Vísir - 17.06.1944, Blaðsíða 2

2
VlSIR — ÞJÖÐHÁTlÐARBLAÐ
Krislján Guðlangrssou:
Sj álfstæðismálið á árunum
1874-1944
Jón Sigurðsson.
íslendingar gengu Noregs-
konungi á hönd árið 1262 sam-
kvæmt sérstökum samningi, er
við konung var gerður og nefn-
ist Gamli-sáttmáli. Hétu lands-
menn konungi trúnaði ogskatti,
en konungur hét þar í móti að
han skyldi friða landið, þ. e.
halda uppi lögum og rétti í
landinu. Um langt skeið höfðu
íslendingar staðið gegn ágengni
Noregskonungs, en hinsvegar
var nú svo komið liögum þjóð-
arinnar að langvinnar innan-
landsdeilur og vígaferli höfðu
lamað hana verulega, en auk
þess höfðu foryztumenirnir
lagst svo Iágt þráfaldlega, að
fela Noregskonungi að útkljá
deilumál sin, en voru allir á
hans valdi áður en þeir gerðu
sér nokkra grein fyrir. Snorra
Sturlusyni mun þó hafa verið
Ijóst að hverju stefndi, en liann
var veginn í Reykholti svo sem
kunnugt er. Þórður Kakali mun
ef til vill einnig liafa verið ó-
fús að reka hér erindi Noregs-
konungs, en hann var drepinn
á eitri að þvi er talið er. Gissur
Þorvaldsson var hinsvegar kon-
ungi um of auðsveipur enda
mun honum hafa stigið jarls-
tignin til höfuðsins á vissu
skeiði ævinnar, þótt hann siðar
settist í stein og léti af verald-
legum metnaði. Kann vel að
vera að hann hafi þá séð hvert
óheillaspor var stigið, er sátt-
málinn 1262 var gerður að hans
tillilutan, þótt viðunandi mætti
kalla meðan hans naut við.
Noregskonungar færðu sig
stöðugt upp á skaftið, lögðu
fyrir landsmenn lög til sam-
þykktar, sem að mörgu leyti var
ekki við að athuga, en greiddu
götuna til frekari áhrifa og af-
skipta konungs af íslenzkum
málum. í viðskiptum sínum við
konungsvaldið, eða raunar hið
erlenda vald hyggðu lands-
menn kröfur sinar og mótmæli
á hinum forna rétti, er Gamli
sáttmáli veitti þeim. Aldrei
runnu þeir frá réttinum, nema
beinlínis neyddir til af vopna-
valdi, en leituðust við að
vernda hann og verja gegn er-
lendri ágengni, svo sem frekast
var færi á. Hit.t er svo annað
mál að mótstöðuafl þjóðarinn-
ar rénaði eftir því, sem meir
var að henni hert og tók ein-
veldistimabilið út yfir allan
þjófabálk í því efni. Var svo
komið-um aldamótin 1700 að
talið er að þriðjungur þjóðar-
innar væri þá fallinn úr hor
og harðrélti. Mun engin þjóð,
sem lifað hefir af hafa verið
komin nær því að verða al-
dauða, en íslenzka þjóðin
um þetla leyti, og raunar 18.
öldina út, enda kom til mála í
lok aldarinnar að setja íslend-
inga niður á józkú heiðunum,
þótt ekki yrði af. Þrátt fyrir
þessar hörmungar börðust ís-
lendingar fyrir frelsi sínu og
fornum réttindum af i'rekasta
megni, og átlu þar margir ágæt-
is menn hlut að máli, þótt mál
sitt sæktu þeir af misjöfnu
kappi. Ber þar liæst Skúla fó-
geta Magnússon, Jón Eiríksson
konferenzráð, sem síðast fyrir-
fór sér vegna ofþreytu og ör-
væntingar um íslands hag og
fleiri mætti nefna.
Um og eflir aldámótin 1800
fer frelsið eldi um alla Evrópu.
Bandarikin höfðu þá gerst lýð-
veldi og voldugasta þjóðasam-
steypa Vesturheims, komið á
11j á sér frjálslyndri stjórnskip-
an, með fullkomnum mannrétt-
indum og frelsi til orðs og æð-
is. Almenningur í Evrópu vildi
verða sömu réttinda aðnjót-
andi.Stóðu Frakkar þar fremst-
ir í flokki og gerðu blóðuga
hyltingu rétt fyrir aldamótin
1800 og vörpuðu einveldinu um
koll. Aðrar byltingar fóru á
eftir, allt fram til miðrar 19.
aldar, og var órói mikill rikj-
andi i álfunni. Islenzkir náms-
menn, sem urðu að sækja æðri
menntun til Kaupmannahafn-
arháskóla, hófu þá frelsisbar-
áttu sina og islenzku þjóðarinn-
ar fyrir alvöru. Fyrstur reið á
vaðið Baldvin Einarsson, er
stofnaði „Ármann á Alþingi“,
þá Fjölnismenn og loks Jón
Sigurðsson og fylgismenn hans,
er gáfu út Ný félagsrit. Starf
allra þessara manna heindist
fyrst og fremst að því að vekja
þjóðina heima fyrir og.fá hana
til að hrista af sér sinnuleysið
og deyfðina. Var þeim mikið
ágengt í þessu efni, þótt þeir
jnættu, — einkum i upphafi
misjöfnum skilningi og hlytu
litlar þakkir dansklundaðra
embættismanna og kaupsýslu-
stéltar fyrir, sem þá voru mest-
ar áhrifastéttir á íslandi, þótt
ekki væri miklu veldi fyrir að
fara. íslenzkum menntamönn-
um hefði þó vafalaust ekkert
orðið ágengt í baráttu sinni, ef
dönsk alþýða hefði ekki þá
þegar krafist réttar síns, undir
foryztu menntamannanna þar
i landi og unnið það á heima
fyrir, að konungi varð Ijóst að
hann yrði að aísala sér einveld-
inu að dæmi annarra þjóð-
höfðingja, eða vegna þess vitis
þeirra að gera slíkt um seinan.
Árið 1831 samþykkti Friðrik 6.
að stofnsett skyldu ráðgjafar-
þing í Danmörku og urðu þau
fjögur. Áttu íslendingar að
senda fulltrúa sína á Hróars-
kelduþing, og þrátt fyrir mót-
mæli íslendinga gegn þessari
ráðstöfun varð engu um þokað,
þar til er Kristján konungur 8.
setlist að ríkjum. Hann var
maður gáfaður og frjálslyndur
og var valdatöku lians fagnað
af íslendingum, sem gerðu sér
vonir um að hann myndi taka
öðrum tökum á málunum, en
fyrirrennarar hans. Urðu þetta
ekkji volnþrigði, ímeð þvi að