Tímarit Máls og menningar - 01.09.1965, Blaðsíða 108

Tímarit Máls og menningar
Halldóri Laxness hefur orðið æ hugleikn-
ara meS árunum, og þaS er einnig eitt af
helztu einkennum taóismans. (Taóistísk
formúla til dæmis: „hinum vitra er allt
jafn-kært“.) Uppruna þess í verki Halldórs
mætti vel rekja til alþýð'legrar íslenzkrar
afstöðu, og þannig birtist þaS líka í Ljós-
víkingnum, aS vísu meS einhverjum taóist-
ískum áherzlubreytingum. En í rauninni er
þaS ekki þessi almenna tegund umburSar-
lyndis sem einkennir persónuna X. ÞaS er
togaS úr umburSarlyndi hennar þar til þaS
merkir einkum hlutleysi, og siSferSilegt
hlutleysi, og „siSblindu“. Fyrir þessari túlk-
un umburSarlyndisins held ég sé ekki hægt
aS bera Lao-tse. MeS góSri samvizku verS-
ur ekki sagt aS í Tao-te-king sé boSuS sú
„siSblinda" sem verSur eitt greinilegasta
einkenni persónunnar X. Sú viSbót viS al-
menna boSun umburSarlyndis samkvæmt
alþýSlegri afstöSu og taóistískri kenningu
sem hér kemur fram, gæti miklu frekar
virzt sprottin af lífsvizku íslenzkra forn-
sagna, eftir þeim skilningi sem Halldór
Laxness hefur tileinkaS sér á seinni ár-
um.
Ég held aS þessi afbökun umburSarlynd-
isins kunni aS vera merkilegasta atriSiS í
mótunarsögu persónunnar X. ÞaS atriSi
veldur því aS „taóisminn“ hverfur aS
nokkru leyti í skuggann: hann heldur aS
vísu áfram aS vera einn þáttur persónunn-
ar, en þaS er eins og hann sé aSeins í bak-
sýn. í raun og sannleika virSist persónan X
þróast yfir í þaS aS verSa einkum og sér í
lagi ímynd hins fræga íslenzka fatalisma,
því aS eSlileg framlenging siSblindukenn-
ingarinnar er undirgefni viS „örlögin“. Og
þaS má vel bæta því viS aS á endanum er
hægt aS skilja persónuna í heild sem túlk-
un og vegsömun þess sem kalla mætti þjóS-
söguna um hina „íslenzku skapger3“, þjóS-
söguna um æSruleysi, jafnaSargeS, hófsemi
Íslendingsíns, en hún er einkum sprottin
upp úr mannshugsjón þeirra sem rituSu fs-
lendingasögur fyrir 700 árum.
ÞaS sem hér hefur veriS dregiS fram til
skilgreiningar á persónunni X er þó aS lík-
indum aSeins „efra lag“ hennar. Ætli hún
eigi sér ekki einnig „neðra lag“ eSa óæSra;
og ætli væri ekki ráSlegt aS einkenna þaS
meS tilvísun til ákveSins „menningar-and-
rúmslofts“ sem lengi hefur drottnaS yfir
vötnum andans í höfuSborg fslands, og
kemur meSal annars fram sem almennt af-
skiptaleysi, kæruleysi, tortryggni sem oft er
aSeins gervi innra öryggisleysis, og nokk-
uS mikill skortur á andlegri forvitni, tak-
markaSur áhugi á lífinu, en dulbúningur
þessa fyrirbæris er hinn „mergsogni, lífs-
þreylti gálgahúmör“ sem Þórbergur ÞórS-
arson getur um, og „þá [þ. e. um 1910] eins
og nú [þ. e. um 1940] fíflskaSi allt andlegt
lífsloft höfuSstaSarins".1 Einkaskilgrein-
ingu Lin Jútang á taóismanum sem Halldór
Kiljan Laxness vitnar til í ritdómi um fíók-
ina um veginn 1942, mætti einnig nota sem
lýsingu á þessu reykvíska andrúmslofti:
„... kæringarlaus rónaháttur, ruglandi og
eySandi efasemdastefna, hlær spottandi aS
öllum mannlegum fyrirtækjum og mis-
heppnan allra mannlegra stofnana [...] og
hefur yfirleitt illan bifur á öllum hugsjón-
um, þó meir fyrir trúleysis sakir en þrótt-
leysis". SíSustu aukasetningunni mætti þó
líklega snúa viS, því aS þróttleysi ásamt
andlegum forvitnisskorti mundi vera sérein-
kenni Reykjavfkur sem menningarmiS-
stöSvar.
Ilér verSur haft fyrir satt aS „neðra lag“
persónunnar X sé sízt ógirnilegra til fróS-
leiks en allir þættir hins „efra lags“. Þar í
mundu birtast tengsl Halldórs Laxness viS
fyrirbæri sem var aS vísu allfjarskylt hon-
um, en liann gat þó ekki komizt undan,
sökum þess aS þaS var hiS mengaSa „lífs-
1 Ojvitinn, önnur útgáfa, bls. 342.
218