Morgunblaðið - 08.05.1975, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 8. MAl 1975
13
Mannf jöldinn á Arnarhólstúninu á Friðardaginn 8. maf 1945.
að skjóta i nágrenni Kalkofnsveg-
ar. „Ég var þarna einn," sagði
Sveinn, „en fór samt á stúfana til
þess aó athuga þetta. Fann ég
sjóliðann, sem var dauðadrukk-
inn með vélbyssu og skreið hann
áfram eins og hann væri í hernað-
araðgerðum. Ég náói byssunni
fljótlega af honum og fór síðan
með hana í bækistöð herlögregl-
unnar við Sölvhólsgötu. Þar var
þá mikill hermannafjöldi fyrir og
mikill gleóskapur og flestir ef
ekki allir við skál. Ég náði tali af
einum yfirmanna, sem ekki var
mjög ölvaður og lét hann hafa
byssuna. Ég hef oft siðar velt þvi
fyrir mér, aó ef ekki hefði náðst í
þennan drukkna sjóliða og hann
afvopnaður, hefði hann getað t.d.
á Arnarhólstúni orðió fólki aó
bana með þessu vopni, en þangað
var hann að fara, þegar ég stökk á
hann og afvopnaði hann.“ Sveinn
Stefánsson sagði okkur jafnframt
að fyrr um daginn hefði hann
verið á vélhjóli lögreglunnar og
hefði hann tvisvar sinnum orðið
fyrir aðkasti brezkra sjóliða, sem
hefðu í bæði skiptin rétt verið
búnir að ná sér. En vélhjólið hefði
bjargað sér og hann með aðstoó
þess getað rifið sig lausan frá
sjóliðunum. Svo að aftur sé vísað í
skýrslu lögreglunnar frá atburð-
unum á friðardaginn, þá er þess
getið að skotvopnum hafi verið
beitt. Hvort hér er um aó ræða
sömu byssu og Sveinn sagði okkur
frá — skal ósagt látið, en þó gæti
það vel verið. I Mbl. frá þessum
tíma segir: „Til lögreglunnar kom
unglingspiltur, sem fengið hafði
skot í gegnum báðar buxnaskáim-
arnar og bifreiðastjóri, er tjáöi
lögreglunni, aó skotið hefði verið
i gegnum hjólbarða á bifreið
sinni.“
Sveinn Stefánsson sagði okkur
jafnframt frá viðureign, sem varð
við Varðarhúsið. Lögregluþjónn,
Óli Otta, hafði verið að reyna að
sansa brezkan sjóliða, sem gengið
hafði berserksgang. Vék sér þá
annar sjóliði vopnaður hamri að
Óla og ætlaði að slá hann í höfuð-
ið. Nærstaddur iögreglumaður,
Jónas Jónasson, sá hvað verða
vildi og tókst honum að ná hamr-
inum af manninum áður en högg-
ið lenti á höfði Óla.
0 Táragasið
á Arnarhóli
Um klukkan 23 um kvöldið kom
til alvarlegra árekstra á Arnar-
hólstúni og til þess að rýma hól-
inn varð lögreglan í Reykjavík
fyrsta sinni að grípa til táragass.
Um þessa atburði sagði Agnar Ko-
foed-Hansen í viðtali við Morgun-
blaðið fyrir nokkrum dögum.
„Tilraun brezkra sjóliða fyrr um
daginn til að koma Union Jack
upp á styttu Ingólfs Arnarsonar
höfðu að vonum hleypt skapi í
unga Islendinga og þá sauð upp
úr og grimmdar slagsmál hófust.
Um kvöldið þegar við komum 12
saman á einni af Maríunum Iogaði
þar allt I slagsmálum milli ís-
lenzkra æskumanna og sjólið-
anna. Við vorum í tveimur flokk-
um lögreglumennirnir og útbúnir
til þess aó mæta slagsmálum. 1
raun var þetta verkefni — þótt
það væri ekki skemmtilegt —
heppilegt með tilliti til þess að nú
kom í ljós árangur þrotlausra æf-
inga á undan. Vildi ég því gjarn-
an, að lögreglumennirnir fyndu
hvers virði þessar æfingar væru
þeim. Við komum að Arnarhóln-
um að austan og var hóllinn þá
svartur af fólki. Slagsmálin voru
aðallega i þremur stórum hópum
og voru Bretarnir vopnaðir bar-
eflum. Ég fór við fleiri menn upp
á stall Ingólfs og ég man að ég
kastaði sjálfur fyrstu gassprengj-
unni. Ekkert svigrúm var til þess
að gefa fólkinu frest á að hypja
sig og varð því strax að skakka
leikinn og stöðva slagsmálin, þvi
að heiftin var orðin svo mikil, að
alvarlegir atburðir gátu gerzt þá
og þegar. Þegar ég kastaði fyrstu
sprengjunni varð þar fyrir, litill,
en snaggaralegur sjóliði, sem
leiftursnöggt greip sprengjuna og
ætlaði að kasta henni í mig aftur.
Sprengjur þessar voru um eitt kg
að þyngd og því ekki gott að fá
þær í sig, a.m.k. ekki i höfuóió.
Við köstuðum þeim hins vegar
inn á mili fóta fólksins i þröng-
inni. Nú en sjóliðinn tók upp
sprengjuna og ætlaði að kasta
henni i okkur, en i þvi hann
mundaði hana sprakk hún i hönd-
um hans. Gleymi ég seint hinum
kerskna svip hans, sem breyttist i
skelfingu um leið og sprengingin
varð og hann brenndist á hönd-
inni. Þessar táragassprengjur
voru bandariskar frá Federal
Laboratory i Bandaríkjunum og
voru kallaðar „tripple chaser“ og
sprungu i þrennt um 3 til 4 sek-
úndum eftir að þeim hafði verið
kastað. Eftir aó gasinu hafði verið
varpað á völlinn tók það okkur
um það bil eina mínútu að ryója
allan Arnarhólinn og stöðva öll
slagsmál þar.“
„Vió fylgdum hópnum eftir nið-
ur á Lækjartorg" sagði Agnar,
„þar héldu menn áfram að safn-
ast saman og berjast og notuðum
við þá sérstakar táragasbyssur til
þess að leysa upp slagsmál minni
hópa. Fengu lögreglumennirnir
þá einnig fyrsta sinni að sjá
hvernig þessi tæki virkuðu i
reynd. Menn, sem urðu fyrir
þesssum skotum, hurfu á brott
eins og hvirfilbylur hefði komið
yfir staðinn. Smáhópar voru siðan
eltir og þeim tvistrað. Viða kom
til átaka, svo sem eins og t.d.
framan við Hótel Borg. Á lög-
reglustöðinni var komið upp þjón-
ustustofnun fyrir borgarann, en
þangað gat hann komió í augnbað
og laugað augu sin upp úr vökva,
sem eyddi áhrifum gassins. Allir
lögreglumenn voru hins vegar
með gasgrimur."
£ Engir slösuðust
alvarlega
I skýrslunni um óeirðirnar, sem
birtist í Mbl. að loknum atburðun-
um 1945, segir um þennan þátt
þeirra: „Um klukkan 23 hófust
enn óspektir á Arnarhólstúni og
voru þar bæði Islendingar og her-
menn. Þar eð óspektir voru víðar i
bænum og vænta mátti alvarlegra
óeiróa á ýmsum stöðum, tók
stjórn lögreglunnar i Reykjavik
þá ákvörðun að nota táragas.
Dreifði lögreglan fyrst óeirða-
mönnum á Arnarhólstúni, en síð-
ar smærri hópum víða í miðbæn-
um. Þessar aðgerðir lögreglunnar
báru þann árangur, að óspektum
linnti með öllu hér i bænum á
tiltölulega skömmum tima. Lög-
reglunni er ekki kunnugt um að
alvarleg slys hafi orðið í sam-
bandi við framangreindar óeirðir,
en nokkrir menn uróu fyrir minni
háttar meiðslum vegna ryskinga
og grjótkasts. Einna álvarlegust
var skothrið brezkra sjóliða, er
átti sér stað við herbúðir í grennd
við Sænska frystihúsið."
Að sögn Sveins Stefánssonar
varó gasfnykurinn af sprengjun-
um svo megn, aö nokkru síðar
varð nær ólift i Höfðaborginni, en
vindur, sem var vestlægur bar
gasið þangað austur.
Við spurðum nú Agnar Kofoed
Hansen, hvort Ijóst væri hvernig
á þessum óeirðum hefði staðið og
hvers vegna brezkir sjóliðar
hefðu brugðizt svo við friðartil-
kynningunni. Agnar sagði að
brezkir sjóliðar hefðu talið að far-
ið hefði verið illa með þá hér á
Islandi, svo og á Nova Scotia. Þeir
töldu sig hér hafa farið á mis við
ýmsar lystisemdir, svo sem
skemmtanir o.fl. og sagði Agnar
að greinilega hafi verið um sam-
tök að ræða. Hið einkennilega
gerðist í Halifax, að þar gengu
brezkir sjóliðar einnig berserks-
gang á nákvæmlega sama tíma.
Þar varð eignatjón af völdum
brezkra sjóliða, sem nam um 4
milljónum dollara, en reikningur-
inn vegna þess tjóns, sem þeir
ollu í Reykjavik nam rúmlega 200
þúsund krónum, sem voru miklir
peningar á verðlagi ársins 1945. 1
Halifax létust 4 i óeirðum, en
samtök sjóliðanna voru unnin
undir kjörorðinu „paint Halifax
and Reykjavík red“.
% Lögreglan
stóðst raunina
Daginn eftir, hinn 9. mai, höfðu
menn enn tilhneigingu til þess að
safnast saman, en lögreglan var á
verði. Notaói hún þá svokallað
perugas, sem var vökvi i gler-
hylkjum, sem óeinkennisklæddir
lögreglumenn brutu i mannþröng
(létu falla á götuna, svo að litið
bar á inni i þrönginni) og gátu
menn ekki hafzt við á staónum
eftir að peran hafði brotnað. Til
nokkurra óeirða kom, en illskan í
þeim var ekki eins mikil og degin-
um áður. Miklar óeirðir biossuðu
þó upp i herskálahverfi við Hall-
veigarstig þann dag og neyddist
lögreglan til að beita táragasi
gegn hermönnunum.
Að lokum sagði Agnar: „Það
gott var við þessi alvarlegu upp-
þot, að þarna fékk lögreglan í
fyrsta skipti tækifæri til þess að
fást við alvarlegar óeirðir og hafði
i fullu tré við óspektarmennina
og það án þess að nokkur borgari
eða lögreglumaður slasaðist. En
slikt skiptir eiginlega öllu máli.
Þetta jók mjög sjálfstraust lög-
reglunnar i heild. Lögreglan stóð
sig með mikilli prýði öll striðsárin
og hafði ég persónulega mjög
gaman af að vinna með henni.
Hún var frábær mannskapur,
traustur og vel æfður.“ — mf.