Morgunblaðið - 01.12.1974, Blaðsíða 25

Eins og lauf á haustdegi (brot)
— Þegar ég nú hugsa til þess, hvemig var að alast upp í smá-
þorpi á íslandi fyrir og um aldamótin síðustu, þar sem aldrei
heyrðist meiriháttar músík svo heitið gæti og að mestu sam-
bandslaust við umheiminn, verður mér orðs vant til að geta
lýst breytingunum. En það var kannski ekki um svo auðugan
garð að gresja á íslandi í þá daga. Menntun almennings sára-
lítil, svolítið spilað í kirkjum, aðeins sungið á stórhátíðum og
nótnabækur jafnsjaldséðar og heilagur andi. Fátækt höfuðóvinur
flestra og baslið enn helzta umhugsunarefnið. Engar eftirprent-
anir á veggjum. Ragnar Jónsson að eigin sögn bólugrafinn strákur
og lék sér að stráum heima í hlaðvarpanum á Mundakoti.
í fyrstu var ég lítt hneigður til músíknáms, en þráði þó ekkert
fremur en lifa og hrærast í músík. En tækifærin ekki á hverju
strái. Þegar ég kom 19 ára til Leipzig að nema músík, var ég jafn-
gamall þeim sem voru að ljúka námi, raunar nokkru eldri. Auk
þess höfðu aljir nemendurnir á Konservatóríinu alizt upp við
músík frá blautu bamsbeini, hlustað á tónleika, kynnzt öllum
tegundum hljómlistar og byrjað nám 5 eða 6 ára. Ég var að vísu
mjög seinþroska eins og oft kom í Ijós, en samt ekki svo það
yrði mér til mikils trafala. Ég var kominn á níunda ár, þegar ég
Handrítið af 1 dag skein sól
byrjaði að læra að spila og hafði þá meiri áhuga á flestu öðru en
„ferlíki“ föður míns. Ég hösvaðist þó við námið og áhuginn á
tónlistinni glæddist við nánari kynni. F.n samt var ég svo illa á
vegi staddur þegar ég kom til Leipzig, að við borð lá að mér
fellust hendur og var kominn á fremsta hlunn með að hætta við
allt saman. Ég sneri mér eftir eins árs nám til kennara míns,
prófessors Karls Straubc og sagði rnínar farir ekki sléttar, að ég
óttaðis't að ég væri orðinn of gamall til að ganga þessa hálu braut
og líklega yrði það ekki til annars en þess að safna glóðum elds
að höfði mér. En Straube klappaði mér vingjarnlega á öxlina og
sagðist hafa vcitt því athygli, að ég væri seinþroska. „Þér skuluð
bíða átekta og sjá hvað setur," sagði hann föðurlega. „Ef frarn-
farir yðar í orgelleik verða í samræmi við það sem verið hefur,
er öllu óhætt.“
Eg ákvað að halda áfram námi.
— F.n Stokkseyri, ég hélt þú ætlaðir að tala um hana.
— Á uppvaxtarárum mínum hér á Stokkseyri skiptust á ljós
og skuggar, eins og gengur. En ástandið í músíkmálum var betra
hér austur frá en \ íðast hvar annars staðar á landinu, jafnvel
óvíst livort Reykjavík hafi haft upp á meira að bjóða fyrir ung-
an músíkant en þetta fátæka sjávarpláss nteð si'num skellóttu
luisum og torfgrænu þiikum.
Mesta yndi hafði ég af að hlusta á föður minn leika á orgel-
harmóníum í rökkurbyrjun. Hann gat ekki helgað sig tónlist-
inni nema stutta stund á degi hverjum, því hann hafði skyldum
að gegna við stóra f jölskyldu. Foreldrar mínir áttu tólf börn sitt
á hverju ári og oft erfitt að sjá svo stórum hópi farborða, enda
þröngt í búi hjá flestum á þeim árum. Faðir minn vann alla
algenga vinnu til að afla sér tekna, stundaði sjóróðra, sveitabú-
skap og ýmislcgt annað sem til féll. \'ar auk þess læknir í for-
föllum og eftirsóttur af nærsveitamönnum. En honum græddist
ekki fé, hefur líklega verið of mikill listamaður í sér til þess.
Hann var þunglyndur að eðlisfari, hló sjaldan, en hafði viðkvæma
lund_undir harðri skel og brosti fallega. Mér er hann afar minnis-
stæður, þar sem hann sat i húminu og lék á orgelið af fingrum
fram, fantaseraði og samdi lög. Þá var ég allur ein hlust, ekki
sízt þegar ,,í birkilaut hvíldi ég bakkanum á“ kom á móti okk-
ur út úr orgelinu eins og nýfætt lamb, sem dillaði rófunni fram-
an í vorið og sólina. Venjulega var hann þó eina eða tvær vikur
að fullsemja lögin, áður en hann skrifaði þau.
— Þú talaðir um að hann hefði leikið sorgarmars eftir Beet-
hoven, en Iék hann ekki einnig verk eftir aðra stórmeistara?
— Jú, það gerði hann auðvitað, Bach, Haydn, Hándel, Schu-
mann og Mendelssohn. Auðvitað gat hann ekki leikið verkin í
upprunalegri mynd, en varð að styðjast við útdrætti í harmóní-
um-albúmum, léttar útsetningar, sem þó höfðu ýmislegt til
síns ágætis, voru stílhreinar og héldu kjarna hvers verks.
— Beethoven hefur auðvitað haft mjög djúp áhrif á þig strax
í æsku?
— Já, það hafði hann, tröllið, þó ég kynntist aðeins fáum
stórverktim hans á þessum árum. Ég fann fljótt að Beethoven
skildi meira eftir en hinir, hann var dýpri. Faðir tninn lék þau
verk hans, sem voru þung og tregafull. Ég minnist þess t. d. að
hann spilaði ákaflega oft sorgarmarsinn, sem er síðastur í Stapfs-
heftunum og ég bað hann stundum sérstaklega að spila hann fyrir
mig. Svo sterkt orkaði hann á mig. En þegar ég nú hugsa um
verk Beethovens, sakna ég þess að hafa ekki heyrt meira eftir
hann á uppvaxtarárum mínum en það, sem var í þessum al-
búmum. Það hefði orðið mér til góðs síðar í lífinu, ef ég hefði
kynnzt verkum hans betur, þegar hugurinn var enn óméitaður
og opinn fyrir hverskyns áhrifum.
— Það er oft talað tim ,,Htisið“ á Eyrarbakka, komstn aldrei
þangað?
—Jú, það gerði ég. Píanó var ekki til á Stokkseyri og þegar
við pabbi skruppum út á Eyrarbakka, komum við alltaf við í
„Húsinu“ að hlusta á frú Eugeníu Nielsen leika á píanó. Hún
var mjög músíkölsk. Guðmunda, dóttir hennar, spilaði einnig
á píanó. í „Húsinu" heyrði ég fyrst píanóleik og varð í senn
undrandi og glaður yfir þessum töfratónum.
Okkur var alltaf vel tekið í „Húsinu“. Frú Eugenía bar af ein-
hverjum ástæðum mikla umhyggju fyrir mér og sagði fyrst allra,
að ég skyldi helga mig tónlistinni — „já, sem allra fyrst,“ bætti
hún við. Fyrir þau orð er ég henni ævinlega þakklátur og skil
raunar ekki, hvers vegna hún hafði þetta álit á mér, unglingn-
um. í „Húsinu“ kynntist ég sónötum Beethovens lítillega og
ýmsum öðrum verkum, t. d. eftir Schubert og Schumann, og svo
sönglögum.
— Var ekki faðir þinn organisti við Stokkseyrarkirkju, Páll?
— Jú og æfði líka kirkjukórinn. Fyrst hafði hann karlakvart-
ett, sem hann æfði heima á vetuma. Það voru unaðslegar stundir,
þegar þeir sungu. I kvartettinum voru góðir söngmenn eins og
Jón Jónsson í íragerði, einhver bezti bassi sem ég hef heyrt,
Nikulás Torfason sem söng fyrsta tenór, Sigurður Magnússon
annan tenór, Ásgrímur Jónsson frá Móhúsum sem söng fyrsta
bassa og Jón Jónsson annan bassa. Allir voru þeir framúrskar-
andi músíkalskir menn og sungu m. a. lög eftir Bellmann og ýmis
önnur lög eftir erlend tónskáld, en lögðu sérstaka rækt við lög
eftir föður minn, enda samdi hann mörg af sínum karlakórs-
lögum fyrir þennan kvartett sinn.
— Og stundum hafa þeir haldið tónleika hér á Stokkseyri?
— Já, kvartettinn hélt tónleika í Góðtemplarahúsinu og voru
þeir yfirleitt vel sóttir. Ég var bamungur, þegar faðir minn lét
mig leika á harmóníum á söngskemmtunum, meðan kvartett-
inn hvíldi sig. Ég geri ekki ráð fyrir því, að tónleikamir mundu
þykja merkilegir nú á dögum, en þeir gerðu sitt gagn og voru
mér og öðrum nauðsynleg uppörvun.
Faðir minn var fyrsti kennari minn. Ég man vel eftir kvöldinu,
sem hann kom til mín og sagði: „Nú byrjar þú að læra að spila
á morgun.“ Ég kipptist við, í senn kvíðinn og stoltur. Svo kenndi
hann mér að lesa nótumar og ég fór að reyna að spila „Sigur-
hátíð sæl og blíð“. Auk mín kenndi hann fimm eða sex öðrum
nemendum.
— En spilaðirðu nokkum tíma í kirkjunni á þessum árum?
— Nei, ekki við messumar sjálfar, en prelúdíum og eftirspil-
ið var ég oft látinn spila. Síðar eitt og eitt sálmalag. Leikur minn
vakti nokkra athygli í plássinu, en ég var lítið hrifinn, enda
feiminn framan af og óframfærinn og þjáðist mikið hvert skipti
sem ég átti „að troða upp“.
— En varstu farinn að semja lög sjálfur?
— Ekki get ég neitað því. Fljótlega fóru að sækja á mig ýmsar
hugsanir, sem mig langaði að vinna úr og bókfesta. Ekki veit ég
hvort það hafa verið áhrif frá föður mínum eða ósjálfráð við-
brögð unglings við nýrri reynslu. En hvemig sem á því stóð
heyrði ég margvíslega tóna í huganum, og þeir létu mig ekki í
friði, en komu aftur og aftur, smálög sem voru sjálfum mér mikils
virði og ég hef getað notað eins og dálitla uppsprettu, sem ég
hef ausið af fram á þennan dag. Stundum þegar ég gætti yngri
systkina minna og hélt á þeim eða ruggaði þeim í vöggunni,
heyrði ég smálög sem ég mundi lengi á eftir, sum skrifaði ég
síðar og nokkur hafa jafnvel orðið svo fræg að komast á prent.
Þessi litlu lög fuku til mín eins og gulnað lauf á haustdegi, án
þess ég vissi hvaðan þau kæmu, eða hvert þau fæm. Ég held
hæfileiki minn til að semja lög hefði þroskazt mjög fljótt, ef ég
hefði hlotið næga tónlistarmenntun í æsku og þá hefði ég kannski
getað samið mörg verk á ungum aldri. En kunnáttuleysið varð
mér fjötur um fót og lítil leið til þess, að ég gæti fellt þessar
fljúgandi hugsanir mínar í form, því síður fest þær á pappír.
Samt leituðu þær jafnt og þétt á mig, komu og fóru eins og flóð
Sigrún Eiríksdóttir og Páll lsólfsson um það leyti sem þau giftu sig.
og fjara án þess að gera boð á undan sér, án frekari skýringa.
Þessi ásókn var í algleymingi, þegar ég var 12—15 ára.
— Þig hefur auðvitað snemma langað að læra meira en kostur
var á í heimahúsum?
— Sigfús Einarsson, frændi minn, var í Reykjavík og mér
var tíðhugsað til hans, því mig langaði að læra hjá honum. Fað-
ir minn fór til Reykjavíkur á hverju ári, oftast fótgangandi og
tók þá gjama með sér nokkur af lögunum mínum að sýna Sig-
fúsi. Sigfús hvatti mig til að halda áfram að kompónera og helzt
vildi hann, að ég kæmi til Reykjavíkur og lærði hjá sér. En af
þvl gat ekki orðið fyrst um sinn, svo ég hélt áfram að senda hon-
um lög til athugunar, mér var léttir að því.
(tJr Hundaþúfunni og hafinu)
Við fótskör meistaranna (brot)
— En ætlarðu ekki að minnast á Max Reger?
— Jú, það mikla tónskáld. Hjá honum sótti ég fyrirlestra í tón-
skýringum. Hann hafði áður búið í Leipzig og unnið bæði við Há-
skólann og Konservatóríið. Nú bjó hann í Jena og kom tvisvar í
viku til Leipzig til að kenna. Hann hafði ekki mjög marga nem-
endur í sínum bekk, tók aðeins þá beztu. Aldrei komst ég í þann
hóp, sótti ekki einu sinni um það, því ég taldi mig þess ekki um-
kominn að sækja tíma hjá slíkum snillingi. Samt fékk ég að hlusta
á hann brjóta verk meistaranna til mergjar og skýra þau, það
var skömmu áður en hann dó 1916. Það var ógleymanlegt, því
skýringar Regers voru leiftrandi af gáfum og þekkingu.
Reger var mikill persónuleiki. Hann var risi að vexti en hand-
smár og fótnettur, svo líkaminn samsvaraði sér fremur illa. Hann
var feitlaginn og miðdigur og heldur klunnaleg^ur fyrir bragð-
ið. Reger var svo mikill húmoristi, að hann hefur hlotið heims-
frægð fyrir þá gáfu eina. Hann átti einnig til að vera nokkuð
grófur og fráhrindandi, líkt og sagt var um Brahms. í fyrsta tím-
anum, sem ég sótti, sátum við 10 eða 12 við langt borð, tvær
dömur beint á móti Reger og ég við hlið annarrar þeirra. Það
var bannað að reykja í kennslustofunum, en Reger reykti eins
og honuni sýndist, Enginn öskubakki var í stofunni, svo hann
lét öskuna, auðvitað í hugsunarleysi, í haug fyrir framan sig á
borðið. Þegar haugurinn var orðinn allstór, blés hann öskunni
burt og frarnan í dömurnar og þá sem næstir sátu. Þessu lét hann
fylgja svofelld afsökunarorð: „Fyrirgefið, mínar dömur, en mig
vantar öskubakka!“
Síðan var ekki meira um það rætt, en nýr haugur myndaðist
brátt á borðinu og ný yfirvofandi hætta fyrir dömurnar. En þá
allt í einu settist hann við annan flygilinn og bað einn nem-
andann, ágætan píanóleikara, að setjast við hinn flygilinn, sem
stóð í einu horni kennslustofunnar. Reger var að skýra fyrir
okkur „inventsjónir" Baclis, fyrst þær tvírödduðu og síðan þær
þrírödduðu, og bað nemandann að spila þá í d-moll, sjálfur
sagðist liann ætla að spila tvær raddir til viðbótar með sömu
stefjum á hinn flygilinn. Nemandinn byrjaði. En þegar nokk-
uð var á liðið inventsjónina, fipaðist honum svo að hann varð
að hætta, en Reger lék sínar raddir án nokkurs hiks. Nú reidd-
ist meistarinn: „Það er liart," sagði hann, „að góður píanisti
skuli ekki geta leikið sér að því að spila tvíradda lag eftir
Bach.“ Síðan var tilraunin endurtekin, en allt fór á sömu leið.
í þriðja sinn heppnaðist þetta loks. Reger bætti sem sé tveim-
ur röddum við hinar tvær og notaði sömu mótív. Heili hans
hlýtur að hafa verið óvenju þroskaður og merkilegur. Prófessor
Emil Paul, sem þekkti Reger vel, sagði okkur hvernig hann
hefði skrifað upp „100. sálm Davíðs“, sem hann samdi fyrir
kór og stórt orkestur. Fyrst samdi hann í huganum allt verkið,
sem er í mörgum köflum, einnig tvöföldu fúguna í lok verksins,
tók svo að skrifa partitúr eða raddskrána fyrir allt orkestrið og
kórinn hvar sem hann var staddur, sat t. d. lengi við sama borð-
ið á kaffihúsinu Panorama við Königsplatz rétt hjá liljómsveit-
inni og hreinskrifaði þetta mikla verk, þegar hann var búinn að
borða og orðinn vel saddur. Það truflaði hann ekki vitund, þó
hljómsveitin léki Straussvalsa á meðan eða aðra létta músík.
,,100. sálmur Davíðs" er með erfiðustu og flóknustu verkum
sinnar tegundar og ekki er að sjá, að kastað hafi verið höndun-
um til einnar einustu nótu.
Tímarnir hjá Max Reger voru opinberun, en því miður allt-
of fáir. Samt fékk ég ómetanlega tilsögn í því, livað er aðalatriði
og hvað aukaatriði í verkurn meistaranna.
Eftir „inventsjónirnar" komu sónötur Beethovens o. s. frv.
„Þetta gæti enginn nema Bach,“ sagði hann stundum eða „þetta
getur Beethoven einn, öðrum þýðir ekki að reyna það.“ Og svo
komu skýringar á því, hvers vegna verkið væri svona, en ekki
öðruvísi og manni fannst hann hljóta að hafa rétt fyrir sér í
livert skipti, og ég held hann hafi haft það. ..
— Og þá erum við aftur komnir að orgelnáminu og Karl
Straube, er það ekki.
— Ég hef alltaf gaman af að tala um þann merka mann.
Kynni mín af honum urðu mér til mikils happs og að þeim
hef ég búið fram á þennan dag. Eins og þú veizt var Straube
tvímælalaust fremstur allra orgelleikara um langt skeið vegna
framúrskarandi túlkunar á verkum Bachs og annarra meistara.
Færri en vildu fengu tíma hjá honum. Ég held helzt hann hafi
tekið mig vegna þess hann gat þá sagt, að „jafnvel íslendingur
lærði hjá mér.“ Hann reyndist mér ekki aðeins bezti kennari,
heldur eins og faðir og sálusorgari. Hann tók þennan fram-
ahdlega íslending að sér eins og hvert annað furðuverk, sem
honum var annt um, og lét frænda minn Jón Pálsson einatt
vita, hvernig námið gengi. Þetta minnir á það, þegar Grímur
Thomsen kom fyrst til Parísar, ungur diplómat. Hann segir ein-
hvers staðar frá því í bréfi, að honum hafi verið boðið til
fyrirfólksins í borginni, svo það gæti séð þennan íslending,
sem þar var staddur. Það er okkur í senn til gagns og ógagns
að vera fæddir og aldir upp í þessu menningarfjarlæga en for-
vitnilega útskeri. Að vísu stöndum við miklu betur að vígi nú
en þegar ég ólst upp, en við erum ekki nógu kröfuharðir,
hvorki við sjálfa okkur né aðra. Við eigum ekki að taka við
öllu sem að okkur er rétt, við eigum sjálfir að velja úr erlendri
menningu, sækja hana, en ekki láta senda okkur hana í póst-
kröfu. íslenzka hámenningin á miðöldum leið nánast undir lok,
þegar utanferðir skálda og annarra menntamanna lögðust af á
14. öld.
Straube kenndi mér allt frá byrjun. Hann sagði, að ég yrði að
útvega mér pedalæfingar opus 8 eftir Hans Reimann. Síðan
sagði hann mér að kaupa mér Pedalstudien eftir Schneider, sem
hann hafði gefið út. Tímarnir voru erfiðir í fyrstu, því ég var
lengi að læra á pedalana eða fetalana, eins og Einar Benedikts-
son vildi kalla þá. Aftur á móti var ég miklu skárri á hljómborð-
ið, því ég æfði mig af krafti á píanóið. Og raunar tók ég námið
svo alvarlega að ég missti næstum því heilsuna.
Straube lét oftar en einu sinni í ljós ánægju yfir árangrinum
af námi mínu og einn góðan veðurdag kalláði hann mig á sinn
fund og sagði: „Nú byrjum við á „Sálmaforleikjum Bachs“, 5.
bindi." Ég varð innilega glaður og tók til óspilltra málanna.
Þessir sálmaforleikir eru snilldarverk hins mikla og óviðjafnan-
lega meistara, eins konar prógrammúsík eða hermitónlist að því
leyti, að hún túlkar orð textans eins og unnt er í tónum. Straube
setti mér fyrir tvö eða þrjú forspil fyrir hvern tíma, en tím-
arnir voru venjulega tveir á viku, á þriðjudögum og föstudög-
um, stundum færri þegar Straube var á konsertferðalögum.
Kennsla Straubes fór fram í stóra salnum í Konservatórlinu.
Þar var stórt orgel frá Sauer í Frankfurt an der Oder, sams
konar orgel og I Tómasarkirkjunni og Gewandhaus. Salurinn var
mikið notaður á daginn, sérstaklega fyrir hljómsveitaræfingar.
Straube kenndi því oftar seint á kvöldin og byrjuðu tímarnir þá
ekki fyrr en kl. 9. Söfnuðust nemendurnir saman litlu fyrr,
el hægt var að komast að salnum og æfðu dálítið, áður en kennsl-
an byrjaði. Svo birtist Straube með vindilinn í munninum og
ævinlega í góðu skapi og varla man ég eftir honum öðruvísi en
með bók í hendi. Hann notaði hverja stund sem gafst til að
lcsa. Þess \egna tók hann jafnvel bók með sér I kennslustund-
irnar, þó ekki læsi liann í tímunum nema við værum eitthvað
sein fyrir og hann þyrfti að bíða eftir okkur.
Við lékum öll það sem okkur hafði verið sett fyrir, og því
urðu tímarnir oft langir, stundum fram á nótt. Við urðum að
síendurtaka verkefnin, ef illa gekk. Þá klappaði Straube oft á
öxlina á okkur, því orgelhljómurinn yfirgnæfði allt, svo ekki
heyrðist mannsins mál: „Noch einmal", drundi við eyra manns.
Oft settist liann sjálfur við orgelið til að sýna okkur, hvernig
hann spilaði, en varaði okkur þó við því að stæla sig. Mesta
áherzlu lagði hann á sjálfstæða túikun nemandans, en fyrst í
stað sat tæknin í fyrirrúmi við kennsluna. Straube hafði sömu
skoðun á hljóðfæraleik og Hans von Bulow, að það væri eink-
um þrennt sem væri nauðsynlegt til að ná árangri í leik: í fyrsta
lagi tækni, í öðru lagi tækni og í þriðja lagi tækni. Með þessu
vildi hann segja, að orgelleikarar yrðu að hafa fullkomið vald
Ragnar í Smára og dr. Páll við vfgslu styttunnar af dr. Páli f lsólfsskála
í sumar. Ein sfðasta myndin af dr. Páli.
yfir hljóðfærinu til að geta túlkað verk meistaranna, svo sæm-
andi væri.
Auðvitað kom það fyrir, að nemendur lykju ekki við allt,
sem þeim hafði verið sett fyrir, enda ekki til þess ætlazt. En ef
einhverjir gallar komu f Ijós, varð kennarinn miskunnarleysið
sjálft og rannsakaði nákvæmlega hvað að var. Síðan vorum við
látin endurtaka hinn misheppnaða kafla, unz hvorki fannst
blettur né hrukka.
Eitt sinn kom austurrískur nemandi, Sauer að nafni, til
Straubes. Hann var búinn að læra heilmikið og þóttist fær í
flestan sjó. Var samt engan veginn öruggur, þegar hann spil-
aði. Eitt kvöldið tókst honum verr upp en endranær. Straube gerði
athugasemdir við leik hans og leiðrétti hann. Sauer tók því illa og
mótmælti’. Þá stóð Straube upp, tók stólinn sem hann sat á og sló
honum svo fast í gólfið, að ein löppin brotnaði. „Þessum manni
er ekki hægt að hjálpa," sagði hann, „hann sér ekki sólina fyrir
sjálfum sér.“ Ekki sá ég Straube oftar reiðast, en Sauer sótti
ekki framar tíma hjá honum.
Mér er það ógleymanlegt, þegar Straube oft og tíðum ýtti
nemendanum út af orgelbekknum, settist sjálfur og hélt áfram
að leika verkið, sem nemandinn var að glíma við. Munurinn var
svo mikill, að því lýsa engin orð. Straube fylgdist vel með öllu.
Hann spurði okkur oft í þaula um líf okkar og aðstæður. Hvað
við læsum, hvort við fengjum nóg að borða, því það væri nauð-
synlegt ungum mönnum, sem legðu hart að sér. Já, jafnvel
spurði hann mig eitt sinn, hvort ég væri trúlofaður. Nei, ég
var það ekki. „Það er gott, það liggur ekkert á, góði minn, fyrr
en þú hefur fengið góða stöðu,“ sagði Straube.
Hann bar föðurlega umhyggju fyrir öllum nemendum sín-
um og kom flestum í góðar organistastöður, því meðmæli hans
voru svo mikils metin, að þau ein nægðu oftast. Þannig hafa
nemendur Straubes skipað margar veigamestu organistastöður
í Þýzkalandi og á Norðurlöndum og orðið víðfrægir menn, eins
og Heitmann, Keller, Ramin, sem varð eftirmaður hans við
Tómasarkirkjuna, Högner, Novakovskí, Fjeldrad, Raasted, Sand-
vold og margir aðrir. Straube hafði álíka mikil áhrif með orgel-
kennslu sinni og Franz Liszt á sínum tíma með píanókennslu
sinni. Liszt myndaði nýjan píanóstíl, sem beztu nemendur hans
fluttu út um heiminn og svipað má segja um Straube. Samt var
hann bam síns tíma og lifði í hinúm.rómantíska heimi fyrir
og um aldamótin síðustu. Útgáfur hans á verkum Bachs og
öðrum gömlum meisturum sýna þetta glögglega. En hin nýja
orgelhreyfing Alberts Schweitzers náði svo föstum tökum á hon-
um, að hann afneitaði sinni fyrri stefnu, sagði að hún væri of
rómantísk og hóf að nýju útgáfur í anda nýju orgelhreyfingar-
innar, sem byggir á barokklistinni og hinum óviðjafnanlegu
orgelum barokktímans. Orgelsmíðinni hafði stórhrakað síðari
hluta 19. aldar. Þá komu hin nýju svonefndu fabrikuorgel,
risastór að vísu, en með óskýram og grautarlegum hljómi og
illa til þess fallin að túlka þær hreinu línur, sem svo mjög ein-
kenndu verk Bachs og fyrirrennara hans.
Sinnaskipti Straubes áttu auðvitað ekkert skylt við hringlanda-
hátt, en voru sprottin af djúpri innsýn mikils manns í sögulega
þróun og stílhreint yfirbragð góðrar listar. Hann var nógu
merkilegur maður til að viðurkenna að aðrir gátu haft rétt
fyrir sér. Hann snerist á sveif með þeim og áður en varir eru
það þeir sem fylgja honum á hinni nýju braut, því persónu-
leiki hans, kunnátta og stórkostlegir túlkunarhæfileikar hlutu
alltaf að varða veginn.
Oft hefur verið sagt, að Karl Straube hafi ekki verið fæddur
tónlistarmaður. Sjálfur hélt hann því fram. „Ég hefði alveg eins
getað orðið stjórnmálamaður," sagði hann eitt sinn. Og hann
hefði áreiðanlega getað orðið hvað sem var með sínar alhliða
gáfur. En sem tónlistarmaður naut hann þessara miklu gáfna,
sem aldrei brugðust, og hann kunni að nota þær, ekki sízt þegar
hann lagði á ókunna stigu...
...Straube var stjórnandi Bachverein-kórsins eða Bachtélags-
kórsins í Leipzig og æfði árlega bæði Mattheusarpassíuna og
ýmsar af kantötum Bachs og einnig oratoríur eftir Hándel, \erk
eftir Brahms, Beethoven og marga aðra meistara. Hann lét okk-
ur, sem höfðum einhverja rödd, syngja í Bachfélagskórnum, en
lagði ekki mikið upp úr þ\ í, að við liefðum góðar raddir heldur
hinu, að við værum læsir á nótur og gætum sungið eftir þeim
og hjálpað góðum raddmönnum, sem áttu ekki cins hægt með
að lesa nóturnar. Auk þess sagði hann, að það væri okkur brýn
nauðsyn að kynnast verkum meistaranna á þennan hátt. Síðar
fékk ég að spila undir á æfingum og lærði margt á því, t. d. lék
ég undir í Mattheusarpassíunni, kantötum Bachs og h-moll
messunni hans, Missa solemnis eftir Beethoven og Stabat mater
eftir Dvorák. Það var góður undirbúningur undir það sem síð-
ar varð, þegar ég gerðist aðstoðarorganisti við Tómasarkirkjuna.
Straube kom að máli við mig einn dag og var óvenju alvarlegur
í bragði. Hann sagðist bráðum mundu verða kallaður til her-
þjónustu og kvaðst hafa áhyggjur af organistastarfinu við Tóm-
asarkirkjuna. Hann spurði, hvort ég \ ildi taka starfið að mér
fyrst um sinn. Þetta kom mjög flatt upp á mig og ég sagðist vera
hræddur við að takast svo vandasamt starf á hendur jafnóreynd-
tu og ég væri. „F.n ég treysti yður vel til þess,“ sagði hann þá.
•>Ég get þá ekki verið að malda í móinn,“ sagði ég — já, það
var ekki laust við að ég væri dálítið upp með mér þennan dag.
Straube bjó mig nu eins vel undir starfið og honum var frekast
unnt og ég var svo ráðinn „víkar" hans eða aðstoðarorganleikari
við kirkjuna.