Tíminn - 03.03.1938, Blaðsíða 3

TÍMINN
37
uðum samkvæmt þessu, kr. 160
þús. Kostnaðurinn, sem færður
er á rekstrarreikning ríkissjóðs
nemur þvi kr. 402.500.00.
En 160 þús. kr. verða færðar sem
eign ríkissjóðs hjá hlutaðeig-
andi héruðum. Hafa þegar verið
gerðar ráðstafanir til að hefja
innheimtu þessara upphæða, og
verður að óreyndu gengið út frá,
að þau héruð, sem enn hafa eigi
orðið fyrir barðinu á vágesti
þessum, greiði fúslega sinn
hluta af kostnaði við varnirnar.
Verður hann að teljast mjög
léttbær, miðað við gagn það, sem
þegar hefir af þeim orðið. Tal-
ið er, að tekizt hafi að stöðva
framrás veikinnar við hinar
yztu varnarlínur, a. m. k. norð-
an- og sunnanlands.
Þá hefir verið gerð ítarleg
grein fyrir umframgreiðslum
ársins 1937. Sézt þá, að þær eru
með tvennu móti: Annarsveg-
ar vegna óumflýjanlegrar verð-
hækkunar, svo sem aukinn
rekstrarkostnaður sjúkrahús-
anna og strandferðaskipa rík-
issjóðs, og hinsvegar kostnaður
vegna ráðstafana, sem engan
óraði fyrir að til framkvæmda
kæmu, þegar fjárlög ársins
voru samin og samþykkt, t. d.
kostnaður vegna sauðfjárveik-
innar og gengisfalls lírunnar.
Mér þykir í þessu sambandi rétt
að vekja athygli á því, að um-
mæli ýmsra háttvirtra alþingis-
manna, er þeir hafa viðhaft
bæði utan þings og innan, að
umframgreiðslur ríkissjóðs stöf-
uðu aðallega af greiðslu hærri
launa en Alþingi gerði ráð fyrir
með fjárveitingum eru gjörsam-
lega villandi og röng, eins og
samanburðurinn hér að framan
hefir glögglega sýnt. Hitt er
annað mál, að útaf ber um ein-
stök atriði í því efni og þurfa
samtök á Alþingi að eflast sem
mest til þess að skapa aðhald
í þeim málum.
TeUjuafgangurinn
Samkvæmt rekstrarreikningi
er gert ráð fyrir kr. 874.000,00
rekstrarafgangi árið 1937, og er
það að vísu um 170 þús. kr.
minna en fjárlög ráðgerðu. En
þrátt fyrir það er þetta hag-
stæðasta rekstursniðurstaða,
sem orðið hefir um mörg ár.
Ber sérstaklega að minnast í því
sambandi hinna mörgu óhappa,
sem ríkissjóður hefir orðið fyrir.
Nægir að benda á, að ef ekki
hefðu orðið töp vegna gengis-
fallsins á Ítalíu og ekki þurft að
leggja fram fé vegna mæðiveik-
innar, myndi rekstrarafgangur-
lnn hafa orðið um 1,4 millj.
króna, eða allmiklu hærri en
ráðgert var í fjárlögunum.
Ilíiiisshultlirnar
Ef við athugum þá þessu næst
reikning þann um eignahreyf-
ingar, sem ég las hér áðan, þá
sjáum við að ca. 390 þús. kr.
vantar til þess að allar afborg-
anir af föstum lánum ríkissjóðs
séu greiddar af tekjum ársins,
— án þess að nokkur ný lántaka
færi fram. Afborganir af þeim
skuldum, sem ríkissjóður stend-
ur sjálfur straum af, nema kr.
1,35 millj. og af þeim lánum
ríkisins, sem aðrar stofnanir
greiða ca. 420 þús. kr. Fastar
afborganir af öllum ríkislánum
nema því nál. 1780 milj. kr. Ættu
því skuldir ríkisins að hafalækk-
að á árinu um ca. 1.400 millj. kr.,
ef ekki kæmu fleiri kurl til graf-
ar. En í því sambandi ber þess
að geta, að ríkissjóður hefir
greitt nokkrar upphæðir, sem
ekki eiga heima meðal útgjalda
í rekstrarreikningi og ekki held-
ur í yfirliti því um eignahreyf-
ingar, er ég las upp. Þessar
greiðslur snerta viðskiptareikn-
inga ríkissjóðs og ýmsra stofn-
ana. Ber fyrst að telja hækkun
á varasjóðum ríkisstofnana kr.
114 þús. kr., þá bráðabirgðalán
og greiddar ábyrgðir 122 þús.
kr., og að lokum hluta héraða
af mæðiveikiskostnaði 160 þús.
kr. Samtals nema þessar greiðsl-
ur 396 þús. kr. Niöurstaðan verð-
ur því sú, að þessi viðskipti
hafa þyngt á ríkissjóði um 390
þús. kr. á árinu 1937, og verða
þess valdandi að skuldir ríkis-
ins á árinu 1937 hafa eigi lækk-
að um 1.400 þús. heldur rétt
um 1 milljón króna eins og skal
nánar rakið í yfirliti um breyt-
ingar á skuldum ríkissjóðs ár-
ið 1937, og yfirliti um skuldirn-
ar í ársbyrjun og árslok.
Skuldaupphæðirnar eru mið-
aðar við 31. desember 1936
og 1937. Getur orðið lítilsháttar
breyting á lausaskuldum við
endanlegan frágang landsreikn-
ingsins, en ekki ætti það að
muna neinu verulegu.
SUuldalœhhunin
á sl. ári
Samkvæmt þessu yfirliti hafa
þær skuldir, sem ríkissjóður
stendur sjálfur straum af lækk-
ar um kr. 565 þús., og kemur
það heim við þær tölur, sem að
framan hafa verið nefndar um
rekstrarafkomu og aðrar út- og
innborganir. Þá hafa skuldir
ríkisins, sem aðrir greiða af
verið lækkaðar um 423 þúsund.
' Heildarniðurstaðan er því sú,
eins og áður segir, að skuldir
ríkisins hafa lækkað á árinu
um kr. 988 þús., eða nálega 1
millj. kr. Eins og skuldayfirlitið
ber greinilega með sér, þá hefir
orðið nokkur breyting á skuld-
unum að öðru leyti. Lausaskuld-
ir hafa hækkað um ca. 730 þús.,
en lækkunin öll orðið á föstum
lánum. Skuld ríkissjóðs við
Landsbankann þ. 31. des. 1937
hefir þó hækkað nokkru meira
en þessari fjárhæð nemur, og er
það vegna þess að lausaskuld
við landhelgissjóð hefir lækkað
á móti.
Hagur ríkisins hefir töluvert
batnað á árinu 1937, þrátt fyrir
óvænt óhöpp, þar sem skuldir
hafa lækkað um ca. 1 milljón
króna. Einnig hafa eignir nokk-
uð vaxið, þótt ekki verði gerð
grein fyrir því hér sérstaklega.
Ýmislegt hefir verið um það
rætt af háttvirtum andstæðing-
um, að ríkisssjóður hafi aukið
skuldir sínar við Landsbankann,
og það eitt út af fyrir sig talið
bera vott um erfiða afkomu.
Það væri að vísu æskilegast, eins
og ég hefi margsinnis bent á,
að unnt væri að greiða samn-
ingsbundnar afborganir af
skuldum rikissjóðs án þess að
taka lán í því skyni. En
þótt þetta sé hið æskilega, þá
verða menn að gera sér það vel
ljóst, að á þessu eru miklir erf-
iðleikar, þar sem afborganir af
öllum skuldum ríkisins nema
um 1.780 millj. króna árlega.
Ef þetta tækist svaraði það til
þess að allar skuldir ríkisins ,
væru greiddar á 27 árum. í fjár- ,
lögum yfirstandandi árs er gert
ráð fyrir að þetta geti tekizt.
Reynslan á eftir að leiða í ljós,
hvort það tekst, en fróðlegt er
í því sambandi að gefa því
gaum, að ef ríkissjóður hefði
ekki ekki orðið fyrir hinum ó-
væntu óhöppum síðastliðið ár,
af völdum mæðiveiki og gengis-
falls lírunnar, þá hefði tekist að
lækka skuldirnar um 1.670 millj.
króna. Það er rétt, að Lands-
bankinn á erfitt með að sjá
ríkissjóði fyrir lánum til þess
að greiða niður aðrar skuldir.
Alþingi hefir því heimilað ríkis-
stjórninni samkv. tillögu henn-
ar að taka innanlands allt að
3 millj. króna lán. Mun ríkis-
stjórnin reyna að notfæra sér
þessa heimild, þótt það muni
að sjálfsögðu verða gert á eigi
skemmri tíma enn 3 árum.
FjtírlagafrumvarpiS
fyrir áriS 1939
Fjárlagafrumvarp það fyrir
árið 1939, sem hér liggur fyrir
til 1. umræðu, er nálega eins
að efni og fjárlög yfirstandandi
árs, sem afgreidd voru rétt fyr-
ir áramótin og sé ég því ekki
ástæðu til langra skýringa á því.
Engin ástæða var til verulegra
breytinga. Ef við athugum þetta
frumvarp og fjárlög yfirstand-
andi árs í sambandi við niður-
stöður ársins 1937, þá sjáum
við, að allar tekjur reyndust ár-
ið 1937 kr. 18 millj., en eru áætl-
aðar 17.4 millj. í fjárlagafrv.
fj'rir 1939 og fjárlögum yfir-
standandi árs. Hafa þær því
reynzt 600 þús. kr. meiri en
áætlað er í frumvarpinu. Nú
ber þess að geta, að nýrra tekna
var aflað á síðasta þingi, sem
ætla má að nemi 1,5 millj. kr.
Verður því að álíta tekjuáætlun
fjárlagafrv. og fjárlaga yfir-
standandi árs sæmilega varlega.
En þess verður að gæta vel að
verðlag er lækkandi frá því
sem var á síðastliðnu ári og tel
ég því að öllu samanlögðu á
engan hátt hægt að tefla á tæp-
ara vað um áætlun tekna og
gjalda en gert er í frumvarpinu
eins og það er nú. Það verður
ávalt að gera ráð fyrir ófyrir-
sjáanlegum útgjöldum, þótt
reyna verði eftir megni að
standa gegn þeim. Það er því
ekki unnt að bæta neinum veru-
legum útgjöldum á frumvarp
þetta til fjárlaga ef varleg á
að vera afgreiðsla þess.
V erzlunarj öfnu&urinn
á árinu 1937
Þá mun ég fara nokkrum orð-
um um viðskiptin við útlönd
og gjaldeyrisverzlunina 1937. Ég
hefi að vísu utan þings gert all-
nákvæma grein fyrir þessum
málum. Geri ég ráð fyrir að
háttvirtir alþingismenn hafi
kynnt sér þessa greinargerð
þótt hún væri ekki ætluð Al-
þingi sérstaklega og verð því
stuttorðari en ella.
Útflutningur siðastliðið ár
nam samkvæmt bráöabirgða-
skýrslum hagstofunnar, kr. 58,8
millj. kr. eða rúmlega 10 millj.
kr. meiru en 1936. Innflutning-
ur nam samkvæmt sömu heim-
ildum, 51,6 millj. kr., en árið
1936 kr. 41,6 millj. Lætur því
nærri, að bæði út- og innflutn-
ingur hafi hækkað um 10 millj.
kr. síðastliðið ár. Viðskipta-
jöfnuður var hagstæður um 7,2
millj. kr. Þessi innflutnings-
hækkun á ekki rætur að rekj a til
þess, að slakað hafi verið á inn-
flutningshöftunum, heldur ná-
lega eingöngu til hækkaðs verð-
lags og farmgjalda. Einnig til
aukinna verksmiðjubygginga og
aukinnar síldarútgerðar.
Er þetta hagstæðasti verzlun-
arjöfnuður, sem náðst hefir síð-
an árið 1932.
Ekki hefir tekizt að afla full-
kominna skýrslna um hinar
svokölluðu „duldu greiðslur“, en
talið hefir verið, og til þess
bendir óneitanlega margt, að
verzlunarjöfnuðurinn hafi und-
anfarin ár þurft að vera hag-
stæður um allt að 6 millj. kr., til
þess að skuldir þjóðarinnar við
útlönd eigi færi vaxandi. En
þá eru ekki meðtaldar afborg-
anir af föstum lánum, og ef
enginn innflutningur lánsfjár
ætti sér stað, þyrfti verzlunar-
jöfnuðurinn að vera hagstæöur
um töluvert hærri fjárhæð ef
gjaldeyrisverzlunin ætti að geta
gengið án erfiðleika. Þegar tekið
er tillit til þess, að árið 1937 var
nokkur innflutningur erlends
lánsfjár til landsins, þótt hann
væri með minnsta móti, ætti
ekki vafi á því að leika, aö
greiðslujöfnuður hefði náðst á
síðastliðnu ári ef ekki hefðu
komið til greina alveg sérstak-
ar ástæður. En eins og alkunn-
ugt er, hafa erfiðleikar gjald-
eyrisverzlunarinnar verið mjög
miklir árið 1937 og eru enn mjög
tilfinnanlegir. Hafa menn al-
mennt varla gért sér grein fyrir
hvernig á þessu stendur, þar
sem verzlunarjöfnuðurinn er
hagstæðari en áður hefir verið.
Eins og ég gat um í yfirliti því
um gjaldeyrisverzlunina, sem
ég áðan vitnaði til, stafa erfið-
leikarnir á þessu ári aðallega af
því, að vörusalan til þeirra
landa, sem ekki greiða okkur í
frjálsum gjaldeyri, hefir orðið
ca. 2 milljónum króna meiri á
borganir og vextir árlega 8.2
millj. kr. og mun þó fremur van-
talið, þar sem mjög er hæpið,
að Hagstofan hafi fengið upp-
lýsingar um öll smærri lán ein-
staklinga. Þetta er hærri fjár-
hæð en þurft hefir að greiða
undanfarin ár og kemur það til
af því, að nú bætist við afborgun
af Sogsláninu, og ýmsum öðrum
lánum. Er enginn efi á því, að
hallinn á „duldu greiðslunum“
fer vaxandi. Ég hefi falið Hag-
stofunni rannsókn á þessu. Nið-
urstöðutölur liggja þó ekki fyrir
ennþá, en mér virðist allt benda
til þess, að hallinn á duldu
greiðslunum muni nema allt að
10 millj. kr., ef afborganirnar af
árinu en vörukaup okkar hjá föstum lánum eru taldar með.
þessum þjóðum, og sú fjárhæð
af útflutningsverðmæti því ekki
verið greidd til landsins á árinu.
Þar við bætist svo, að skuldir
bankanna voru í árslok heldur
lægri en um næstu áramót þar
á undan, vegna minnkaðra fisk-
birgða. Þetta eru höfuðástæð-
urnar fyrir því, að þótt verzlun-
arjöfnuður sl. árs væri með
bezta móti, hefir gjaldeyris-
verzlunin gengið mjög örðug-
lega.
„Duldar greiðslur“
1938
Samkvæmt yfirliti, sem hag-
stofan hefir gert um afborganir
og vexti á yfirstandandi ári, af
föstum, erlendum lánum ríkis-
sjóðs, banka, sveitar- og bæjar-
félaga og einstaklinga, nema af-
borganir kr. 4.7 millj. og vextir
kr. 3.5 millj., eða samtals af-
Ef verzlunarjöfnuðurinn væri
hagstæður um 10 millj. kr„
myndu skuldir þjóðarinnar við
útlönd, þá að sjálfsögðu lækka
verulega, eða sem svaraði föst-
um afborgunum. Ef enginn inn-
flutningur lánsfjár á sér stað,
þyrfti verzlunarjöfnuðurinn því
væntanlega í framtíðinni að
vera hagstæður um ca. 10 mill-
jónir, til þess að erfiðleikar
gjaldeyrisverzlunarinnar færu
ekki vaxandi. Hitt er annað mál,
hvort kleyft er að ná slíkri nið-
urstöðu að óbreyttu ástandi
fiskverzlunarinnar og með því
að leggja annað eins fjármagn
í uppbyggingu iðnaðarins og
gert hefir verið undanfarin ár.
Eins og stendur er mjög þungt
fyrir fæti í þessum málum, og
a. m. k. ekki minni ástæða til að
framkvæma innflutningshöftin
stranglega enn verið hefir und-
anfarið.
Meðaliítflutiimgui* þriggja síðustu ára er,
vegua lokunar saltfisksmarkaJlaima, O millj.
kr. lægri að meJlaltali á ári en næstu 10 ár
á undan. Þrátt fyrir það er verzlunarjöfnucS-
urinn hagstæður um 5.3 millj. kr. að meíSal-
tali síllustu árin, en ekki nema inn 2.5 millj.
kr. fvrri 10 árin.
Um nokkur undanfarin ár
hefir þjóðin átt við mikla gjald-
eyriserfiðleika að stríða og er
ekki um annað meira rætt
manna á milli en þau vandræði.
í raun og veru hafa þessir erfið-
leikar stöðugt gert vart við sig
síðan 1931, þótt fyrst þrengdi
verulega að eftir 1934. Þá hefir
einnig verið rætt töluvert um á-
stæðurnar fyrir þessum erfið-
leikum. Sökum þess, að áríðandi
er fyrir þjóðina alla að gera sér
ljósa grein fyrir því á hvaða leið
hún er í þessu efni, og ennfrem-
ur vegna þess, að nauðsynlegt er
fyrir þá, sem viðskipti eiga við
okkur, að eiga aðgang að upp-
lýsingum um þessi mál, vil ég
með nokkrum orðum leitast við
að gera fyllri grein en áður hefir
verið gerð fyrir þróun síðustu 10
—20 ára.
Lohun saltfishs-
marhaðanna
Það verður að líta svo á,
að alger tímamót hafi orðið
í verzlun okkar og viðskiptum,
þegar Spánn og Ítalía lokuðu að
miklu leyti mörkuðum sínum
fyrir íslenzkum saltfiski.
Árið 1934 er síðasta árið, sem
nokkurn veginn eðlileg viðskipti
áttu sér stað við þessi lönd, og
hið nýja tímabil í utanríkis-
verzlun okkar hefst því með ár-
inu 1935. Árið 1934 seldum við
til Ítalíu 16725 tonn af verkuð-
um og óverkuðum saltfiski. Síð-
astliðið ár seldum við þangað
7576 tonn. Árið 1934 seldum við
til Spánar 18589 tonn, og var
það þó miklu minna en oft áður,
en síðastliðið ár seldum við
þangað 578 tonn. Árið 1934
seldum við til Portúgal 19546
tonn, en síðastliðið ár 12330 tn.
Árið 1934 seldum við til annarra
landa samtals 9551 tonn, en árið
1937 17896 tonn. Við samanburð
þessara talna verður ljöst, að
aukning útflutningsins til ann-
arra landa en Suðurlandanna
þriggja, nemur aðeins ríflega
þeirri tonnatö'lu, sem lækkað
hefir útflutningurinn til Portu-
gal. Nærri lætur því, að útflutn-
ingslækkunin til Spánar og ít-
alíu, ca. 27 þús. tonn, hafi orðið
án nokkurrar hækkunar á móti.
Nemur lækkunin nærri því
heildarfiskafla ársins 1937. Það
eru því engar ýkjur, þótt því
sé haldið fram, að við þetta hafi
skapazt nýtt tímabil í viðskipt-
um okkar við aðrar þjóðir. Nær
því um sama leyti bættist hér
við, að Þjóðverjar, ein af aðal-
viðskiptaþjóðum íslands, hætti
að greiða fyrir útflutningsvörur
með frjálsum gjaldeyri, en
greiddi í þess stað með vörum.
Meðal inn- og útflutn-
ingur 1925-34 og
1935-37
Til þess að fá sem gleggst
yfirlit yfir heildarafkomu þjóð-
arinnar fyrir og eftir þessa at-
burði, hefi ég gert samanburð á
meðalinnflutningi og meðalút-
flutningi næstu 10 árin fyrir
1935 annarsvegar, og hinsvegar
þau 3 ár, sem liðin eru síðan
markaðslokanirnar hófust fyrir
alvöru. Meðaiútflutningur ár-
anna 1925—34 að báðum árum
meðtöldum, hefir samkvæmt
Hagstofuskýrslum orðið kr. 59.9
millj. kr., en meðalinnflutningur
sömu ára 57.4 millj. kr. Hefir því
verzl.jöfnuðurinn þetta tímabil
verið hagstæður um 2.5 millj. kr.
árlega að meðaltali. Ef við tökum
síðan árin 1935—37, þá hefir
útflutningur orðið að meðaltali
52 millj. kr. og innflutningur 46.7
millj. Hefir því viðskiptajöfnuð-
ur orðið hagstæður um 5,3 millj.
kr. að meðaltali þessi 3 ár. Meðal
útflutningur seinna tímabilið
hefir því orðið nálega 8 millj. kr.
lægri á ári en fyrra tímabilið.
Þrátt fyrir það liefir verzlunar-
jöfnuðurinn orðið að meðaltali
meir en helmingi hagstæðari,
eða 5.3 millj. árlega á móti 2.5
millj. árlega.
Nú kannast allir við það, að á
siðara tímabilinu hafa verið
miklu meiri gj aldeyriserfiðleikar
en á hinu fyrra, en af þessum
tölum, sem hér hafa verið birtar,
sézt það mjög greinilega, að erf-
iðleikar gj aldeyrisverzlunarinn-
ar síðustu árin umfram það, er
áöur var, staða ekki -af því, að
verzlunarjöfnuður hafi verið ó-
hagstæðari en áður. Hann hefir
þvert á móti verið verulegum
mun hagstæðari. Það liggur í
augum uppi, að þar sem verzl-
unarjöfnuðurinn var ekki að
meðaltali árin 1925—34 hag-
stæður um meira en 2.5 millj. kr.,
þá hlyti að hafa oxðið geysileg-
ur skortur á gjaldeyri á þeim
árum, ef ekki hefði átt sér stað
mjög verulegur innflutningur
lánsfjár.
Nú er kunnugt að mjög hefir
verið dregið úr erlendum lántök-
um undanfarin ár. Hér hefir því
gerzt tvennt í senn, meðalút-
flutningur lækkað um 8 milljónir
og innflutningur erlends láns-
fjár minnkað á sama tíma svo
stórkostlega, að erfiðleikar
gj aldeyrisverzlunarinnar exu af
þeim ástæðum miklu meiri síð-
ara tímabilið með ríflega helm-
ingi hagstæðari verzlunarjöfn-
uð að meðaltali en árin 1925—
1934.
Síðustu þrjú ár liefir, samkvæmt skýrsl-
um Hagstofunnar, verið lagt eins mikið í ný
iðnaðar- og framleiðslufyrirtæki og samtals
næstu 10 árin á undan. Yfirfærsiuörðugleik-
arnir eiga rót sína að rekja til lokunar salt-
fisksmarkaðanna, innflutnings erlends láns-
fjár á síðari árum og Mnnar stórkostlegu
aukningar arðbærra fyrirtækja síðustu 3 ár.
Þegar fyrirtæki eða einstak-
lingar gera sér grein fyrir fjár-
hag sínum, þá er ekki venjan að
líta einungis á aðra hliðina,
skuldahliðina, heldur eru þá
jafnframt athuguð þau verð-
mæti, sem aflað hefir verið. Ég
hefi oft um það hugsað, að fyrir
þyrftu að liggja skýrslur um það,
hve mikill hluti innflutningsins
færi í raunverulega eyðslu
þjóðarinnar og hve mikið til þess
að skapa eignir og verðmæti, og
þá alveg sérstaklega hve mikið
væri notað til þess að skapa arð-
gæfar eignir. Um þetta hafa
engar skýi'slur legið fyrir, en
menn hafa haft það „á tilfinn-
komast, að á síðustu árum væri
meira lagt í ný frirtæki af ýmsu
tægi en áður hefði verið gert.
Hefi ég þi-áfaldlega bent á það,
þegar ég hefi birt skýrslur um
innflutning til landsins, að sí-
vaxandi hluti af gjaldeyrinum
hefir farið til kaupa á vélum og
byggingarefni, vegna nýrra fyr-
irtækj a.
Ég hefi farið fram á það við
Hagstofuna, að hún semdi yfir-
lit um öll þau iðnaðar- og fram-
leiðslufyrirtæki, sem sett hafa
verið á stofn hér á landi síðast-
liðinn hálfan annan áratug, og
fengi þá jafnframt upplýsingar
um, hvenær í þau hefði verið
ingunni,“ ef svo mætti að orði ráðizt og hver hefði verið stofn-