Tíminn - 30.06.1938, Blaðsíða 2

104
TÍMINN
inn. Þá er hagur þeirra kominn
undir tíðarfari, aflabrögðum og
vöruverði. Þá geta þeir kveðið
eins og bóndinn:
„Ég er bóndi, allt mitt á
undir sól og regni.“
Þegar vel gengur, verður það
hagur þessara manna, alveg eins
og það er hagur bóndans, þegar
tíðarfar er gott, fénaðarhöld
góð og afurðirnar í háu verði, og
það tap, sem þjóðin hefir af því
þegar illa árar, leggst þá ekki
heldur á neinn einstakan mann
eða sérstakan hóp manna, held-
ur dreifist á alla hlutfallslega
jafnt. Það er þetta réttláta fyrir-
komulag, þessi almenna þátttaka
í ágóða og tapi, sem ég held að sé
eina leiðin til þess að kveða
niður þær deilur, sem ég gat um
og fækka árekstrunum. Þjóðin
hefir tekið lán erlendis til þess
að reisa þessi þjóðþrifafyrirtækt
sildarverksmiðjurnar. Rekstur
þeirra verður að standa undir
þeirri byrði. Það þarf að greiða
vexti af þessu fé og eitthvað
þarf að leggja til hliðar, til þess
að hægt sé að endurnýja það,
sem úr sér gengur, en að öðru
leyti, þegar þetta hefir verið
greitt, á allur arðurinn að deilast
milli þeirra manna, sem á einn
eða annan hátt starfa að þess-
ari atvinnugrein. Þetta á ekki
að vera gróðafyrirtæki fyrir ríkið
en ekki heldur baggi á ríkissjóði.
Ég álít, að við Framsóknarmenn
eigum að athuga hvort þetta er
ekki affarasælasta leiðin í út-
gerðarmálum þjóðarinnar, að
endurvekja á þennan hátt gamla
hlutaskiptafyrirkomulagið.
Ég hef tekið síldarmálin sem
dæmi og bent á, hvaða hug-
myndir ég hefi um, hvernig hon-
um eigi að vera fyrir komið í
framtíðinni, en ég hefi aðeins
tekið hann sem dæmi. Ég vil
skjóta því fram til athugunar
fyrir það fólk, sem hér er saman
komið, hvort þetta verði ekki
framtíðarleiðin í útgerðarmálum
okkar. Þá verða sjómenn og
verkamenn ekki þjónar ein-
hverra konunga í útgerðinni,
heldur frjálsir atvinnurekendur
í félagsskap. Þeir verða sjálfir
bæði húsbændur og þjónar,
njóta sjálfir góðæranna og bera
sjálfir sameiginlega þunga
vondu áranna. En ef þannig
gengur á eínhverjum tíma, að
þeir, sem að framleiðslustörfun-
um vinna, hvort sem er í sjávar-
útvegi eða landbúnaði, geta ekki
þótt þeir leggi sig alla fram,
fengið fyrir þessi störf sín ^iær
tekjur, sem þeir þurfa nauðsyn-
lega til þess að fullnægja brýn-
ustu þörfum, verða aðrir að
koma þar til aðstoðar. Þá verður
að framkvæma einhverskonar
jöfnun milli stétta þjóðfélagsins,
það verður að framkvæma til-
færslu með sköttum eða á ann-
an hátt, þannig að þær byrðar,
sem reynast of þungar, fyrir
þessa fjölmennu stétt, leggist
jafnframt á aðra, ef einhverjir
eru til í þjóðfélaginu, sem bera
meira úr býtum. Ef þetta fyrir-
komulag væri komið á í atvinnu-
málum yfirleitt, þá væri nauð-
synlegt að gæta þess þegar góð-
ærin koma, að eitthvað sé lagt
til hliðar, ekki öllu eytt, heldur
sé nokkuð geymt til vondu ár-
anna. Þessi jöfnuður, sem ég gat
um áðan, að þyrfti að gripa til,
þegar einhver stétt verður sér-
staklega hart úti, þrátt fyrir
mikið starf og áreynslu, er sú
baktrygging, sem allir þeir menn
eiga að hafa, sem leggja sig vel
fram við nytsamleg störf í
þjóðfélaginu, ef óviðráðanlegar
orsakir valda því, að þeir geta
ekki með störfum sínum á ein-
hverjum tíma skapað sér viðun-
andi líf, og þessi baktrygging eða
samábyrgð þjóðfélagsþegnanna
er réttmæt og nauðsynleg.
Nú má benda á, að það eitt út
af fyrir sig er ekki nóg, að hver
einstök atvinnugrein geti veitt
þeim, sem við hana starfa, full-
nægingu hinna brýnustu þarfa.
Við eigum öll sameiginlegar þarf
ir og höfum öll sameiginlegar
byrðar að bera. Má þar nefna
t. d. þau beinu útgjöld við ríkis-
reksturinn og framlög frá heild-
inni til verklegra og menningar-
legra framfara. Það er æskilegt,
að sem allra flestir geti tekið
þátt í þessum sameiginlegu út-
gjöldum. Ég gat áðan um þá
miklu breytingu, sem orðið hefði
í þjóðlífinu á undanförnum ára-
tugum, þar sem er hinn mikli
vöxtur bæjanna. Nú er svo kom-
ið, að í höfuðstað landsins býr
um það bil y3 hluti allra lands-
manna. Þar er fyrir nokkrum
árum var fámennt fiskiþorp með
eingöngu smábátaútveg, er nú
risin borg með tugum þúsunda.
i Og það er ástæða til að íhuga og
jafnvel ástæða til að óttast, að
bæði höfuðstaðurinn og ýmsir
aðrir kaupstaðir séu orðnir of
fjölmennir hlutfallslega við þau
atvinnuskilyrði, sem þar eru fyr-
ir hendi. Það er oft talað um
dýrtíð, sérstaklega í kaupstöð-
unum, og ekki að ástæðulausu.
Ég gat um það áðan, að það hefði
verið blómaöld hjá sjávarútveg-
inum, þegar þessir kaupstaðir
aðallega mynduðust, en mönn-
um hefði gengið illa að fylgjast
með þeirri breytingu, sem orðið
hefði niður á við, lífsvenjurnar
hefðu haldizt, þó að árferði hefði
versnað. Dýrtíðin hefði orðið sú
sama, þó að minni möguleikar
væru til að rísa undir henni.
Húsin eru dýr í kaupstöðunum,
vörurnar eru þar dýrar og þar af
leiðandi er þar dýr vinna. Laun-
in eru há, bæði hjá ríkinu og þó
sérstaklega hjá ýmsum öðrum,
en eins og nú er ástatt, er ekki
hægt að lifa þar nema hafa
miklar tekjur. Þessi dýrtíð er sér
staklega erfið fyrir alla fram-
leiðslu í kaupstöðunum. Afleið-
ingin af því, hvað dýrt er að
framfæra fólkið, er sú, að hátt
verð er sett á alla framleiðslu,
sem seld er innanlands, en á
hinn bóginn verður tap á þeirri
framleiðslu, sem seld er út úr
landinu, vegna þess að þar eru
það aðrir, sem ákveða verðið.
Þess vegna er það eitt af allra
nauðsynlegustu viðfangsefnum
okkar Framsóknarmanna, að
gera einhverjar mótráðstafanir
gegn þessari dýrtíð í bæjunum.
Ef það tekst að draga úr kostn-
aðinum við að framfleyta lífinu
þar, þá gæti það t. d. leitt af sér
sparnað fyrir ríkið í launa-
greiðslum, þá gætu framleiðslu-
skilyrðin batnað, það gæti orðið
til að örva framleiðsluna, sem er
undirstaða allra fjárhagslegra
framfara og umbóta. Vitanlega
veröur ekki dregið úr dýrtíðinni
nema með tapi fyrir vissa menn,
en við það er ekki hægt að ráða.
Ef menn byggja hús í kaupstað,
sem eru of dýr, til þess að fólk
sem stundar framleiðslustörf,
geti búið í þeim, og borgað leigu,
sem þarf til þess að standa undir
byggingarkostnaðinum, þá verða
þeir að tapa, sem hafa lagt sitt
fé í byggingar, alveg á sama hátt
og bóndinn, sem byggir of stórt
hús á sinni jörð og tapar meira
eða minna af því fé, sem hefir
verið lagt í það. Þessa sögu
þekkjum við víðsvegar að. Marg-
ir bændur hafa lagt í meiri
byggingar en búskapurinn hefir
getað borið. Margir hafa getað
þetta. Þeir hafa átt fjármuni,
sem þeir hafa getað lagt í hús-
byggingu. Þeim hefir þótt það
borga sig, því að þeir hafa fengið
aukin lífsþægindi, en aðrir hafa
ekki getað ráðið við byggingar-
kostnaðinn. Þeir hafa tekið á sig
of þungar byrðar. Á sama hátt er
eðlilegt, að þeir verði fyrir töp-
um, sem hafa reist hús og önnur
mannvirki í kaupstöðunum, sem
eru of dýr fyrir þá framleiðslu,
sem þar getur verið um að ræða.
Ég gat um það áðan, að vörur
væru of dýrar í kaupstöðunum.
Þetta þarf að læknast með meiri
samvinnu í verzlun. Hún þarf að
aukast þar. Hér er mikið efni til
V
illri
X.
Framsóknarflokkurinn hefir
um eitt verið mjög frábrugðinn
hinum tveim aðalflokkum þings-
ins. Hann hefir að vísu viljað
vaxa, en hann hefir ekki búizt
við að geta útrýmt nábúaflokk-
unum. Framsóknarmenn búast
við að hafa til frambúðar tvo
nábúa: Mbl.menn og Alþýðu-
blaðsmenn, og óskar að hafa við
þá skynsamlega og skipulega
samvinnu um að gera ísland
veglegt heimili fyrir hina ís-
lenzku þjóð. Aftur á móti hefir
af og til brytt á þeirri lífsskoðun
í blöðum nábúaflokkanna að
Framsóknarflokkurinn ætti að
hverfa með öllu og áhrif hans að
verða afmáð á íslandi. Þó undar-
legt sé, hefir þessarar skoðunar
alveg gætt sérstaklega í Alþýðu-
flokknum. Það hefir , verið
kjarnaatriði í lífsskoðun Héðins
Valdimarsson og bergmálað af
fjöldamörgum minni mönnum
og minna virtum í flokki hans.
Þessi hatramlega lífsskoðun
margra af leiðtogum Alþýðufl.,
i olli því að frá hálfu þessara
‘ manna var hafin einskonar út-
; rýmingarstarfsemi á Framsókn-
; armönnum, þar sem veldi Al-
þýðuflokksins náði til. Stefna
mín frá 1926, um að gera alla
þrjá stjórnmálaflokkana ábyrga
um meðferð vandasamra mála,
átti þar ekki upp á pallborðið.
Enn síður sá þáttur í starfi
mínu 1927—31, að koma dugandi
mönnum úr báðum stjórnar-
flokkunum í trúnaðarstöður til
að jafna metin móti hinu forna
alveldi Mbl.manna, um störf og
| stöður. Alþýðuflokkurinn fór í
stjórnartíð Haraldar Guðmunds-
| sonar alveg nýja leið. Fyrst að
| taka allar vegtyllur sem unnt
var að ná handa flokksmönnum,
oftast án tillits til þess hvort
þeir væru sérlega vel til starfsins
fallnir eða ekki. Næsta boðorðiö
var að bægja Framsóknar-
mönnum undir öllum kringum-
stæðum frá öllum trúnaðarstörf-
um, en í þriðja lagi að taka Mbl.-
menn og það venjulega ekki af
betri endanum, þar sem sam-
herjarnir náðu til. % vil að vísu
enganveginn fordæma það að
taka andstæðinga í trúnaðar-
stöður. Þegar Framsóknarstjórn-
in 1927—31 tók Björn Þorláks-
son frá Dvergasteini til að koma
skipulagi á meðferð lækna og
lyfsala á áfengi, þá var þar val-
inn andstæðingur stjórnarinnar
til trúnaðarstarfs. En hann var
tekinn til þessa vandaverks með
ráðnum hug, og í fullri vitund
þess að hann var í því efni fær-
asti maðurinn, sem völ var á í
landinu. Val hans var ekki fálm
eða hjákátlegt dekur við and-
athugunar og framkvæmda fyrir
Framsóknarflokkinn.
En það er fleira athugavert í
þessu sambandi. Þegar við at-
hugum hinn mikla vöxt bæj-
anna, þá miklu byltingu, sem þar
hefir orðið, verður ekki fram
hjá því gengið, að gæta að
þeim uppeldisáhrifum, sem unga
kynslóðin fær þar. Við verðum
að bera saman þau uppeldis-
skilyrði, sem fólkið fær í kaup-
stöðum, við þau, sem sveitirnar
veittu áður. Eins og ég gat um í
upphafi, hefir þjóðin lifað í
byggð en ekki borgum. Æskan
hefir alizt þar upp í samfélagi
við dýrin og hina gróandi jörð,
alizt upp við hin fjölbreyttu störf
sveitalífsins, og vaxandi störf
eftir því sem kraftarnir þroskuð-
ust. Við verðum að athuga hvað
bæirnir hafa að bjóða í stað
þessara hollu uppeldisáhrifa.
Það er ekki nóg að hugsa ein-
göngu um það verklega. Maður-
inn lifir ekki á því einu saman.
Andlegu verðmætin þarf einnig
að varðveita og hlynna að þeim
því að ef þau væru ekki, þá
væri engin von um neinar fram-
farir í atvinnuháttum eða á
verklega sviðinu. Hvernig væri
umhorfs í okkar þjóðfélagi, ef
við hefðum aldrei átti skáld,enga
sögu, ef ekkert ljóð væri til, eng-
in staka, ekkert íslenzkt söng-
lag, ekkert íslenzkt málverk,
enginn íslenzkur myndhöggvari?
Ef ekkert af þessu væri til, þá
væri þjóðin ekki til. Þá væri ís-
lendingar ekki stjórnarfarslega
sjálfstæð þjóð.
Það hafa orðið miklar og stór-
stígar framfarir í verklegum
efnum á íslandi á síðustu tímum,
því verður ekki neitað, þótt þar
sé mikið ónumið. En þrátt fyrir
þessar miklu framfarir á því
sviði, þá stöndum við ekki jafn-
fætis öðrum þjóöum í því efni.
Það er á öðru sviði, sem íslend-
ingar hafa komizt til jafns við
menn annarra þjóða:
,,Vor myndasöfn, þau gnæfa
í hugarheimi,
svo hátt sem andi býst í
jarðnesk orð,
og hirðmál er vor tunga
í goðageimi,
þar greppar sækja eld við
konungsborð,"
segir Einar Benediktsson.
Það eru þessi myndasöfn í
hugarheimi, sem þarf að geyma
og auka viö. Það er íslenzka
tungan, sem við fyrst og fremst
eigum að varðveita svo að hún
verði áfram „hirðmál í guða-
geimi“. Við þurfum að varðveita
tunguna og hið andlega líf. Eitt
lítið Ijóð eða lag, ein vel kveðin
stæðinga sem stjórnin átti í göt-
unni.
XI.
Útnefning Sig. Einarssonar til
að kenna guðfræði við háskól-
ann, er ljóst dæmi um þá veilu,
sem því fylgir, þegar ráðherra
gefur frá sér að móta sjálfur
stefnu heillar kirkjudeildar. Það
er enginn vafi á, að Haraldur
Guðmundsson hafði enga löngun
til að gera Sígurð Einarsson að
guðfræðikennara. Það var ekki
einu sinni borið upp í flokksráði
Alþýðumanna, því að Jón Bald-
vinsson og Héðinn Valdemarsson
vissu ekki um þetta miður góða
verk fremur en ráðherrar Fram-
sóknarflokksins, fyrr en hermd-
arverkið var ákveðið til fulls og
pési fullprentaður í stjórnarráð-
inu til varnar þessari embætta-
veitingu. Sigurður Einarsson
hafði sótt þetta mál fast bak
við tjöldin og Vilmundur land-
læknir stutt hann af unggæöis-
legri glettni. Landlæknir mun
vera þeirrar skoðunar, að þar
sem ekki verði talið á náttúru-
fræöilegan hátt, að lífið haldi
áfram, megi á sama standa,
staka getur hafið okkur upp úr
erfiðleikum hversdagslífsins.
„Það er líkt og ylur í
ómi sumra braga.
Mér hefir hlýnað mest á því
marga kalda daga.“
Kaldir dagar munu vissulega
koma yfir þessa þjóð og þetta
land í framtíðinni, eins og áður,
og við þurfum að vera menn til
þess að taka á móti köldum dög-
um, því þá — ef við erum menn
til að taka á móti köldum dög-
um, — þá kunnum við að meta
sólina þegar hún skín.
Ungir Framsóknarmenn!
Ykkar bíða mikil verkefni. Þaö
má í höfuðatriðum skipta þeim í
tvennt. Annað er að koma at-
vinnumálum þjóðarinnar í heil-
brigðara horf, svo að allir, sem
hafa starfsþrek, fái að taka þátt
í gagnlegum störfum og fái rétti-
lega goldið, erfiði sitt, -ekki sem
þrælar einhverra konunga, held-
ur sem eigin húsbændur í frjáls-
um félagsskap, þar sem „fótur
fæti, hendi hönd hjálpar við og
I.
Próf. Alexander Jóhannesson
segir frá því í ræðu, er hann hélt
um Háskóla íslands og framtíö
hans á nýafstöðnu stúdenta-
móti á Þingvöllum, að fyrsti
rektor háskólans hafi þannig
markað stefnu háskólans, er
hann var settur í fyrsta sinn:
„Markmið háskóla er fyrst og
fremst þetta tvennt:
1) að leita sannleikans í
hverri frœðigrein fyrir sig — og
2) að leiðbeina þeim, sem
eru í sannleiksleit, hvernig þeir
eigi að leita sannleikans í hverri
fræðigrein fyrir sig.“
Síðar í ræðunni segir prófess-
orinn:
„Það er eðlilegt, að margur
muni spyrja hvort háskóli vor
hafi innt þetta hlutverk af
hendi hin fyrstu 27 árin, sem
hann hefir starfað“.........
Við lestur ræðu prófessorsins
varð mér hugsað til atviks, sem
gerðist á síðasta fundi bæjar-
stjórnar Reykjavíkur. Þar rís
upp lagaprófessor Bjarni Bene-
diktsson og ber fram eftirfar-
andi sögu um mig og formann
Framsóknarflokksins. Sam-
kvæmt frásögn Morgunblaðsins
af fundinum, hljóðar sagan
þannig:
„Minnti Bjarni Benediktsson
Sigurð á þann atburð, er hann
nokkru eftir síðustu bæjar-
stjórnarkosningar ætlaði að
hverskonar menn hafi atvinnu
af að tala um þau mál við söfn-
uði landsins. Út frá þeim for-
sendum mun landlæknir hafa
veitt Sigurði Einarssyni braut-
argengi og þessi hugsun féll vel
inn í hina almennu kaupkröfu-
pólitík flokksins. Hér var em-
bætti handa flokksmanni. Þó að
það væri hrifsaö frá Framsókn-
,armanni, sem hefði unnið það
í löglegri samkeppni, skipti engu
máli. Sú staðreynd, að kostir
Sigurðar Einarssonar njóta sín
vel í útvarpinu, en kostir Björns
Magnússonar í hinni íslenzku
þjóðkirkju, var hér að engu haft.
Kaupkrafa flokksins varð að
ráða. Út um land hefir ráðning
Sigurðar Einarssonar oröið eins-
konar lokaskýring á því, hvað
Alþýðuflokkinn vantar nú sem
stendur til að geta verið stjórn-
arflokkur.
Hin misvitru tök um val á
mönnum í trúnaðarstöður, kom
ljóslega fram við síldarverk-
smiðjurnar á Siglufirði og Seyð-
isfirði. í bæði skiptin valdi Har-
aldur Guðmundsson og nán-
ustu vildarmenn hans unga og
styður“. Enginn, sem hefir
starfsþrek, ætti að þurfa að lifa
á annarra kostnað. En það er trú
okkar Framsóknarmanna, að
þetta verði ekki gert með bylt-
ingu, með því að rífa niður allt,
sem nú er, og umturna öllu í
von um, að þá rísi upp einhver
paradís, fyrirhafnarlaust, þar
sem allir geti lifað i alsælu. Við
trúum því, að þetta verði gert
með þrotlausu starfi, en ekki
með ærslum og gauragangi. Og
það verður bezt gert með því að
hlynna að öllu því gagnlega, sem
nú er til og með því að fylla upp
í þau skörö, sem á hverjum tíma
myndast í garðinn, með því aö
finna þá galla, sem eru á okkar
atvinnuháttum og bæta úr þeim.
En þetta er aðeins annar þáttur-
inn í því mikla starfi, sem bíður
okkar. Hitt er að varðveita and-
ans eld, varðveita þá glóð, sem
hefir haldið þjóðinni lifandi
gegnum aldirnar, þá glóð, sem
við getum fengið ylinn frá um
alla framtíð í „margra kalda
daga“.
vaða inn á bæjarstjórnarfund,
en aðalfulltrúi Framsóknar-
flokksins, Jónas Jónss., var þar
fyrir. Jónas sá þegar, að Sigurð-
ur var ekki „fundarhæfur" og
stöðvaði hann í fordyrinu. Varð
nokkurt stímabrak milli þeirra.
Vildi Sigurður ólmur inn á fund-
inn. En Jónasi tókst að hafa vit
fyrir honum og hvarf Sigurður
á brott. En svo slysalega vildi
til fyrir þeim flokksbræðrum, að
Sigurður var með tillögur þær í
vasanum, er Framsóknarflokk-
urinn ætlaði að koma á fram-
færi á fundinum, og gat aðal-
fulltrúinn ekki náð þeim. Varð
frammistaða hans því hin
spaugilegasta. En hann tók því
með þolinmæði, því hann þótt-
ist hafa komið í veg fyrir það,
sem verra var.“
Samkvæmt meginreglum há-
skólans, skyldi maður ætla, að
prófessor í lögum við háskól-
ann, sem þar að auki er vara-
dómari í hæstarétti, hafi hér
sagt í öllum atriðum rétt frá,
en þótt undarlegt megi virðast
er það ekki svo. Hvert einasta
atriði í þessari sögu Bjarna
lagaprófessors um mig eru hel-
ber ósannindi, og vísa ég um það
atriði til formanns Framsókn-
arflokksins fyrst og fremst.
Fyrir utan tvo síðustu bæjar-
stjórnarfundi, hefi ég setið á
bæjarstjórnarfundum, er haldn-
ir voru 17. febrúar og 3. marz
óreynda verkfræðinga. Báðir
voru Mbl.menn en þóttust vera
socialistar um leið og hyllti und-
ir atvinnuna. Á Siglufirði er
kunnug raunasaga Gísla Hall-
dórssonar: Hið háa kaup, hinar
miklu kaupuppbætur, hinn gíf-
urlegi ferðakostnaður, hinar
hlægilegu auglýsingar í útvarp-
inu um afköst verksmiðjanna, o.
s. frv. Annað fór eftir þessu.
Gísli Halldórsson gerði tilrauna-
þró fyrir milljónarfjórðung, sem
hann dró út úr rekstri verk-
smiðjanna. Nú er þró þessi að
mestu leyti ónýt til allra hluta.
Fólksráðningar Gísla voru svo
rausnarlegar, að ekki þarf að
bæta föstu starfsfólki við nú í
sumar, þó að byggð hafi verið ný
verksmiðja, sem vinnur úr 2000
málum á dag. Að lokum undir-
bjó Gísli Halldórsson í samráði
viö Finn Jónsson og Harald Guð-
mundsson áætlun um þessa
nýju síldarverksmiöju og var
hún ákveðin á fundi snemma
í janúarmánuði, þar sem Finn-
ur Jónsson stýrði umræðum og
hafði fundarbækurnar. En í
þessa áætlun hafði Gísli ekki
„Að leíta sannleíkans((
\