Tíminn - 09.09.1938, Blaðsíða 2

146
TÍMINN
Hvað er borgfirzka sauðfjárpestin?
Eftir Sigurð HHðar, dýralækní
Þeásari spurningu hafa menn
velt fyrir sér undanfarin ár og
staSnæmzt við þá lausn, að hún
sé nýr, innfluttur, bráðsmitandi
og ólæknandi sjúkdómur og þá
helzt af sama toga spunnin og
sauðfjárveiki sú í Suður-Afríku,
sem nefnist Jaagsiekte og fyrst
var lýst af Robertson 1904, Mit-
chell 1915, Cowdry 1925 og de
Kock 1929.
Prá byrjun hefi ég hiklaust
haldið því fram, að borgfirzka
sauðfjárveikin væri hvorki nýr,
innfluttur né bráðsmitandi og
ólæknandi sjúkdómur hér á
landi. En þar er einmitt um
kjarna þessa mikla máls að
ræða„ því að, ef sýkin væri ekki
ný hér á landi og bráðsmitandi,
sem dræpi allar sauðkindur er
hún næði til, þá hefir þeim
milljónum verið á glæ kastað,
sem varið hefir verið til rann-
sókna, tilrauna, girðinga og
vörzlu og sá ótti og felmtur, sem
vakinn var með öllu þessu glamri
og gauragangi, með öllu ástæðu-
laus. Af þessu verður séð, að hér
ber mikið á milli mín og þeirra
manna, sem ráðin hafa lagt á í
þessu máli og farið hefir verið
eftir hingað til. Mér var það
strax ljóst, að ráðunautar lands-
stjórnarinnar voru rangstæðir 1
þessu máli og mér hraus hugur
við því hugarvíli, erfiði og fórn
um, sem einstaklingar urðu á sig
að leggja vegna hinnar ríkjandi
stefnu í málinu og því feikna
fjármagni, sem varið var til þess
að ráða niðurlögum sýkinnar.
Okkar fátæka þjóð hafði sízt ráð
á þeim fórnum, sem fjárpestin
olli, nema í þeirri vissu von, að
góður árangur næðist, en vitan-
lega var engin fórn of stór, ef
rétt var stefnt. Hingað til hafa
mörg víxlspor verið stigin í þessu
máli og mistök mörg, enda hefir
árangurinn, sem fengizt hefir,
farið þar eftir.
Að þessu athuguðu taldi ég
mér skylt að andæfa opinberlega
mestu fjarstæðunum, sem haldið
var að mönnum, og reyna að fá
fólkið til að trúa því rétta í þessu
máli og þá um leið að gera til-
raun til að kveða niður þann
draug, sem vakinn var. Var þar
við ramman reip að draga, því
aðstöðumunur var mikill: Ann-
ars vegar Rannsóknarstofa Há-
skólans undir handleiðslu sjálfs
Niðurlag.
VI.
í fyrri grein minni um þetta
mál, sýndi ég fram á það með
fullum rökum, að öll meðferð
hitaveitumálsins, hefir verið frá
fyrstu byrjun til þessa dags, í
höndum bæjarstjórnarmeirihlut
ans, ein samfelld röð af mistök-
um. Úr Þvottalaugunum kæmi
mikið minna vatn, en gefið hefði
verið upp að fengist þar. Brúttó-
tekjur af lítra úr Þvottalaugun-
um hefði reynzt meira en helm-
ingi minni en áætlað hefði verið.
Áætlun og allur undirbúningur
að hitaveitu frá Reykjum hefði
veríð næsta ófullkominn og
óskynsamlegur. Þó hefðu fram-
kvæmdirnar í hitaveitumálinu á
þessu . ári, tekið út yfir allan
þjófabálk. Ég sýndi fram á, að
niöurstöður sænska verkfræð-
ingsins, sem áttu að sýna stór-
gróða á hitaveitunni, byggðust á
alveg röngum forsendum, bæði
rektors Háskóla íslands með nóg
fé til rannsóknatilrauna og
ferðalaga hérlendis og erlendis.
(Það skipti minna máli, hvort
hæfir fagmenn væru hér að
verki eður eigi), og að ógleymdri
auglýsingastarfsemi vissra blaða
og tímarita fyrir kenningar
Rannsóknarstofunnar, en hins-
vegar umkomulítil og fámenn
dýralæknastétt, sem lengst af
var haldið utan við þetta mál og
hafði hvorki fé til umráða, né
ráð á rúmi í blöðum landsins til
þess að birta skoðanir sínar. Hefi
ég orðið að fara bónarveginn, og
það með misjöfnum árangri, til
þess að birta skoðanir mínar í
blöðunum. Það var fyrst eftir að
ég komst á þing á síðastliðnu ári,
að mér gafst kostur á að láta til
mín heyra á þeim stað, sem ekki
var hægt með öllu að slá skolla-
eyrum við þvi, sem miður hljóm-
aði í eyrum forráðamanna þessa
máls. Enda fór svo, að þó að ég
stæði einn uppi með skoðanir
mínar á haustþinginu 1937, þá
voru margir þingmenn á mínu
máli á vetrarþinginu 1938, eða að
minnsta kosti töldu sjálfsagt að
fá úr því skorið, hvort staðhæf-
ingar mínar væru á réttum rök-
um reistar eða firrur einar. Er
ástæða að ætla, að hér sé ekki
hallað réttu máli, því að á áliðnu
síðasta þingi bauð hæstvirtur
landbúnaðarráðherra mér fé til
utanfarar til þess að fá rannsök-
uð þau gögn, sem ég kynni að
hafa í þessu máli, af þar til
hæfum fagmönnum erlendis. —
Þáði ég eðlilega boð þetta og
lagði af stað frá Reykjavik 2.
júní s. 1., fór fyrst til Noregs og
var þar nokkra daga, enda átti
ég þar hauk í horni þar sem
próf. Slagsvold var, en hann er
helzti sérfræðingur Norðmanna
á sviði sauðfjársjúkdóma og
kennar i við dýralæknaháskóla
Noregs í Oslo. Sýndi ég honum
öll sjúk lungu, er ég hafði með-
ferðis og rannsakaði hann þau,
en taldi sig þó eigi nógu færan
til þess að kveða upp opinberan
dóm í málinu. Sagði mér hins-
vegar álit sitt, sem reyndist sam-
hljóða rannsóknarniðurstöðum
þeim, sem ég fékk síðar í för
þessari. — Prófessor Slagsvold
lagði ráðin á, hvernig ég skyldi
haga mér og hvert ég skyldi leita
um rannsókn í þessum efnum.
hvað snerti magn og verð þeirra
kola, sem unnt yrði að spara með
hitaveitu frá Reykjum.. Þessari
grein, sem birtist fyrir 5 dögum,
hafa málgögn bæjarstjórnar-
lhaldsins, Vísir og Morgunblaðið,
ekki gert tilraun til að svara
með rökum. Þau viðurkenna með
þögninni, að gagnrýni mín hafi
við rök að styðjast, en það veld-
ur þeim vitaskuld nokkrum sárs-
auka að þurfa að gera þaö.
Morgunblaðið er látið skrifa, að
ég megi ekki fást við neitt nema
að verzla með tóbak og Jakob
Möller er látinn skrifa að ég sé
vitlaus. Vísir tönnlast á því dag
eftir dag, að Pramsóknarflokk-
urinn sýni hitaveitumálinu
fjandskap. íhaldsmenn í Reykja
vik hafa nú um langt skeið talið
þá menn fjandmenn Reykjavík-
ur, sem nokkuð dirfast að gagn-
rýna gerðir hinnar ráðandi klíku
hér. Með sama rétti ætti að mega
kalla Jakob Möller, Árna frá
Taldi hann málinu bezt borgið,
ef mér tækist að fá próf. Mag-
nus Christiansen, forstöðumann
„Statens veterinære Serum-
laboratoriums“ í Kaupmanna-
höfn til þess að taka að sér
rannsóknirnar, því að hann væri
tvímælalaust færasti maðurinn
á Norðurlöndum á þessu sviði, og
þótt víðar væri leitað, enda
heimskunnur gerlafræðingur.
Lét ég mér þetta vel lynda, vissi
sem var, að minn gamli vinur og
skólabróðix gaf mér þetta ráð af
þekkingu og heilum hug. Fór ég
þvínæst til Kaupmannahafnar.
Hitti próf. Christiansen strax
næsta dag og sagði honum erindi
mitt. Tók hann mér ágætlega, og
enda þótt hann væri önnum kaf-
inn, sérstaklega vegna gin- og
klaufaveikinnar, sem um þessar
mundir geisar um ýms héruð í
Danmörku, tjáði hann sig fúsan
að taka að sér rannsóknir á
gögnum þeim, er ég hafði með-
ferðís og þeim, er ég síðar kynni
að senda honum i þessu sam-
bandi. Byrjaði hann strax sama
dag ásamt aðstoðarmönnum sín-
um á rannsóknunum og hélt
þeim áfram um þriggja vikna
skeið. Að því búnu gaf hann mér
rannsóknarskýrslu sína og nið-
urstöður, er ég svo afhendi land-
búnaðarráðherra ásamt skýrslu
minni að ferð lokinni.
Með álitsgerö próf. Christian-
sens er fyrst og fremst því slegið
föstu, að „mæðiveikin" svokall-
aða er ekki nýr sjúkdómur í ís-
lenzku sauðfé, heidur eru
Iungnaormar aðallega valdir að
þeim sjúkdómslegu breytingum í
lungnablöðunum, sem mest hafa
þótt auðkenna sýki þessa. Þar er
þá og ekki um næman sjúkdóm
að ræða, sem fórna þurfi mill-
jónum króna til tálmunar út-
breiöslu hans. Þetta tvennt, sem
í rauninni skiptir mestu máli,
sannar ótvírætt mína skoðun og
þeirra íslenzku dýralækna, sem
mér hafa fylgt að málum. Það
er ennfremur í fullu samræmi
við skoðun okkar dýralækna og
álitsgerð í fyrra, að lungnaormar
séu að sjálfsögðu miklu valdir
um sýki þessa, þó að ég hinsveg-
ar teldi, að nýmyndanirnar í
lungnablöðunum væri bakteríu-
gróðri frekar en ormum að
kenna. Líkar breytingar geta og
komið á þekju öndunarfæra,
slímhúð magans og ýmsra kirtla,
þegar líkaminn líður af A-víta-
Múla, Kristján Guðlaugsson og
Valtý Stefánsson fjandmenn
ríkisins, vegna þess að þeir
gagnrýna gerðir meiri hluta Al-
þingis og ríkisstjórnarinnar. Sjá
það vitaskuld allir heilskyggnir
menn, í hvert öngþveiti for-
svarsmenn bæjarstjórnarmeiri-
hlutans í Reykjavík eru komnir,
úr því að þeir treysta sér alls
eigi til að mæta gagnrýni með
rökum, en ryðja í stað þess úr
sér tómum fúkyrðum.
VII.
Því hefir verið haldið fram af
Emil Jónssyni vitamálastjóra
(Alþbl. 13./12. 1937), að sjálf-
sagt væri að láta fara fram
rannsókn á Henglinum og Krisu-
vík, áður en ákveðið yrði til
fullnustu um hvaðan hitaveitan
skyldi tekin. Ég vil hér leyfa mér
að taka upp kafla úr grein Em-
ils:
„í Krisuvík eru einna stærstu
gufuhverir landsins. Ég hefi
sjálfur mælt þar 112° C. hita í
yfirborði og aðrir, sem höfðu
betri aðstöðu til mælinga en ég
hafa mælt þar 116° C. Svo hafa
sagt mér fróðir menn um hveri,
að Krísuvikurhverirnir hafi á sér
mínskorti. Þessar breytingar
hafa Ameríkumenn auðkennt
sem „keratíniserandi Metaplasi“.
T. d. voru slíkar breytingar í
maga og smálungnapípum líkar
sterkum „adenomatösum“ vexti,
svo að menn héldu í byrjun
rannsóknanna, að hér væri um
krabbameinskenndan vöxt að
ræða, en framhaldsrannsóknir í
þessum efnum hafa þó afsannað
það.
Á ferðinni hafði ég með mér
10 lungu úr íslenzku sauðfé. 5
lungu voru úr Eyjafirði, sýkt af
lungnadrepi eða eftirstöðvum
lungnadreps. í flestum þeirra
fundust lungnaormalirfur, en þó
tiltölulega fáar. Hin 5 lungun
voru úr Vestur-Húnavatnssýslu,
valin af þar til kvöddum mönn-
um úr greinilegum „mæðiveikis-
sjúklingum“. í öllum þessum
lungum var mikið af lungna-
ormum og ormalirfum og tiltölu-
lega miklu fleiri í þeim lungum,
sem mestar nýmyndanir sáust í.
Slíkum ormanýmyndunum í
sauðfjárlungum á Bretlandi er
lýst af Sir Mc. Fadyean 1894, og
enn nánar 1920. Birtir hann þá
myndir af þessum breytingum,
sem þekja lungnablaðranna tek-
ur á sig og eru þær á að líta eins
og séð verður í „mæðiveikislung-
um“.
Nú sé ég „Morgunblaðið“ hafa
það eftir próf. Dungal, að þessi
frægi, brezki dýralæknaöldungur
hafi glúpnað, er hann hitti hr.
Dungal og hlýtt á mál hans og
útskýringar, og má helzt ráða af
frásögn blaðsins, að gamli Sir
Mc. Padyean sé reiðubúinn að
eta ofan í sig fyrri kenningar og
viðurkennd sannindi. Mikið má
bjóða íslenzkum bændum, ef
þeir eiga að gleypa þessa flugu,
dýralæknar, að minnsta kosti,
verða ekki svo gleypigjarnir.
Þá taldi próf. Christiansen
mjög sennilegt, að ég hefði rétt
fyrir mér í því, að „Hæmorr-
hagrik septicæmi“ slægist inn í
ormaveikina og væri valdandi
hinni háu dauðatölu, sem víða
hefir orðið vart á pestarsvæðinu.
En um þetta atriði þorði hann
ekkert að fullyrða, þar sem ekki
var hægt að framkvæma reglu-
legar bakteríurannsóknir á þeim
lungum, sem ég hafði meðferðis
vegna þess að þau voru öll varin
í formólblöndu, en slíkar rann-
sóknir ætlar hann að gera, þegar
ég hefi náð í lungu hæfilega var-
in til þeirra hluta.
Þess er vert að geta í þessu
sambandi, að snemma sumars
1937 sendi Dungal prófessor dr.
Gilles de Kock, sem þá var
öll einkenni þess, að hitamagnið
mundi aukast mjög skjótt, ef
borað væri niður, og hafa nefnt
við mig sem sennilegt hitastig
150—160°, og-hitamagnið sjálf-
sagt ótæmandi, því þarna er
ekki um yfirborðsvatn að ræða,
heldur gufur frá iðrum jarðar.
Vatnsmagn er líka fyrir hendi,
sem er Kleifarvatn, 7 km. langt,
allt að tveggja km. breitt og allt
að 100 m. djúpt.
Ef boranir leiddu það í Ijós,
að rétt væri með hitaaukning-
una, þegar niður kæmi, sem ég
tel fullar líkur á, þá væru þarna
öll skilyrði fyrir hendi til hinnar
heppilegustu virkjunar, sem ég
gæti þá í fljótu bragði hugsað
mér að haga þannig: Vatni yrði
dælt úr Kleifarvatni, köldu, og
það hitað, ekki upp i 80—90° C.,
heldur upp í 130—140° C. — yfir-
hitað — og væri þá hægt að láta
sér nægja um 100 lítra á sek. til
að hita bæði Reykjavík og Hafn-
arfjörð. Á þennan hátt gæti svo
farið að hitaveita frá Krísuvík
yrði ódýrari en Reykjaveitan, og
þó miklu hitameiri og gæti kom-
ið fleirum að notum. Ég hefi
vegna anna ekki haft ástæður
til að reikna þetta út, enda þýð-
staddur í Kaupmannahöfn, 2
frosin „mæðiveikislungu“ til
rannsóknar. Kom de Kock með
lungu þessi á rannsóknarstofu
próf. Christiansens og byrjaði að
útskýra fyrir viðstöddum fræði-
mönnum hina íslenzku Jaag-
siekte í sauðfjárlungum. Próf.
Christiansen spurði hann, hvort
ekki væri ástæða til að rannsaka
nánar lungun, sem fyrir lágu, og
ganga úr skugga um það, hvort
ekki væri um lungnabólgu að
ræða af orma völdum, því að
þessi lungu minntu sig á orma-
sýkt lungu, sem hann sagðist
þráfallt hafa séð í rá- og dádýr-
um í Danmörku. Kom þessi fyr-
irspurn de Kock mjög á óvart,
en hann lét þó strax tilleiðast.
Voru nú gerðar nokkrar bráða-
birgðarannsóknir, er sýndu, að
allsstaðar var orma eða orma-
lirfur að finna, þar sem sýnis-
horn voru tekin og skoðuð i smá-
sjá. Hætti de Kock þá útskýring-
um sínum á hinni íslenzku Jaag-
siekte, en hélt í þess stað áfram
rannsóknum á lungum þessum
allan þann eftirmiðdag. Nokkr-
um dögum síðar hélt hann tli
London á leið heim til sin, en
ekki til íslands, sem þó mun
hafa verið ætlunin og getið var
í íslenzkum blöðum. En áður en
hann fór frá Danmörku mun
hann hafa sent ríkisstjórn Dana
skýrslu yfir rannsóknir sínar á
þessum íslenzku sauðfjárlungum
og niðurstöður, þvi að danska
ríkisstjórnin skrifar sendiherra
sínum í Reykjavík um málið og
býður honum að fylgjast með
gangi þess og láta sig vita, hvað
því líði.
Úr því að de Kock fór nú að
senda dönsku ríkisstjórninni
rannsóknarskýrslu sína — hefði
annars alveg eins, og öllu frem-
ur, mátt senda hana íslenzku
ríkisstjórninni — þá mætti segja
mér það, að hann hafi einnig
sent próf. Dungal einhverja
greinargerð um þessar rann-
sóknir sínar, og það fyrir ári síð-
an, það var þó hann, sem sendi
lungun, en vendilega hefir þá hr.
Dungal legið á þeim upplýsing-
um, hefir þó ekki verið sparað
að vitna í þenna sérfræðing,
þegar samanburðarþörf var á
„mæðiveiki" og Jaagsiekte. En
hversvegna var þá ekki jafn-
framt skýrt frá niðurstööum Dr.
de Kocks og rökum fyrir þeim í
grein hans um Jaagsiekte:
„Further Observations on the
Etiology of Jaagsiekte in Sheep“.
(15th. Annual Report of the
Dírector of Veterinary Services
of South Afrika 1929)?
Þegar gild rök eru færð fyrir
ingarlítið, á meðan rannsóknir
liggja ekki fyrir. En mér finnst
óforsvaranlegt að athuga ekki
möguleika eins og þennan áður
en hlaupið er til með ófullnægj-
andi framkvæmdir á Reykjum.
Pjarlægðin frá Krísuvík að
geymi í Öskjuhlið er eins og áð-
ur er sagt 32 km.“
Þessi umsögn Emils þykir mér
sýna, að ekkert vit sé í að byrja
á hitaveitu Reykjavíkur, nema
að láta rannsaka þennan mjög
svo merkilega möguleika. Við
það bætist, að Hafnarfjörður
fær líka upphitun, ef um Krísu-
víkur-veitu er að ræða.
Yfirleitt verður að segja það
um hitaveitumálið, að það átti
vitaskuld frá byrjun að fara með
það þannig, að athugaðir væru
samhliða allir möguleikar um
upphitun Reykjavíkur. Hitaveita
frá Reykjum, eða Krísuvík eða
Henglinum eða einhverjum öðr-
um stað, hitun með rafmagni frá
Sogsstöðinni eða rafstöð, sem
væri knúin með hveragufu. Alla
þessa möguleika átti að rann-
saka hlutlaust og setja til þess
hæfa menn. Þegar þeir Berdal og
Nissen gerðu áætlunina um
Sogsvirkjunina, þá tóku þeir
því, að borgfirzka sauðfjárveik-
in sé fyrst og fremst lungnaorm-
um að kenna, og þó sennilegast
samspili tveggja sjúkdóma að
kenna. n.l. lungnaormabólgu og
lungnadreps, þá spyrja menn,
hversvegna þessi fjárpest hafi
reynzt miklu skæðari nú en
nokkru sinni áður. Ég hygg, að
samskonar fjárpest hafi oftar en
einu sinni í núlifandi manna
minni verið jafn skæð og nú,
munurinn aðallega sá, að ekki
var gert eins mikið úr pestinni
þá og nú. Þá var ekki sú grýla
höfð, er hræddi fólkið, að nýr,
innfluttur sjúkdómur væri á
ferðinni. Annars er skæð örma-
veiki samfara slæmu tíðarfari —
bleytum og rigningum — hér
sem erlendis.
Af því sem að framan er sagt,
hljóta varnir gegn veikinni að
falla niður, að minnsta kosti í
haust, en varnir gegn því, að slík
raunasaga sem þessi endurtaki
sig, eru bráðnauðsynlegar.
Akureyri 4. ág. 1938.
Sig. Ein. Hlíðar
dýralæknir.
Trúlofunar-
hrínga
smíðar Jón Dalmannsson gull-
smiður, Vitastíg 20, Reykjavík.
Simi 4563. — Reykjavlk.
NOTUÐ i
ÍSLENZK FRÍMERKI. <
kaupi ég hæsta verði. Duglegir
umboðsmenn óskast um allt
land. Innkaupsverðlistar sendir
þeim sem óska.
Gunnar Guðmundsson,
Laugaveg 42. Pósthólf 551
Tímamenn.
Gjalddagi Tímans var 1. júní.
Munið að greiða blaðið við
fyrsta tækifæri.
Kolaverzlnn
SIGURÐAR ÓLAFSSONAR
Símn.: Koi Reykjavík. Sími 1933
fyrst fyrir rannsókn á Elliðaán-
um og síðan á Soginu, og um
virkjun Sogsins gerðu þeir
hvorki meira né minna en 7 mis-
munandi áætlanir, svo að hægt
væri að taka þetta allt til sam-
anburðar. Við samanburð sást,
að Elliðaárnar komu ekki til
mála og að næst lá að virkja
Ljósafoss, eins og hann svo var
virkjaður. Þetta er hin rétta að-
ferð og henni átti að beita um
hitaveituna. Af því að það var
ekki gert, hlaut að fara sem fór,
að málið kæmist út í hinar
mestu ógöngur.
VIII.
Ég skal nú stuttlega reyna að
gera grein fyrir því, hverjir eru
möguleikar á því, að hita
Reykjavík upp með raforku á
nægilega ódýran hátt. Ég tek hér
aðeins til athugunar notkun raf-
orku úr rafstöð við Sog, en ekki
aðra möguleika á framleiðslu ó-
dýrrar raforku, t. d. með virkjun
hvera. ,
Til þess að samsvara 35 þús-
und tonnum af kolum til hitun-
ar — sem nú mun vera sú hæsta
tonnatala, sem notuð er af kol-
um í Reykjavík árlega, bæði til
Hitun Reykjayíkur
Eftír Sigurð Jónasson