Tíminn - 31.03.1938, Blaðsíða 2

62
TtMINN
Jón Baldvinsson
i.
Undár lok þess Alþingis, sem
haldið var íyrrihluta yfirstand-
andi vetrar, var haldin þing-
veizla undir forustu Jóns Bald-
vinssonar forseta sameinaðs
Alþingis. Slík samkoma hafði
síðast verið haldin 1930. Hinar
hörðu flokkadeilur, sem risu út
af kjördæmamálinu, skiptu
þinginu og 'þingflokkunum í
sveitir, sem voru það andstæð-
ar, að þingmenn höfðu ekki
fundið nægilega sterka hvöt til
að halda sína eigin gleðisam-
komu allan þennan tíma.
Þegar liðið var fram yfir mið-
nætti þetta veizlukvöld kvaddi
einn af þekktustu andstæðing-
um Alþýðuflokksins sér hljóðs
og lýsti því yfir, að nú væri
byrjaður afmælisdagur hins
vinsæla og mikilsvirta alþing-
isforseta. Hann var þá 55 ára.
Gleðifundur þingmanna breytt-
ist þá í skyndi í afmælisfagnað
forsetans, sem stóð í miðjum
hópnum, þreklega vaxinn, gáfu-
legur, hýr í yfirbragði, en hvít-
ur fyrir hærum.
Fáum dögum áður höfðu all-
ir þingmenn staðið í Alþingis-
húsinu við likbörur eins af
jafnöldrum Jóns Baldvinsson-
sonar. Forseti þingsins hélt yfir
hinum látna þingfélaga stutta
en snjalla kveðjuræðu. Menn
veittu því eftirtekt hve Jón
Baldvinsson var þá fölur og
þreytulegur undir hinum hvítu
hærum, og fleiri en einn af
þingmönnum lét við það tæki-
færi í ljós kvíða um það, að
þingið fengi ekki lengi að njóta
handleiðslu hins framsýna og
gætna forseta. Þetta varð orð
að sönnu. Jón Baldvinsson átti
þá ekki eftir ólifað nema
nokkrar vikur.
II.
Jón Baldvinsson var fæddur
og alinn upp á litlu býli við
ísafjarðardjúp. Hann fékk ná-
lega enga skólagöngu, en fjöl-
þætt og sterk uppeldisáhrií á
ágætu heimili, við þau hollu og
margbreyttu störf, sem unnin
eru á hverju heimili, þar sem
mætist haf og land.
Frelsisbarátta Skúla Thor-
oddsen hafði vakið ísfirðinga.
Þeir unnu þessum ótrauða
baráttumanni og sigrar hans
og mótgangur . hleyptu þeim
kappi í kinn. Jón Baldvinsson
varð alveg sérstaklega fyrir
þessum áhrifum. Hann kom í
heimili Skúla og fluttist á ung-
lingsaldri með þeim hjónum til
Bessastaða og var þar í mörg
ár, prentari við blað Skúla, en
vinur og áhugamaður í heimil-
inu og í nánasta fylgiliði þessa
merkilega brautryðjanda. Þeg-
ar Skúli Thoroddsen flutti til
Reykjavíkur 1908, færði hinn
ungi prentari byggð sína inn í
höfuðstaðinn. Hann notaði vel
tímann næstu tíu ár til að
nema tungumál og afla sér
margháttaðrar þekkingar. Hann
lét ekki mikið á sér bera þessi
ár. Starfsbræður hans, prent-
ararnir, höfðu á honum miklar
mætur, og í landsmálabarátt-
unni fylgdi hann á þessum ár-
um og jafnan síðan þeim, sem
lengst gengu í að gera þjóðina
frjálsa og óháða.
Skömmu áður en heimsstyrj-
öldin hófst byrjaði Ólafur Frið-
riksson viðreisnarbaráttu
verkamanna hér á landi. Hann
átti svo sem við var að búast
við að stríða mikla erfiðleika og
harðfenga mótstöðu, en þó
safnaðist um merki hans nokk-
ur liðskostur. Jón Baldvinsson
kom fljótlega inn í þau samtök
og varð eftir það höfuðleið-
togi verkamannahreyfingarinn-
ar meðan heilsa og líf entist.Með
fullveldisviðurkenningunni 1918
var vopnahlé í hinni pólitísku
sjálfstæðisbaráttu um aldar-
fjórðung. Jón Baldvinsson snéri
sér þá að þeim stéttum, sem
þá áttu einna erfiðasta aðstöð-
una, en það voru sjómenn og
verkamenn. Undir forustu
hans hafa þessar stéttir barizt
fyrir margháttaðri umbót á
kjörum sínum og margháttuðu
frelsi í meir en fimmtung ald-
ar. Saga þeirrar hreyfingar er
mjög verulegur hluti af sögu
landsins á einhverju hinu sögu-
legasta tímabili í æfi íslenzku
þjóðarinnar, þegar fólkið úr
dreifbýlinu hóf stórfellt land-
nám við hafið, og byrjaði að
nota mátt vélanna til að beygja
gæði náttúrunnar undir vilja
mannsins. Jón Baldvinsson gaf
verkamannahreyfingunni meg-
inhlutann af starfsorku sinni,
og á forustu hans í málum þjóð-
rækinna verkamanna mun byggj
ast frægð hans og viðurkenning á
ókomnum tímum. Hitt, að hann
stýrði einu af atvinnufyrir-
tækjum verkamanna í 12 ár og
var einn af þrem bankastjórum
Útvegsbankans síðustu 8 árin,
eru aukaatriði í æfisögu hans.
Að vísu gegndi hann báðum
þessum störfum í bezta lagi,
eins og hverju því verki, sem
hann tók að sér. En verka-
mannamálin urðu hans æfi-
störf. Þar varð hann einn af
þýðingarmestu mönnum sinn-
ar samtíðar.
III.
Jón Baldvinsson var kosinn
á þing í Reykjavík 1921 og var
einn síns liðs fyrir verka-
mannaflokkinn í sex ár. Árið
1927 fékk flokkur hans 5 þing-
sæti, og eftir kjördæmabreyt-
inguna og kosningarnar 1934
stækkaði þingflokkurinn um
helming, og tók í fyrsta sinn
beinan þátt í stjórn landsins.
Jafnhliða þessu var flokkurinn
í bæjarmálum kaupstaöanna
oftast stærsti eða næststærsti
flokkurinn. Verkamannafélög
mynduðust í flestum iðngrein-
um og nálega í öllu þéttbýli.
Jón Baldvinsson kunni vel skil
á þessari þróun. í hans iðn-
grein, prentlistinni, hafði
myndazt hið fyrsta sterka og vel
æfða stéttarfélag í landinu með
flestum þeim kostum og nokkr-
um þeim ókostum, sem jafnan
fylgja slíkum samtökum. Und-
ir hinni staðgóðu og rólegu
formennsku Jóns Baldvinsson-
ar óx ríki það, sem hann stýrði,
að því er virtist, ár frá ári.
Straumur atvinnulífsins bar
fley hans áfram. Vélamenning-
in var að leggja undir sig land-
ið. Kaupstaðir og kauptún risu
upp af litlum stofni. Ný iðja
hófst í fjölmörgum starfsgrein-
um. Hugur þjóðarinnar hneigð-
ist að þéttbýli og því öryggi,
sem margir menn telja í því
fólgið, að vera á kaupi hjá öðr-
um. Öll þessi þróun studdi það
að verkamannastéttin varð fjöl-
menn og samtök hennar marg-
háttuð. Á tuttugu árum höfðu
myndazt, undir höfuðforustu
Jóns Baldvinssonar, fjöldi iðn-
félaga, sem flestöll voru deildir
í Alþýðusambandinu. Auk þess
hafði verkamannaflokkurinn
mikil bein og óbein áhrif á
stjórn kaupstaðanna, og var
síðan 1927 einn af þrem höfuð-
flokkum á Alþingi.
Inn í þessa þróun hafði bor-
ist einn sjúkleiki, en það var á-
róður frá Rússlandi á stefnu og
störf íslenzku verkamannanna.
Byltingin í Rússlandi hófst um
sama leyti og Jón Baldvinsson
tók að sér forustu í íslenzkum
verklýðsmálum. Áhrifanna frá
Rússlandi gætti allt af á ein-
stöku menn í verkamanna-
hópnum, en fram að 1930 tókst
Jóni Baldvinssyni að halda
þeim eldi niðri. En þá um
haustið rauf Einar Olgeirsson
félagsheildina og stofnsetti
kommúnistadeild undir yfir-
stjórn í fjarlægu landi. Jón
Baldvinsson beitti sér af alhug
móti stefnu kommúnista, og
naut til þess fylgis sinna sam-
herja, þar til í sumar sem leið,
að einn af elztu og áhrifamestu
samherj.um hans, Héðinn Valdi-
marsson, hvarf út á sömu slóð
og þeir, sem höfðu yfirgefið Al-
þýðuflokkinn 1930. Þessi tvenn
frávik tefja að vísu eðlilega
þróun verkamannasamtak-
anna hér á landi, en svo vel
hafði Jón Baldvinsson lagt
grundvöll að sjálfstæðisbar-
áttu fátækustu stéttanna í
landinu, að hvorug þessi upp-
reisn mun hafa varanlega þýð-
ingu.
IV.
Framsóknarflokkurinn og Al-
þýðuflokkurinn eru nálega
jafn gamlir og hafa þróast hlið
við hlið. Þeir hafa byggt á mis-
munandi lífsskoðun og fengið
fylgi og stuðning frá ólíkum
stéttum. Þessir tveir flokkar
hafa oft haft náið saihstarf og '
oft átt í harðri samkeppni. En
með samstarfi sínu, þegar það
hefir verið bezt, hafa þessir
tveir flokkar sett varanlegt mót
á svip landsins. Starf beggja
þessara flokka hefir sætt
harðri gagnrýni frá andstæð-
ingum og vafalaust verið á ýms-
an hátt ábótavant eins og öðr-
um mannanna verkum. En þó
að það sé viðurkennt, verður
því ekki neítað, að undir for-
ustu þessara flokka hefir ver-
ið siglt í gegnum hina mestu
breytingatíð, sem gengið hefir
yfir þjóðina og komið við fram-
förum og umbótum, sem vekja
undrun og aðdáun erlendra
manna, sem hingað koma og
skilja við hve mikla erfiðleika
var að etja, í svo stóru og lítt-
numdu landi, með almenna fá-
tækt og reynsluleysi í arf frá
fyrri öldum. Við öll þessi marg-
háttuðu átök tveggja flokka,
þar sem skiptast á samheldni
og skoðanamismunur, eftir því
sem málefnum er háttað, var
viðhorf Jóns Baldvinssonar
persónulega ætíð hið sama.í þrjú
ár, frá 1931 til 1934, var Al-
þýðuflokkurinn raunverulega í
bandalagi við Sjálfstæðisflokk-
inn móti Framsóknarmönnum,
og Jón Baldvinsson stöðvaði
fjárlög og skattalög með Mbl.-
mönnum, til að dTaga mátt úr
Framsóknarflokknum í þessu
tiltekna máli. En jafnan hélzt
góð vinátta með honum og
þingmönnum Framsóknar-
manna öll þessi ár. Hann átti
mikinn þátt í því með öllum
þorra verkamanna í flokki sin-
um, að hindra ofbeldi og ofsa
móti Tryggva Þórhallssyni í
þingrofinu 1931, og þannig var
öll hans framkoma jafnan við
andstæðinga sína. Hann hélt
fast á máli flokks síns á þingi
og þjóðar sinnar út á við, en
vann á þann hátt, að hann
hlaut eftir því sem mér er
kunnugt, óskipta velvild og hlý-
hug þeirra manna, innlendra og
erlendra, sem hann þó varð
að eiga við málefnabaráttu.
Sáust þess merki við fráfall
hans, bæði innan lands og utan,
hve vel hann var virtur og hve
mjög honum var treyst.
V.
Hverju sætti það að Jón
Baldvinson varð slíkur fremdar-
maður með sinni þjóð án stuðn-
ings af áhrifamiklum ættmenn-
um, auði eða langri skólagöngu?
Gengi sitt átti hann að þakka
mjög góðum meðfæddum eigin-
leikum, uppeldi við störf til
sjávar og sveita og þátttöku í
djörfu, frjálslyndu og þjóðlegu
hugsjónalífi Skúla Thoroddsen
og félaga hans. Það, sem á vant-
aði bætti hann úr með framsýnni
sjálfmenntun. Hann las og tal-
aði þær tungur, sem íslendingar
þurfa að kunna í skiptum innan-
lands og utan. Félagsmálaþroska
sinn fékk hann af hinum marg-
breyttu störfum og baráttu fyr-
ir áhugamálum þúsunda af
samlöndum sínum.
Jón Baldvinsson var ræðu-
maður góður, en ekki mælsku-
maður. Hann var skjótur að átta
sig á málum og fá um þau fullt
yfirlit. í sókn eða vörn á þingi
eða stórum mannfundum hafði
hann á hraðbergi öll þau rök,
sem unnt var fram að færa um
málið á skömmum tíma. Hann
var mjög vel að sér í bókmennt-
urn landsins og alveg sérstak-
lega kunnugur rímnakveð-
skapnum frá veru sinni á Bessa-
stöðum. Mér er í minni úr lang-
dregnum deilum á stjórnmála-
fundi hversu Jóni Baldvinssyni
tókst að fá hlátur tilheyrend-
anna móti andstæðingi sínum
með heppilegri tilvitnun í Örv-
ar-Oddsrímur og vann um leið
fundinn, svo að það skar úr um
þingmannskosningu í því kjör-
dæmi tveim árum síðar.
í gáfnafari Jóns Baldvinsson-
ar gætti mest þeirra hygginda,
sem í hag koma. Hann var fram-
sýnn og ráðagóður í bezta lagi.
Hann sá hættur og hættumögu-
leika öðrum mönnum betur. Var
Um mæðiveikina og varnír
gegn útbreíðslu hennar
ESiír Ágúst B. Jósissoa bónda á HoSi
Slæmar horfur.
Mæðiveikin svokallaða, sem
drepið hefir sauðfé bænda um
vestanvert landið nú síðustu 3
árin, hefir þegar lagt afkomu-
möguleika þeirra svo að segja
i rústir og má ennþá búast við
að þeim fari mjög fjölgandi,
þar sem vitað er, að útbreiðsla
hennar hefir orðið mikið meiri
en vænta mátti fyrir ári síðan,
þrátt fyrir það þó Alþingi og
landbúnaðarráðherra hafi gert
allar þær ráðstafanir, sem
vænta mátti að kæmu að haldi.
Er það nú kunnara en frá
þurfi að segja, að eigi verður
komizt hjá miklum fjárfram-
lögum á næstu árum bæði til
beinna útbreiðsluvarna, vís-
indalegra rannsókna og stuðn-
ings til þeirra bænda, sem eigi
geta haldið áfram framleiðslu
vegna efnaskorts.
Ekkert mál er nú eins um-
talað út um sveitirnar og það,
á hvern hátt verði ráðin bót á
þessu ástandi, og hverjir fram-
tiðarmöguleikar bíði þeirra
bænda, er ganga verði frá jörð-
um sínum vegna skulda eða
skorts á gjaldeyri til brýnustu
lífsnauðsynja fyrir fjölskyldur
sínar.
Nú á næstu vikum liggur fyr-
ir Alþingi að taka afstöðu til
þess, hverjar ráðstafanir ríkis-
valdið telji nauðsynlegastar að
gera, og hver aðalsteína verð-
ur tekin til varnar gegn pest-
inni.
Þar sem svo stendur á, að
ég hefi haft nokkra sérstöðu
til að kynnast gangi og út-
breiðslu veikinnar. einkum í
Húnavatnssýslum, vildi ég
gjarnan gefa stutt yfirlit yfir
það helzta, sem bændur geta
sjálfir gert til að tefja út-
breiðslu hennar, og draga úr
tjóninu, svo sem verða mætti,
á þeim stöðum er veikin vofir
nú yfir.
Ctbreiðsla veikiimar.
Um útbreiðslu veikinnar er
þegar margrætt áður, en minna
má á það, að veikin hefir út-
breiðst eftir nokkuð föstum
reglum, benda bæði til þess
niðurstöður próf. Dungals og
reynsla bænda sjálfra.
Með tilliti til varnarráðstaf-
ana hins opinbera, og bænda
þarf því að gera sér ljóst, að
ýmislegt má af þeirri reynslu
læra, sem hægt er að styðjast
við, meðal annars það hversu
mikil höfuðnauðsyn það er, að
allir fjáreigendur skilji það vel,
að bezta og öruggasta vörnin
er í því, að þeir séu sjálfir hver
og einn á verði gegn veikinni í
sínu fé, og hagi meðferð þess,
í samræmi við það. Með þessu
á ég þó sérstaklega við þá
bændur sem búsettir eru á jað-
arsvæðum veikinnar, því þeir
hafa öllum öðrum fremur mest
í hendi sér, hvort girðingar og
varðlínur koma að fullu gagni.
Vanræksla á því að rannsaka
sjúkdóm eða dauðamein kinda
getur í mörgum tilfellum haft
mjög alvarlegar afleiðingar og
hefi ég þess fleiri dæmi.
Því til sönnunar hvernig
veikin hefir útbreiðst, má benda
á, að hún var búin að vera á
mörgum bæjum í Borgarfirði
hátt á annað ár, áður en hún
gerir verulega vart við sig í V.-
Húnavatnssýslu en þar gætir
hennar ekki verulega fyr en
síðara hluta vetrar og um
vorið 1936. Eru þó miklar sauð-
fjársamgöngur milli þeirra
héraða. Haustið 1936 og vetur-
inn á eftir hefst svo stórkost-
legur fjárdauði í 4 hreppum
sýslunnar, sem allir hafa greið-
ar fjársamgöngur við Borgar-
fjörð. í þeim 2 hreppum, er
hafa sérafrétt í Vatnsnesfjalli,
og litlar fjársamgöngur við
hina hreppana, varð veikinnar
aðeins vart á 2 bæjum á sama
tíma, og mátti þar rekja smit-
unina til samgangna við af-
réttarsvæði hinna hreppanna.
Á sama tíma verður vart við
veikina á nokkrum bæjum í
austursýslunni, en þar hefst
útbreiddur fjárdauði ekki fyr
en haustið 1937, og gengur veik-
in nú sem ákafast yfir sveit-
irnar vestan Blöndu.
Sýnir þetta, að veikin gengur
nokkuð reglulega yfir viss svæði
landsins — er hafa miklar
fjársamgöngur — með þeim
hætti, að í byrjun hefir hennar
orðið vart á 1—2 bæjum í hrepp,
en hefir náð mikilli útbreiðslu
eftir 1 ár, og nálega komin á
alla bæi eftir tvö ár, þar sem
fjársamgöngur og smitun er ó-
hindruð. Reynslan hefir þegar
sýnt, að mikið má draga úr
smithættu og útbreiðslu, með
því að varast samgang heil-
brigðra hópa við sýktar kind-
ur, o. s. frv.
Þá hefir svo farið mjög víða,
að fjárfækkun af völdum veik-
innar hefir orðið 30—60% fyrsta
árið, og eftir tvö ár verið frá
40—90%. Dæmi eru til þess, að
bændur hafa orðið að slátra
eða misst nálega allt féð á
fyrsta ári, þar sem að féð hefir
þolað hana verst.
í sambandi við veikina er at-
hugunarvert, hversu vissar ætt-
ir og fjái'kyn þola hana mis-
jafnt, má svo heita, að í sum-
um tilfellum eyðist vissar ættir
alveg úr hópnum þegar i stað,
á meðan fé af öðrum stofni
veikist mjög lítið, mestur mun-
ur á þessu sézt þó á fyrsta ári
er veikin gengur yfir.
Hefi ég veitt því eftirtekt víða
þar sem ég hefi skoðað fé og
tekið sjúkt eða grunsamt fé frá
því heilbrigða, að þessi munur
er mjög áberandi, t. d. ef teknar
eru til samanburðar, mislitar
kindur, kollótt, og aðrir fjár-
stofnar, er séreinkenni hafa.
Vill oft svo til að á einum
bænum er veikin skæðust í mis-
lita fénu eða alveg öfugt, á
öðrum er jafnvel kollótta féð
áberandi hraustara, o. s. frv.
Héfir í þessu sambandi sýnt
sig, að viss fjárkyn, sem dreifð
eru yfir víðsvegar, hafa víðast
sýnt það sama. Mjög víða er
líka alveg útilokað, að greina
neinn verulegan mun á þessu
í fénu.
Hvað líður með
lækningu á velkinnl?
Ennþá hefir ekki fundizt
neitt ráð eða lyf, sem vakið
hefir verulegar vonir um það að
plágu þessari yrði aflétt með
meðölum, enda þótt það hafi
sýnt sig, að kindum hafi batn-
að að einhverju leyti viö not-
kun þeirra.
Fjöldi bænda hefir þar lagt
traust sitt á próf. Dungal, þar
sem reynsla þeirra er, að sauð-
fjárlyf hans hafa reynst mjög
vel við öðrum sjúkdómum, og
hann hefir til umráða vísinda-
stofnun, sem er sérstaklega
styrkt vegna rannsókna á
mæðiveikinni.
í sambandi við fjárpestina
hafa verið reynd lyf og húsráð
af leikmönnum, og hafa um
það myndazt mjög ýktar frá-
1 sagnir, einkum þegar frásagnir
um það hafa verið búnar aö
ganga milli landsfjórðunga,
eða í aðra sýslu, en tilraun átti
sér stað. Meðal annars ganga
miklar sagnir um það, að Hún-
vetningar séu farnir að lækna
féð með því að dæla steinolíu
í barka á því, og hafa meðal
annars stuðst við það, að viðtal
birtist við Halldór Sigurðs-
son á Efri-Þverá í Nýja dagbl.
um tilraunir hans og sveitunga
í sambandi við lækningu með
olíu. Nú er mér kunnugt um, að
ýmsir aðrir hafa reynt þetta
líka, og þar á meðal nágrannar
mínir, og hefi ég fylgst dálítiö
með því hvernig þetta hefir
reynst, og verð ég því miður að
segja það, að ekki gefur það ráð
neinar vonir um verulega lækn-
ingu; þó er mér vitanlegt, að
nokkrum kindum hefir virzt
batna af olíusprautum. Ég hefi