kveðinn upp í Hæstarétti um það,
hvort úi’skurðurinn um gjaldþrotið skyldi
staðfestur. En Bjöm Gíslason hefir auð-
sjáanlega fengið vitnesku um, að fram.
haldsrannsóknin og málshöfðun yar bund-
in við þetta tímatakmark, því einatt þeg-
ar málið um gildi gjaldþrotaúrskurðarins
átti að koma fram í Hæstarétti, sá mál
færslumaður -Björns Gíslasonar, Eggert
Claessen fyrverandi bankastjóri, um það,
að málinu væri frestað. Þannig leið heilt
ár. En þegar það ár var liðið, fékk Bjöm
Gíslason sér nýtt áfrýjunarleyfi og hélt
málið þannig áfram að því var á ný
frestað, þegar það átti að koma fyrir í
Hæstarétti. Þegar þessu fór fram og út-
ht var fyrir, að á þessu ætlaði enginn
enair að verða, tók ég sakamálið fyrir,
rannsakaði það og dæmdi í því. Var á-
kærður Björn Gíslason dæmdui’ í 5 mán-
aða íangelsi við venjulegt fangaviðurværi
og ákærð Hansína Inga Pétursdóttir
dæmd í 45 daga íangelsi við venjulegt
fangaviðurværi. En bæði voru þau svift
leyíi til að reka verzlun og stjórna at-
vinnuíyrirtæki í næstu fimm ár frá því
dómurinn var uppkveðinn.
Þessi dómur var uppkveðinn 12. des-
ember 1930.
í Hæstarétti.
En þegar mál þetta kom fyrir Hæsta-
rétt, var það dregið á langinn þar með
alveg óvenjulegum hætti. Fyrst voru
skipaöir í því sem verjendur hinna á-
kærðu, þeir Magnús Guðmundsson, nú-
verandi dómsmálaráðherra og Garðar Þor-
steinsson, hæstaréttarmálaflutningsmað-
ur. En þegar leið að því, að ætti að taka
málið fyrir, ritaði Björn Gíslason Hæsta-
rétti bréf og bað um að skipt yrði um
verjendur. Óskaði hann eítir, að Eggert
Ciaessen yrði slúpaður verjandi beggja
hinna ákærðu í stað Garðars og Magnús-
a^. liæstiréttur varð þegar við þeirri
beiðni. Málið var svo tekið fyrir í Hæsta-
rétti 25. nóvember 1931, eða um það bil
heilu ári eftir að dómurinn var kveðinn
upp í undirrétti. Mér var stefnt til á-
byrgðar og refsingar fyrir málsmeðferð-
ina, og stóð sókn og vörn í málj þessu í
3 daga. Er óhætt að fullyrða, að sá mál-
fiutningur er einn hinn allra einkennileg-
asti, sem ég hefi nokkumtíma heyrt eða
séð, því jafnóðum og sækjandi málsins
sýndi fram á þau reísiverðu atriði, er
sönnuð væri á hendur hinum ákærðu,
samkvæmt réttarprófunum, komu vottorð
í réttinn og yfirlýsingar frá ýmsum
mönnum, þar á meðal mörgum félögum
Bjöms Gíslasonar, um það, að þessi at-
riði í próíunum væri ósönn og þeir gætu
vottað alveg hið gagnstæða því sem þar
væri tahð sannað. Jafnframt lagði Egg-
ert Claessen fram fyrir hönd Bjöms
Gíslasonar, bækur, sem hann taldi vera
verzlunarbækur Bjöms Gíslasonar, er ekki
hefðu áður fundizt. Á gmndvelli þessara
framlögðu skjala, sem voru orðin 46 að
tölu eftir þeiman þriggja daga mál-
flutning, krafðist svo verjandi þess, að
kveðinn yrði upp úrskurður um frekari
rannsókn í máhnu. Hæstiréttur varð við
þessari kröfu og kvað upp úrskurð um
framhaldsrannsókn málsins.
Framhaldsrannsókn. —
Öll vottorðin ónýt.
Málið var nú þegar tekið fyrir til fram-
haldsrannsóknar, og kom það þá í ljós,
að sum af vottorðunum voru þannig til
komin, að vottorðsgefendurnir kváðust
ekki hafa lesið þau áður en þeir skrifuðu
undir þau. Þeir voru ókuhnugir efni vott-
orðanna og tóku flestir vottorðin aftur,
þegar þeir mættu fyrir réttinum við
framhaldsrannsóknina. Þegar, er fram-
haldsrannsókninni var lokið, en það var
rétt í byrjun ársins 1932, var málið sent
dómsmálaráðuneytinu og þaðan til Hæsta.
réttar.
Eins og máhð þá var komið, eftir að
vottorðsgefendur höfðu tekið aftur þau
vottorð, sem verjandinn í málinu, Egg-
ert Claessen, hafði lagt fram, mátti af
einhvei’jum ástæðum, eltki flytja máhð
opinberlega á ný, heldur ákvað dómstjór-
inn, eftir beiðni Eggerts Claessen, að
málið skyldi þá flutt skriflega. Síðari
málflutningurinn fékk því aldrei að koma
fyrir eyru almeimings, og menn fengu
því ékkert um það að vita, hvað uppvíst
hafði orðið um vottorðin, semi fram voru
lögð við málflutninginn í Hæstarétti og
sem voni lesin upp sem sönnunargögn í
viðurvist fjölda áheyranda.
Dómurinn kveðiim upp.
En refsingunni fæst ekki fullnægt.
Loks er rnáhð tekið fyrir í Hæstarétti
í annað sinn 27. febrúar 1933. Eggert
Claessen gerir þá enn kröfu til þess, að
úrskurðað verði á ný um framhaldsrann-
sokn í málinu, en Hæstiréttur taldi sér
ekki fært að fallast á það. Og loksins 23.
maí 1933 kveður Hæstiréttur upp efnis-
dóm í málinu. Það var, eins og óhjá-
kvæmilegt var, íangelsisdómur. Úr Hæsta-
rétti voru svo dómsgjörðir sendar til
dómsmálaráðuneytisins. En fyrst 28. júh
1933, er dómurinn sendur frá ráðuneyt-
inu til mín. Fylgja því þá 3 læknisvott-
orð, sem einhvernveginn hafa komizt í
dómsmálaráðuneytið. Eitt vottorðið er
um það, að ákærða þurfi læknisrann-
sóknar, en tvö vottorðin eru viðvíkjandi
heilsufari Björns Gíslasonar. Annað frá
Þórði lækni á Kleppi um það, að Bjöm
Gíslason sé geðbilaður, en hitt frá Eiríki
Kerúlf lækni um það, að hjartað í Birni
væri svo stórt, að það væri ekki vogandi
að setja hann í fangelsi. Það var svo lagt ,
fyrir mig, að láta ráðuneytið vita, ef
læknarnir teldu hægt að fullnægja dómp-
um. Um þessi læknisvottorð hafa orðið
talsverð blaðaskrif og hefir sem vonlegt
er verið gert talsvert gys að efni þeirra.
Þegar ég leitaði til þessara tveggja lækna
um vottorð á ný, þá sögðust þeir ekki
telja sér fært að gefa út ný vottorð um
heilsufar Björns Gíslasonar. Annar lækn-
irinn, Eiríkur Kjérúlf, kvaðst að vísu ef
til vih afhenda dómsmálaráðuneytinu
vottorð, en mér kvaðst hann aldrei mundi
láta afhenda vottorð, því ég væri vís til
að láta birta það!
Ég hefi tvívegis skrifað dómsmálaráðu-
neytinu og krafizt þess, að hin dæmdu,
ákærður Björn Gíslason og Hansína Inga
Pétursdóttir, væru skoðuð af yfirlæknum
Landspítalans eins og venja er í sams-
konar tilfellum. 1 fyrra skiftið neitaði
dómsmálaráðuneytið að fallast á þetta,
en nú í seinna skiftið, íyrir nokkrum
dögum, eftir að ritað hafði verið mikið
opinberlega um málið, hefir dómsmála-
ráðherrann bognað undan þunga almenn-
ingsálitsins og þeirri andúð, sem hami
hefir bakað sér, með því að neita
því að láta fara frarn almenna læknis-
skoðun á þessu fólki sem öðru, og hefir
ráðuneytið nú fallizt á tillögur mínar um
að hin ákærðu yrðu skoðuð á Landspít-
alanum. Er þá komið hátt upp í ár síðan
dómurinn var kveðinn upp í Hæstarétti.
Eins og menn sjá af þessu, hefir málið
því verið næstum 5 ár á döfinni. Sterk
öfl hafa verið í gangi til að tefja máhð
og standa gegn því, að endanlegur dóm-
ur yrði felldur. Fyrst frestar skrifstofu-
stjórinn í dómsmálaráðuneytinu rann-
sókninni með því að binda framliald henn-
ar við það, hvenær gjaldþrotsúrskurður-
inn verði kveðinn upp í ‘ Hæstarétti. Úr-
skurðinum í Hæstarétti er frestað hvað
eftir annað. Síðan er veitt áfrýjunarleyfi
á ný, þegar eitt ár er liðið og byrjað á
nýjum frestum. Þá er málið enn á ný
tafið, þegar það kemur til Hæstaréttar
og loks kveðinn upp úrskurður í því um
framhaldsrannsókn að ári liðnu, og end-
anlegur dómur er svo ekki kveðinn upp í
inálinu fyr en komið er hátt á annað ár
eftir að málið kemur þangað í seinna
skiftið. Og að endingu tekur dómsmála-
ráðuneytið við, og með því að taka gilt
vottorð frá Eiríki Kjerúlf lækni um
heilsufar Björns Gíslasonar hefir því nú
tekizt að koma í veg fyrir til þessa dags,
að dómnum yrði fullnægt.
Allir, sem þessari sögu kynnast, munu
geta ímyndað sér það, hver áhrif svöna
framferði hefir á réttarfarið 1 landinu,
og tiltrú almennings til þess.
Baráttan við f jársvikin.
Hver sá maður, sem tók við lögreglu-
og sakamálunum hér í Reykjavík, hlaut
að gera sér það ljóst, að Björn Gíslason
var einn af allra þekktustu fjársvikur-
unum, sem til voru í þessu bæjarfélagi.
Viðskifti hans bæði hér í bænum og eins