Tímarit Máls og menningar - 01.09.1965, Blaðsíða 105

nema ef hægt væri að gleyma — því sem
ekki kom.“ Og núverandi ástandi þeirra
sem biðu og vonuðu og eru hættir að vona
er þannig lýst: „Filpus: Við erum aftur-
gaungur af okkur sjálfum. — Andris: Það
var eins og einginn þyrði að segja neitt.
Ekki endilega af því við værum hræddir við
að verða hlekkjaðir og barðir; eða drepnir.
Hitt var verst að hver sem lauk munni
sundur gerSi sig aS fífli og athlœgi; þaS
mátti einu gilda hvaS maSur sagSi.“ Ur-
ræðaleysi og lömun: „Og þeir þegja faslast
sem trúað var fyrir mestu.“ „Eftir stóðum
við, nokkrir heimskir ólæsir fiskarar og
handverksstrákar. Hvað máttum við? Við
hlupum bara í felur [...] Og við skömm-
uðumst okkar svo mikið að við þorðum
ekki að líta framan í nokkurn mann; ekki
einusinni hver framan í annan.“
Það má að sjálfsögðu leggja þessi orð út
á fleiri en einn veg; en það er ekki efamál
að þau eru rétt lýsing á sálrænum harm-
leik þeirra tíma þegar sóknaralda hinna
ungu afla sem menn trúðu að ættu fyrir sér
óslitna sigurför, virðist hafa brotnað á
tregðu hlutanna, þegar þeir „sem trúað
var fyrir mestu“ sitja enn einusinni fastir í
kviksyndi hins gamla. Að sönnu hafa þessi
orð mjög súbjektívan hljóm; hvemig ætti
að skilja öðravísi málsgreinina hér á undan
sem ég hef undirstrikað? Þau benda mjög
ákveðið á persónulegan harmleik. Manni
verður hugsað til orða Gides, ,Je vous
assure qu’il y a dans mon aventure soviéti-
que quelque chose de tragique“, — sem
Halldór Kiljan Laxness hafði í flimtingum
í einni bók sinni fyrir meira en aldarfjórð-
ungi. Auðvitað er unnt að segja að sá
harmleikur sé ekki áhugaverður nema bók-
menntasögulega. En eins og ég vék að áðan
þá er þessi saga lýsing á raunverulegu fyr-
irbæri, fyrirbæri sem er kannski ekki algilt
í því sambandi sem hér um ræðir, en vissu-
lega of algengt til þess að það geti borgað
Umsagnir um bœkur
sig að ganga framhjá því þegjandi. Þessi
lýsing Halldórs Kiljans Laxness getur gefið
tilefni til að leggja fram spumingar um
jarðveg róttækrar þjóðfélagshreyfingar á
íslandi á öðrum fjórðungi aldarinnar, og
prinsíp hennar, og þá til dæmis hvort ýms-
ir andlegir forkólfar hennar hafi ekki stað-
ið fullnærri þeirri trú að bylting væri harla
einfaldur hlutur og auðveldur í meðförum,
þó að hún sé í rauninni mjög svo flókið fyr-
irtæki og samansett úr ótal mótsögnum og
andstæðum. En að vísu er minnkandi þrótt-
ur og aukið stefnuleysi róttækrar þjóðfé-
lagshreyfingar í Evrópu — það er ekki
sanngjarnt að áfellast evrópskan rithöfund
fyrir að miða einkum við evrópskar aðstæð-
ur — margbrotnara fyrirbæri og risavaxn-
ara en svo að hér sé einusinni hægt að
byrja að ræða það. Hin sálræna lömun sem
margir — mjög margir — liðsmenn þessar-
ar hreyfingar hafa orðið fyrir er aðeins séð
frá einni hlið í þessari sögu, en það er á-
reiðanlega þýðingarmikil hlið: helzta ein-
kenni hennar kemur kannski fram í því að
málstaður sem var svo hátt virtur að allt
var leggjandi á sig fyrir hann, verður
skyndilega að málstað sem ekki er þess
verður að neitt sé gert í hans þágu, og um
leið verSur allt þaS sem gert var rangt. I
vitund þessara manna hefur farið fram það
sem nefnt er á frönsku solution de con-
tinuité: það eru engin tengsl milli núver-
andi og fyrrverandi afstöðu þeirra. Einmitt
sú staðreynd mun hafa í för með sér að
nýjar kynslóðir munu sækja lítið frjómagn
í baráttu þeirra og harmleik þeirra, það er
jafnvel hætta á að þær munu láta sér sjást
yfir raunverulega verðleika þeirra. Margir
ungir menn munu enn eiga eftir að ganga
til baráttu fyrir róttækri breytingu þjóðfé-
lagsins á íslandi sem annarsstaðar. Hin
svarta uppgjöf þeirra Andrisar og Filpusar
mun eiga lítið erindi við þá nema til að
sýna þeim þau víti sem varast ber, þar á
215