Tíminn - 17.10.1939, Blaðsíða 1

RITSTJÓRAR:
GÍSLI GUÐMUNDSSON (ábm.)
ÞÓRARINN ÞÓRARINSSON.
FORMAÐUR BLAÐSTJÓRNAR:
JÓNAS JÓNSSON.
ÚTGEFANDI: \
FRAMSÓKN ARtTiOKKURINN. \
RITSTJ ÓRNARSKRIFSTOFUR:
EDDUHÚSI, Llndargötu 1 D.
SÍMAR: 4373 og 2353.
AFGREIÐSLA, INNIIEIMTA
OG A UGLÝSINGASKRIFSTOFA:
EDDUHÚSI, Lindargötu 1
Sím! 2323.
PRENTSMIÐJAN EDDA hJ.
Símar 3S48 og 3720.
D. \
23. árg.
Rcykjavík, þriðjudagiim 17. okt. 1939
120. blað
Framkvæmd inn-
flutningshaftanna
Þau rangindi verða að hverfa úr sögunni
að kaupiélögín þurfi að kaupa vötur af
heildsölum til að fullnægja þörfum fé-
lagsmanna sínna
íhaldsblöðin hafa í skrif-
um sínum um innflutnings-
liöftin seinustu daga beitt
margvíslegum blekkingum
eins og þeirra er vandi. Þyk-
ir sérstök ástæða til að vekja
athygli á einni þeirra, þar
sem hún varpar skýru ljósi
yfir misrétti, sem kaupfélög-
in hafa verið beitt.
íhaldsblöðin hafa í fyrsta lagi
haldið því fram, að höfðatölu-
reglan væri röng. Hefir þeim
fullyrðingum verið hrundið svo
oft hér í blaðinu, að ekki þykir
þörf að gera þao' einu sinni enn,
enda reyna blöðin ekki að sanna
þessa kenningu sína með rök-
um. í öðru lagi hafa blöðin
haldið því fram, að ekki væri
rétt að fara eingöngu eftir
höfðatölureglunni, þar sem í
kaupfélögunum væri aðallega
sveitafólk, sem notaði miklu
minna af ýmsum varningi en
kaupstaðabúar.
Þessi fullyrðing íhaldsblað-
anna sýnir bezt, að þau eru ger-
samlega ófróð um það skipulag,
sem þau eru að reyna að níða
piður, Til þessara mismunandi
yerzlunarþarfa landsmanna
hefir verið tekið fullt tillit við
úthlutun innflutningsleyfanna,
jafníramt höfðatölureglunni.
Hefir þetta sjónarmið verið
meiru ráðandi en sanngjarnt
getur talizt, eins og gleggst má
marka á eftirfarandi stað-
reyndum:
í árslok 1938 voru 11,500 fé-
lagsmenn í sambandsfélögunum,
að undanskildu Sláturfélagi
Skagfirðinga, Sláturfélagi Hún-
vetninga og Kaupfélagi Reykja-
víkur, sem gekk í S.Í.S. á árinu.
Þar sem félagsmenn þessir eru
yfirleitt heimilisfeður, má gera
ráð fyrir, að hver félagsmaður
hafi 4 menn á framfæri. Verð-
ur þá tala félagsmanna og
skyldullðs þeirra 45 þús. manns
eða rúmlega 38% af öllu lands-
fólkinu.
Kossiíog-ín til
stúdentaráðs
Á laugardaginn síðastliðinn
fóru fram kosningar til stú-
dentaráðs háskólans. Var kosið
um þrjá lista, er félag frjáls-
lyndra stúdenta, félag róttækra
stúdenta og félag lýðræðissinn-
aðra stúdenta stóðu að. Hið sið-
astnefnda félag er skipað sjálf-
stæðismönnum og naut það
stuðnings nazista við stúdenta-
ráðskosninguna.
Úrslit kosninganna urðu þau,
að kosningu náðu tveir menn af
lista frjálslyndra stúdenta með
56 atkvæðum, tveir af lista rót-
tækra stúdenta með 49 atkvæð-
um og fimm af lista sjálfstæð-
ismanna og nazista, er hlaut 101
atkvæöi.
Þetta er í fyrsta skipti i sögu
stúdentaráðskosninganna, sem
sjálfstæðismenn og nazistar
innan háskólans í sameiningu
hljóta ekki meira hluta atkvæð-
anna. Fyrir Framsóknarmenn
eru úrslit atkvæðagreiðslunnar
mjög ánægjuleg, þar eð þeir
mynda félag frjálslyndra stú-
denta að meginþræði. En eins
og kunnugt er var það stofnað
á síðastliðnu vori og tók nú þátt
í kosningunum í fyrsta skipti.
Sala sambandsfélaganna á
brýnustu nauðsynjavörum, sem
litlum eða engum innflutnings-
takmörkunum hafa verið háð-
ar, virðast fullkomlega stað-
festa framangreinda tölu um
fjölda þess fólks, sem skiptir
við kaupfélögin. Árið 1938 nam
innflutningur sambandsfélag-
anna 53% af öllu rúgmjöli, sem
flutt var til landsins, 49% af
hrísgrjónum, 45% af hafra-
grjónum, 37% af molasykri, 34%
af hveiti o. s. frv.
Hinsvegar var innflutnings-
leyfum þannig skipt milli sam-
bandsfélaganna og annarra
verzlana, að þau fengu ekki
nema 22% af vefnaðarvöruleyf-
unum, 25% af búsáhöldum og
27% af byggingarvörum. Var
þessi ákvörðun gjaldeyrisnefnd-
ar byggð á því, að verzlunarþröf
landsmanna væri mismunandi
eftir því, hvar þeir byggju, og
því talið, að kaupfélögin þyrftu
hlutfallslega minni innflutn-
ings þessara vara, en félags-
mannafjöldi þeirra og sala
þeirra á brýnustu nauðsynja-
vörum benti til.
Niðurstaða þessa varð sú, að
félögin fengu mun minna af
þessum vörum, en þarfir félags-
manna þeirra kröfðu, og urðu
þau þess vegna að kaupa fram-
angreindar vörur í allstórum
stíl af heildsöium og einka-
verzlunum til þess að geta full-
nægt þörfum félagsmanna
sinna.
Sannleikurinn er þess vegna
sá, að því hefir ekki verið sleppt
að taka tillit til mismunandi
verzlunarþarfa landsmanna eins
og íhaldsblöðin fullyrða, heldur
hefir þetta sjónarmið verið svo
miklu ráðandi, að ranglega hef-
(Framh. á 4. siöuJ
Þýzkur kafbátur sökkti síðastl.
föstudag enska orustuskipinu Royal
Oak. Skipshöfnin var um 1200
manns og bjargaðist réttur þriðj-
ungur herniar.
Royal Oak var 29.150 smál. Það
var smíðað 1914—16, en var endur-
bætt fyrir 90 millj. kr, fyrir þremur
árum. — Mynd sú, sem hér fylgir,
var tekin af því síðastl. haust, er
það flutti lík Maud drottningar til
Noregs.
Um síðustu áramót áttu Bretar 12
orustuskip. Stærst þeirra voru
Rodney (33.900 smál.) og Nelson
(33.500 smál.), smiðað á árunum
1922—27. Hin voru frá 29.150—31.100
smál. og voru smíðuð á árunum
1913—16, en hafa verið endurbætt
síðan.
Auk þessa höfðu Englendingar þá
sjö orustuskip í smíðum, 35 þús.
smál. hvert. Munu sum þeirra nú
fullgerð.
Orustuskip er stærsta gerð her-
skipa. Stærsta skip enska flotans,
Hood (42.100 smál.), smíðað 1918—
1920, er þó orustu-beitiskip.
Um seinustu áramót áttu Banda-
ríkin 15 orustuskip og 2 í smíðum,
Japanir 9, Þýzkaland 5 og 4 í smíð-
um, Frakkland 5 og 4 í smíðiun,
Ítalía 4 og 4 f smfðum.
Sátfmáli Rússa og Lítháa
Lltháar Sá Vilna, en missa frelsið
Fyrir nokkru síðan var und-
irritaður í Moskva hernaðar-
sáttmáli milli Rússa og Litháa.
Samkvæmt honum er Rússum
heimilt að hafa setulið í land-
inu, þar sem þeir telja æskilegt.
Er afleiðing þessa samnings því
raunverulega sú, að Rússar geta
ráðið því í landinu, sem þeim
þóknast.
í einskonar sárabætur fær
Lithauen Vilnahéraðið, sem áð-
ur laut Póllandi. En Rússum má
vitanlega vera sama hvort það
heyrir undir þá eða Lithauen
að nafninu til, þar sem þeir
geta eftir sem áður ráðið þar
öllu því, sem þeir vilja.
Lithauen er það Eystrasalts-
ríkjanna, sem nánasta sambúð
hefir haft við Rússa á undan-

A. KROSSGOTUM
Rafstöðin við Laxá tekin til starfa. — Nunnuklaustrið að Jófríðarstöðum. —
íþróttasvæðið við Öskjuhlíð. — Verzlunin við útlönd. — Úr Skagafirði.
Virkjun Laxár í Þingeyjarsýslu er
nú að fullu lokið og var rafstraumi
hleypt á til Akureyrarbæjar hinn 14.
októbermánaðar. Voru bæjarfuiltrúar
Akureyringa viðstaddir þá athöfn, á-
samt bæjarstjóra, forstöðumanni raf-
veitunnar á Akureyri og Jakobi Gísla-
syni forstöðumanni rafmagnseftirlits
ríkisins. Frá sjálfri hinni nýju rafveitu,
aðdragandanum að henni og fram-
kvæmdum öllum hefir áður verið greint
i viðtali við Stein Steinsen bæjarstjóra
á Akureyri, er birtist fyrir skömmu hér
í blaðinu.
f t r
Fyrir fáum dögum var lokið við að
reisa nokkurn hluta hins fyrirhugaða
nunnuklausturs að Jófríðarstöðum í
Hafnarfirði. Næsta hluta þess er ráð-
gert að ljúka víð á vori komanda.
Verður þá komin upp tveggja hæða
bygging, sem alls er 247 fermetrar að
flatarmáli og í eru 25 íbúðarherbergl.
Kostnaður við þessa byggingu er á-
ætlaður 100 þúsund kiónur. Alls á
nunnuklaustrið að vera 1400 fermetrar
að flatarmáli, fjórar álmur er lokast
saman og opinn garður á milli. Alls
mun klaustrið hafa til unii'áða einn
hektara lands og verður það umgirt
tveggja metra háum múr. Þrjár hol-
lenzkar nunnur, sem eiga að setjast
hér að, eru þegar komnar til lands-
ins og hafast þær enn sem komið er
við í kaþólska barnaskólanum í Hafn-
arfirði. Nunnur þessar eru úr hópi svo-
nefndra Karmel-systra, en þær láta
byggja klaustrið.
Suiman við Óskjuhlíðina við Reykja-
vík hefir, sem kunnugt er, allstórt land-
svæði verið ætlað til íþróttavalla og
og fyrir leikvang. Á undanförnum ár-
um hefir nokkuð verið unnið að fram-
ræslu hínna fyrirhuguðu íþróttasvæða.
Nú nýlega skrifaði stjóm íþróttasam-
bandsins bæjarráði bréf, þar sem þess
var farið á leit, að Reykjavíkurbær léti
vinda að því bráðan bug, að brjóta
þetta land. Tíminn hefir átt um þetta
tal við Benedikt G. Waage, forseta 1-
þróttasambandsins, og sagðist honum
svo frá: — Það, sem fyrir stjórn í-
þróttasambandsins vakir, er að stuðla
að þvi að þetta land verði brotið og
unnið i haust og er lienni það kappsmál
að byrjað verði á því verki áður en
tiðarfar spillist. Síðan hugsum við okk-
ur, að landið verði mælt út og látið fé-
lögunum í té. Þar eð hætt er við, að
framkvæmdir farist fyrir um skeið,
ef ekki verður hafizt handa bráðlega,
viljum við fá úr því skorið sem allra
fyrst, hvort bæjarstjórnin hyggst að
sinna málaleitun okkar. — Bréf í-
þróttasambandsstjórnarinnar var lagt
fyrir bæjarráðsfund siðastliðinn föstu-
dag og vísað til bæjarverkfræðings til
athugunar.
t t t
Bráðabirgðaskýrsla hagstofunnar um
útfluttar, íslenzkar afurðir í septem-
bermánuði siðastliðnum sýnir, að alls
hafa verið fluttar út vörur fyrir 6572
þúsundir króna. Á tímabili frá árs-
byrjun til septemberloka liafa verið
fluttar út vörur fyrir 39633 þúsundir
kr. Hefir útflutningur þenna tíma árs-
ins eigi orðið meiri um fjögurra ára
skeið nema 1937. í fyrra var hann tæp-
ar 37 milljónir. Af útflutningi þessa árs
eru síldarafurðirnar langstærsti liður-
inn. Saltsíld hefir verið flutt út fyrir
8453 þúsund krónur, síldarolía fyrir
4558 þúsund og síldarmjöl íyrir 3233
þúsund krónur. Aðrir stærstu liðírnir
eru óverkaður saltfiskur fyrir 4857 þús-
und, verkaður saltfiskur fyrir 3283 þús-
und, ísfiskur fyrir 2203 þúsund, freð-
flskur fyrir 1626 þúsund, lýsi fyrir 4962
þúsund, fiskimjöl fyrh' 1021 þúsund,
ull fyrir 1098 þúsund og freðkjöt fyrir
972 þúsund krónur. Af útflutningslið-
um, sem telja má til nýjunga hin
síðustu ár, eru hvalafurðir fyrir 263
þúsundir kr., loðskinn fyrir 60 þúsund
kr. og vikur fyrir 13 þúsund krónur.
Innflutningur útlendra vara nemur
orðið 44533 þúsund krónum á þessu ári
og er það mun meira en verið hefir
hin síðustu ár.
t r r
Samkvæmt fregn, er blaðinu hefir
borizt úr Skagafirði, er slátrun þar að
verða lokið. Hefir fé reynzt í vænzta
lagi. Fram að miðjum mánuðinum
hefir kúm verið beitt og mjög lítið
gefið, er svo jafnvel enn sums staðar.
Er það mjög óvenjulegt, að svo mild
og góð tíð haldist þetta lengi fram eftir
haustinu. Umtal er manna á meðal um
að setja nú gætilega á, svo að fénaði sé
sem bezt borgið, þótt harðan vetur
beri að. Fundir hafa verið haldnir í
(Framh. á 4. siðu)
förnum árum. Valda því deilur
þess viö Þjóðverja um Memel
og við Pólverja um Vilna. Þessi
samningur mun þó áreiðanlega
ekki vera Litháum neitt fagn-
aðarefni og hátíðahöldin, sem
haldin voru í tilefni af innlim-
un Vilnahéraðsins, hafa því
fyrst og fremst verið til þess að
sýnast.
Litháar eru sú Eystrasalts-
þjóðin,.sem aftast hefir staðið í
menningarlegum efnum. Or-
sakirnar eru þær, að þeir hafa
notið handleiðslu Pólverja í
þeim málum, en hinar þjóðirn-
ar handleiðslu Þjóðverja. Þeir
eru skyldir Lettum og hinum
gömlu Austur-Prússum. Mál
þeirra er mjög gamalt. Um 1200
var fyrsta litháiska ríkið stofn-
sett og 1323 var Vilna gerð höf-
uðborg þess. Var Lithauen sjálf-
stætt stórfurstadæmi á þessum
tímum. Árið 1383 giftist lithá-
iski stórfurstinn pólskri drottn-
ingu og var Lithauen hluti
pólska ríkisins eftir það. Lengst-
um hafði landið þó sjálfstjórn og
var sérstakt stórfurstadæmi, en
pólsk áhrif og menning settu
svipmót sitt á allt þjóðfélagið
og pólskir aðalsmenn urðu þar
mikils ráðandi. Um 1400 náði
Lithauen alla leið milli Eystra-
saltsins og Svartahafs eða yfir
stóran hluta núveranda Rússa-
veldis. Var það þá mörgum sinn-
um stærra en Pólland. En pólska
þjóöin var hinsvegar miklu fjöl-
mennari en Litháar, þegar
undanskildir voru hinir ýmsu
þjóðflokkar, er lutu þeim, og
var þeim fremri i mörgum
meninngarlegum og verklegum
efnum. Þess vegna urðu Pól-
verjar yfirþjóðin.
Sökum sambandsins við Pól-
land eru Litháar katólskir, en
hinar Eystrasaltsþjóðirnar eru
mótmælendatrúar eins og Þjóð-
verjar.
Við skiptingu Póllands 1795
komust Litháar undir stjórn
Rússa og voru háðir þeim þang-
að til 1918, er þeir endurheimtu
sjálfstæði sitt.
Eftir heimsstyrjöldina urðu
miklar deilur milli Litháa og
(Framh. á 4. síðu>
Aðrar fréttir.
Samningamenn Finnlands í
Moskva komu til Helsingfors á
sunnudaginn til að ráðgast við
finnsku stjórnina, en munu fara
aftur til Moskva. Er sagt að
ekki sé vonlaust um friðsam-
legt samkomulag. Rússar gera
þrjár kröfur: um hernaðar-
bandalag, afhendingu nokkurra
eyja í finnska flóa og óbreytt
ástand á Álandseyjum. Fullvíst
þykir að Finnar muni aldrei
fallast á hernaðarbandalag við
Rússa. Hernaðarundirbúningn-
um í Finnlandi er haldið áfram
af fullu kappi. Ekki er gert ráð
fyrir verulegum tíðindum fyrr
en eftir konungafundinn, sem
byrjar í Stokkhólmi á morgun.
Mikið umtal hefir verið um
samningaviðræður Rússa og
Tyrkja undanfarna daga og var
um helgina látið í veðri vaka,
að samkomulag hefði názt. Sú
frétt er nú borin til baka og
sagt að tyrkneski utanríkis-
málaráðherrann muni enn
dvelja í nokkra daga í Moskva.
Þýzkar flugvélar gerðu í gær
árás á ensk herskip í Forthfirði
og viðurkenna Bretar, að um 40
manns hafi farizt á skipunum
af völdum sprengjubrota og eitt
skipið laskast. Er þetta í fyrsta
sinn, sem Bretar viðurkenna að
flugvélaárásir á herskip þeirra
hafi gert usla. Þeir segjast hafa
skotið niður fjórar þýzkar flug-
vélar.
Þjóðverjar hófu sókn á vest-
urvígstöðvunum við Moselfljót
í gær og viðurkenna Frakkar,
að þeir hafi komizt yfir frönsku
landamærin.
A viðav&ngi
Rektor háskólans, dr. Alex-
ander Jóhannesson hefir komið
með þá tillögu, að háskólinn
keypti Gamla Bíó, sem verið
hefir til sölu, og væri það rekið
til ágóða fyrir háskólann. Mun
ekki af veita því að hin nýja
háskólabygging verður þung
byrði. Háskólaráðið og stúdent-
ar standa fast með rektor í máli
þessu. Einn þingmaður, Garðar
Þorsteinsson, hefir verið að
hugsa um að eignast húsið og
náð nokkrum samningum um
það, en ekki fengið reksturs-
leyfi. Telja má sjálfsagt að
hann falli frá öllum kaupakröf-
um, og styðji háskólann í mál-
inu. Það er óhugsandi, að þing-
maðurinn vinni á móti almanna
hag. Auk þess gæti rekstur húss-
ins orðið ólán í höndum manns,
sem fengi fyrirtækið með óvin-
sældum, þó að gróði yrði að und-
ir stjórn vinsællar almanna
stofnunar,
* * *
Mjög þykir fara vaxandi
rangur framburður og mállýti
hér á landi. Þar gæti útvarpið
komið að góðum notum.
Kennslumálastjórnin ætti að
beita sér fyrir því, að hinir
fremstu málfræðingar yrðu
fengnir til að ákveða hvað skyldi
talinn réttur framburður ís-
lenzkra orða. Síðan væri þessi
nýi framburður settur á hljóm-
plötur og þær síðan leiknar í
útvarpinu og á grammofóna
í skólum og heimilum. Erlendis
eru þjóðleikhúsin sá staður, sem
menn gista til að heyra hinn
viðurkennda framburð. Hér
verður hljómplatan að koma í
staðinn.
* * *
í Kanada er bannað að búa
til smjörlíki. Þar boröa allir
smjör. Hér á landi mun vera
gerðar um 1300 smálestir af
smjörlíki á ári, og mest af efn-
unum, sem í það fara flutt inn
frá útlöndum. Hér þarf að verða
breyting á. Smjörlíki er raun-
verulega óhollt og dýrt. Og fyrir
efnin í það eru goldnar stórar
fjárhæðir úr landi. En ísland er
fyrirtaksland til mjólkurfram-
leiðslu. Nóg eru túnstæðin. Nóg-
ur bithaginn. Og nógur er vinnu-
krafturinn, sem reikar atvinnu-
laus á ströndinni. Notum stríðs-
tímann til að gera smjörlíkið
útlægt úr landinu. Látum í þess
stað koma íslenzkt smjör.
Treystum þannig heilsu þjóðar-
innar.
* * *
Furðu merkilegur vanmáttur
kom fram í sumu starfsfólki
Esjunnar I síðustu strandferð
austan lands. Skipið komst létti-
lega og með góðum hraða milli
hafna. En á höfnum var líkast
eins og skipsmenn væru hrædd-
ir við uppskipunartækin. Á einni
smáhöfn lá skipið 4 tíma við að
afferma þrjá báta. íslendingar
hafa lært sérstaklega fljótt að
fara með síldarnet, botnvörpu,
gufuvélar og allskyns hreyfivél-
ar á sjó og landi. Það má því
telja líklegt, að starfsmenn Esj-
unnar læri sitt verk engu síður
en aðrir íslenzkir sjómenn, sem
yfirleitt eru öðrum til fyrir-
myndar um myndarleg vinnu-
brögð.
* * *
Merkiskona að norðan kom
nýlega til dómsmálaráðherra og
lagði til að drykkjuskapur á
samkomum í sveitum yrði upp-
rættur með því, að koma upp
sjálfboðaliði röskra ungra
manna í hverri sveit. Ríkis-
stjórnin sendi síðan lögreglu-
þjón til að þjálfa sjálfboðalið-
ana, svo að þeir kynnu öll nauð-
synleg handtök við að hreinsa
ölvaða menn burtu af opinber-
um samkomum. Sennilegt má
telja að þetta mál verði tekið til
meðferðar á næsta þingi. Til-
lagan hefir fengið góðar undir-
tektir, þar sem málinu hefir
verið hreyft.