Vísir - 17.06.1944, Qupperneq 5

/
myndi enn ekki nema liálfnað
haf til algers sjálfstæðis, þótt
ef til vill væri náð þeim rétt-
indum, sem boðin voru fram
í frumvarpiriu 1907—1908.
Sambandslögin.
Heimsstyrjöldin 1914—1918
rauf raunverulega lengsl á
milti íslands og Danmerkur.
íslendingar urðu að taka að
sér verzlunarmálin út á við
og þannig einn þátt utanríkis-
málanna. Sendar voru nefndir
til slikra samningagehða og
slíkt tos kom að öðru leyti á
samband rikjanna, að sýnt
þótti að hverju draga myndi.
Bandamenn lýstu yfir því, að
sigruðu þeir í ófriðnum, myndu
þeir virða sjálfsákvörðunarrétt
þjóðanna, en af því leiddi, að
líklegt mátti telja að ísland
yrði, sama réttar aðnjótandi,
ef þjóðarviljinn væri skýr og
ótvíræður fyrir hendi. Danir
gátu læpast hyggt rétt sinn til
Suður-Jótlands á þjóðarat-
kvajði þar, en synjað Islending-
um um kröfur þeirra um sjálf-
stæði, sem samþykktar kynnu
að verða af þjóðinni einum
rómi, — og undir öllum kring-
umstæðum hefði slikt tæpast
mælst vel fyrir. Danir vildu fá
einhverja lausn á deilunni um
rikisréttarsamband íslands og
Danmerlcur, og að tilhlutun
þcirra var skipuð 8 manna
nefnd, — fjórir fulltrúar frá
hvorri þjóð, — til að semja um
málið og hera fram lausn á því
í frumvarps formi og eftir þvi,
sem við þætti eiga. Voru Danir
viðráðanlegir í sanmingunum,
en fulltrúar þeirra sættu mik-
illi gagnrýni er heim kom, eink-
um af hálfu Knud professors
Bertin, sem sagði m. a. að það
hefði gert gæfumuninn að ís-
lendingar liefðu átt bezta lög-
fræðing sinn í nefndinni, en
Danir engan. Hitt mun þó mála
sannast að erfið aðstaða Dana,
svo sem að ofan greinir, leiddi
íil eftirlátssemi þeirra og mun
allt annað liafa verið ætlunin,
en að sleppa því, sem á annað
borð yrði haldið. Árangur þess-
ara samningaumleitana voru
Dansk-íslenzku sambandslögin
frá 30. nóv. 1918, — vafalaust
heppilegasti samningur, sem
unnt var að gera með liliðsjón
af öllum aðstæðum — bundinn
við takmarkaðan tíma, einmitt
heppilegan undirbúningstima
að algjöru sjálfstæði og sjálf-
stjórn út á við sem inn á við.
Samkvæmt sambandslögun-
um var Island viðurkennt
frjálst og fullvalda ríki. Sam-
eiginleg mál rikjanna voru þau
ein, að sami var konungurinn.
N’ÍSIR — ÞJÓÐHÁTÍÐARBLAÐ
Danmörk fór með utanríkis-
málin í mnboði Islands, —
framkvæmdina en ekki stefn-
una. Danskir ríkisborgarar
nutu hér jafnréttis á við ís-
lenzka og gagnkvæmt. Æðsta
hluta og sættu í rauninni allir
sig vel við þá afgreiðslu þeirra,
þó einstaka þingmenn greiddu
þeim mótatkvæði. Er frá leið
undi þjóðin þó enn betur mála-
lokunum, og segja mátti jafn-
Gísli Sveinsson, forseti sameinaðs Alþingis.
dómsváldið skykli áfram vera
í Danmörku þar til annað yrði
ákveðið, en Alþingi samþykkti
strax á fyrsta þingi lög um
hæstarctt og fluttist dómsvaldið
að þessu leyti inn í landið þeg-
ar á árinu. 1920. Sama var að
segja um landhelgisgæzluna.
Danir skyldu hafa hana á hendi
jafnhliða íslendingujn, en í
framkvæmdinni var þetta
meinlaust og gagnslaust ákvæði
með því að gæzlan var af liálfu
Dana framkvæmd af m'estu
nærgætni og vel það, cnda
frekar i orði en á borði.
Sambandslagasáttmálanum
mátti segja upp að 25 árum
liðnuni, miðað við 1. desem-
ber 1918, en til þess þurfti %
annarshvors þingsins að sam-
þykkja uppsögnina og að því
loknu þjóoaratkvæðagreiðsla
að fara fam. Skyldi uppsögnin
staðfest af % hluta kjósenda-
f jöldans, enda væri henni gold-
ið jákvæði af % þeirra er
þannig greiddu atkvæði, og
þurftu þannig 57 af hundr-
aði atkvæðisbærra manna
að gjalda jákvæði við upp-
sögninni. Þetta þótti íslenzku
nefndarmönnunum vinnandi
vegur miðað við almenna
þátttöku í kosningum enda
hefir reynslan sannað, að
þar voru þeir sizt of bjartsýnir.
Síðasti aldarf jórðungurinn.
Samhandslögin voru sam-
þykkt með yfirgnæfandi meiri-
vel að alger deyfð færðist yfir
hana þá um stund, þannig að
er rætt var um væntanleg sam-
bandsslit mátti það kallast
lirópandans rödd. Lcið svo
fram til ársins 1928. Sigurður
Eggerz átli þá sæti á þingi, en
hann var einn þeirra fáu
manna, sem ávallt hélt sjálf-
stæðiskröfum íslendiriga á lofti,
og taldi ekki vanzalaust að
burðast með sambandslögin,
enda jafnvel þjóðinni stór-
hættulegt vegna jafnréttisá-
kvæðanna og meðferðár utan-
rikismálanna. Þótti Eggerz
deyfðin óviðunandi og vildi
knýja fram yfirlýsingar af
hálfu rikisstjórnar og þing-
flokkanna, þar sem þeir segðu
af eða á lnig sinn allan um af-
greiðslu málsins er útrunriið
vajri samningstímabilið. Beindi
hann þeirri fyrirspurn til ofan-
greindra aðila og þá ríkis-
stjórnarinnar fyrst og fremst,
hvort hún vildi vinna að því,
að sambandslagasamningnum
yrði sagt upp svo fljótt, sem
lög stæðu lil og jafnframt i-
huga á hvern hátt utanríkis-
málum vorum yrði komið fyrir
sem haganlegast og tryggileg-
ast, er þjóðin tæki þau að fullu
í sínar hendur. Forsætisráð-
herra svaraði þessari fyrir-
spurn játandi og formenn
flokkanna gerðu af þeirra
hálfu grein fyrir afstöðunni og
allir á viðunandi veg. Vöktu
umræður þessar verulega at-
hygli, og má í rauninni segja
að áhuginn fyrir afnámi sam-
bandslaganna héldist vakandi
úr þessu, þótt misjafnlega hátt
risu öldurnar.
Á árinu 1937 bar það til tíð-
inda hinn 10. apríl að borin var
fram og samþykkt á Alþingi
svohljóðandi tillaga til þings-
ályklunar, en Sjálfstæðisflokk-
urinri bar tillöguna fram:
„Alþingi ályktar að fela rík-
isstjórninni að undirbúa nú
þegar, i samráði við utanríkis-
málanefnd, þá tilhögun á með-
ferð utanj-ikismála innan lands
og utan, sem' bezt kann að
henta, er íslendingar neyta
uppsagnarákvæðis sambands-
laganna og taka alla meðferð
málefna sinna í eigin hendur.“
Af hálfu SjálfstæðiSflokksins
var jafnframt sú skýring gefin
á tillögunni, að næði hún sam-
þykki fælist í henni viljayfir-
lýsing Alþingis í þá átt, að við
íslendingar vildum nota lieim-
ijd 18 gr. sambandslagasátt-
málans til þess að krefjast
þess, að strax eftir árslok 1940
yrði byj’jað á samningum um
endurskoðun sambandslaga-
samningsins. í öðru lagi vild-
um við enga samninga gera í
staðinn, lieldur hagnýta ákvæði
sömu gi’einar um að fella
samninginn með öllu úr gildi
þremur árum eftir að þessi
endurskoðunarkrafa kom
fram. Tillagan var samþykkt
einróma, og gaf Alþingi þann-
ig öðru sinni ótviræða og ein-
beitta viljayfirlýsingu í mál-
inu, sem engum misskilningi
gat valdið. Danir gengu einnig
út frá því, sem gefnu að sam-
bandsslil myndu fara fram, og
þótt einstaka hjáróma raddir
heyrðust í þessu efni bæði frá
Dönum og íslendingum var
ekki unnt að taka þær alvar-
lega á nokkurn hátt.
Leið svo fram til ársins 1939.
Hinn 1 septejnber það ár hófst
lieimsstyrjöld sú, er nú geisar.
Hinn 9. april hernámu Þjóð-
verjar Danmörku, og Noreg og
rufu öll tengsl þá um stund
milli Islands og Danmerkur.
Var J)á þegar sýnilegt að nauð-
syn bar til að gera sérstakar
' ráðstafanir til að skipa æðsta
valdinu, — konungsvaldinu
annarsvegar, en meðferð utan-
rikismálanna og landhelgis-
gæzlunni liinsvegar. Sameinað
Alþingi, samþykkti á nætur-
Ýundi, senj haldinn var að-
faranótt hins 10. apríl eftir-
farandi yfirlýsingar, sem born-
ar voru fram af rikisstjórn-
inni:
1. „Með þvi að ástand það,
sem nú hefir skapast, hefir
2