Morgunblaðið - 19.04.1979, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 19. APRÍL 1979
„Gömlu ævintýrin
í fullu gildf
heim þann og veruleika, sem
þau lifa í.
— segir Liv Vedeler lektor á
sálar- og uppeldisfræðum
Vika barnsins í
Norræna húsinu
„Vika barnsins“ i Norræna
húsinu, sem Fósturskólinn stóð
fyrir var haldin fyrir skömmu.
Hófst vikan með erindi próf.
Andra ísakssonar, sem nefndist:
Málþroski og uppeldi.
„Vika barnsins" mun standa
fram til sunnudagsins 25. mars
og ljúka með kvikmyndasýning-
um fyrir börn og fullorðna kl. 14
og 16.
Erindi um gömlu
ævintýrin
og gildi þeirra
í barnabókmenntum
SI. mánudagskvöld hélt lektor
Liv Vedeler erindi um ævintýri
og þjóðsögur og áhrif þeirra
fyrir þróun persónuleika og
uppeldi barna. Lektor Liv
Vedeler er kennari að mennt, en
lauk síðar prófi í sálar- og
uppeldisfræðum fyrir 10 árum.
Hún hefur starfað sem lektor
við Fóstruskóla í Ósló, en starf-
ar nú sem lektor við Staténs
spesiallærerskole í Ósló.
Hún hóf mál sitt með því að
segja, að uppistaða erindis
hennar yrði byggt á norskum
ævintýrum og þá fyrst og fremst
þeim, sem prestarnir
Asbjörnsen og Moe hefðu
safnað.
Smjörhákur litli.
Margir segja, að ævintýrin
séu eitur fyrir
hugmyndaflug barna
Liv ræddi meðal annars um
þann hluta fólks, sem héldi því
fram, að ævintýrin væru eitur
fyrir hugmyndaflug barna.
Sumir fullyrða einnig, að þau
hafi óheillavænleg áhrif á
uppeldi og þroska barna. Ævin-
týrin séu lygi og uppspuni, og á
þeim sé ekkert að græða. Þau
eru fjarlæg raunveruleikanum
og kenna börnum ekkert um
Ævintýrin eru í fullu
gildi og eiga sífellt
erindi til nýrra kynslóða
Liv Vedeler færði nú mörg rök
fyrir gildi ævintýra í barnabók-
menntum. Hún las upp frægt
norskt ævintýri. útskýrði tákn-
mál þess og táknrænar myndir
og sýndi einnig skuggamyndir
úr norskum ævintýrum, máli
sínu til stuðnings og skýringar.
Sagði hún, að ævintýrin væru í
fullu gildi, þau hefðu ákveðinn
boðskap að flytja, sem sagður
væri í máli og í myndum barna,
og væru oft flókin vandamál
einfölduð, þannig að börn skildu
betur, hvað um væri að vera og
með innsæi sínu ættu þau oft
auðvelt með að skilja táknmál
ævintýranna.
Ævintýrin enda alltaf vel
Einnig sagði Liv, að ævintýrin
væru oft raunverulegri en menn
héldu við fyrstu sýn. Þau tækju
upp ýmis manneskjuleg vanda-
mál og mannleg samskipti milli
foreldra og barna, milli foreldra
innbyrðis o.fl. Þau ræða gjarnan
um vandamál óttans og hræðsl-
unnar, þau taka systkinavanda-
mál og öfund, þau ræða um
foreldravandamál, skilnaðar-
vandamál, þegar stjúpmæðurn-
ar koma inn í spilið, þau koma
oft inn á vandamál barna og
hræðslu þeirra og ótta við að
verða yfirgefin, skilin eftir og
foreldrarnir eða vinirnir fari frá
þeim. Þau minnast einnig á
vandamál dauðans, sem menn
þora varla að nefna á nafn í
nútímabókmenntum og koma
oft inn á sjúkdóma. Ekki má
Friðrik fiðlingur: Betlarinn var ógurlega langur
heldur gleyma því sígilda atviki,
er „sögupersónan" tekur sig upp
með nesti og nýja skó og heldur
af stað út í heiminn til þess að
leita hamingjunnar (eða frelsa
prinsessuna, (leysa þrautirnar)
o.s.frv. Það koma þeir tímar í
lífi allra, að þeir þurfa að standa
á eigin fótum, taka ákvarðanir
upp á eigin spýtur, verða sjálf-
stæðir einstaklingar. Sagði Liv,
að hér væri á ferðinni táknmál,
sem börnin ættu auðvelt með að
skilja. Og persónan, sem fer út í
heiminn, á ekki alltaf sjö dag-
ana sæla (frekar en í raun-
veruleikanum). Hún lendir í
ýmsum vanda, þarf að leysa
þrautir og glíma við vandamál,
áður en hamingjan hlotnast
henni. Þetta er eins og draumur
barna og hugmyndir um fram-
tíð, sem þau eiga í vændum. Hún
er hvorki dans á rósum né eilíf
víma. Það er sitthvað, sem
mætir okkur á vegferð okkar í
leitinni að sjálfum okkur, leit-
inni að hamingjunni og í leitinni
að makanum. En sem betur fer,
sagði Liv, enda ævintýrin alltaf
vel. Þau sýna börnunum, að það
er unnt að yfirstíga erfiðleik-
ana, það er unnt að finna sjálfan
sig og hamingju lífsins — og það
hefur mikið gildi fyrir börn.
—Þ.
A-vítamín (framh.). A-vít-
amín finnst í lifur allra dýra, en
í miklu magni í lifur ísbjarna,
sela og fiska, en í minna magni í
mjólk og smjöri. Lýsi inniheldur
mjög misjafnlega mikið af a-vít-
amíni. Til dæmis að taka inni-
heldur lúðulýsi 60,000 alþjóða-
einingar (a.e.) í hverju grammi
að meðaltali, en þorskalýsi inni-
heldur 850 a.e. í hverju grammi.
Hér á landi er bætt 30 a.e. af
a-vítamíni í hvert gramm af
smjörlíki.
Ymis náttúruleg litarefni,
svokölluð karótínlitarefni, sem
finnast í grænum jurtum, gul-
rótum, smjöri, korni og eggja-
rauðu eru öll A-forvítamín. Af
þessum litarefnum er beta-
karótín verðmætast þar eð
sérhver sameind þess getur
breytzt í tvær sameindir af
A-vitamíni í líkamanum. Ef
karótínríkrar fæðu er neytt,
getur húðin orðið gulleit vegna
þess, að karótínlitarefnin nýtast
illa, þ.e. þau breytast ekki nema
að nokkru leyti í a-vítamín og
safnast saman óbreytt í húðinni.
A-vítamín hefur þýðingu fyrir
húð, slímhúð og sjón. Það er
stundum kallað vaxtarvítamín
vegna þess, að skortur þess í
fóðri veldur vaxtarstöðvun hjá
ungum rottum. Fyrsta einkenni
A-vítamínskorts er náttblinda,
en hún lýsir sér sem óeðlileg
sjóndepra í rökkri. Hefur komið
í Ijos, að a-vítamín er hluti af
sjónrauða í sjónhimnu, en hann
skynjar ljósið í rökkri. Síðar
getur myndazt bólga í horn-
himnu auga og augnþurrkur,
sem getur leitt til blindu, ef ekki
er að gert. Einnig er vaxtar-
stöðvun hjá börnum mjög áber-
andi einkenni og þurrkur og
sármyndun á slímhimnum í
meltingarvegi, öndunarvegi og
þvagrás, sem hefur mikla smit-
unarhættu í för með sér. Ef
mjög stórir skammtar eru gefn-
ir af a-vítamíni, koma ýmis
eitureinkenni í ljós svo sem
lystarleysi, velgja, uppsala,
megrun, kláði, hárlos, rifur í
munnvikum, lifrarstækkun og
sársaukafull bólga í beinum og
liðum.
Þörf einstaklinga fyrir A-vít-
amín er mjög breytileg. Venju-
legur dagskammtur A-vítamíns
mældur í alþjóðaeiningum er
eftirfarandi: Börn 0—12 mánaða
1500 a.e., börn 1—3 ára 2500 a.e.,
fullorðnir og börn 4 ára og eldri
5000 a.e., þungaðar konur og
brjóstmæður 8000 a.e. A-vítam-
ín finnst í ýmsum fæðutegund-
um ásamt D-vítamíni, sem einn-
ig er fituleysanlegt. Þar sem A-
og D-vítamínskortur kemur oft í
Ijós samtímis, innihalda mörg
lyfjaform blöndu af þessum
tveimur vítamínum. A-vítamín
er mjög óstöðugt efni og skal
þvitgeyma A-vítamínlyf varin
ljoái og lofti og afsvölum stað.
Helztu A-vítamínlyf eru: Lýsi
(sem einnig inniheldur D-vítam-
ín), Guttae A-vitamini (A-vít-
amíndropar), Pilulae A-vitamini
(A-vítamínpillur) og Avimin
töflur, sem er sérlyf.
Bi-vítamín, aneurín, tíamfn.
Árið 1896 var hollenzkur læknir
að nafni Christian Eijkman
sendur af stjórnvöldum lands
síns til hollenzku Austur-Indía
til þess að rannsaka orsakir
„beri-beri“, en sá sjúkdómur var
þá landlægur þar. Orðið beri-
beri ku merkja „ég get ekki“ og
gefur til kynna, að manneskja,
sem hefur sjúkdóminn, sé of
máttfarin til þess að vinna, en
helztu einkenni hans eru lyst-
arleysi, þreyta, tilfinningaglöp,
lömun og hægðatregða. Einnig
getur tíamínskortur valdið
hjartabilun og bjúgi. Eijkman
þóttist viss um, að um smitsjúk-
dóm væri að ræða og þess vegna
tók hann með sér nokkur
hænsni, er hann ætlaði að nota
við tilraunir sínar til þess að
einangra þann sýkil, sem sjúk-
dóminum olli. En vísindalegar
niðurstöður er sjaldnast hægt
að sjá fyrir og svo fór hér.
Fljótlega fengu . öll hænsni
Eijkmans lömunarsjúkdóm, sem
sum þeirra dóu úr, en eftir um
það bil fjóra mánuði fengu
hænsnin, sem ennþá lifðu heilsu
sína á ný. Þar sem Eijkman
tokst ekki að finna neinn sýkil,
sem gæti gefið skýringu á sjúk-
dóminum, hóf hann að rannsaka
fæði kjúklinganna. Hann komst
að raun um, að maðurinn, er
upphaflega hafði verið falið að
fóðra hænsnin, hafði í sparnað-
arskyni notað þær matarleifar,
aðallega afhýdd hrísgrjón, er til
féllu frá nálægu hersjúkrahúsi.
það vildi svo til, að nokkrum
mánuðum síðar var ráðinn nýr
matsveinn, sem einnig tók að
sér að fóðra hænsnin. Hann
hætti að nota matarleifar, en
gaf fuglunum venjulegan
hænsnamat, sem meðal annars
hafði að geyma hrísgrjón, er
ekki höfðu verið afhýdd. En
þessi breyting á mataræði lækn-
aði hænsnin að fullu. Eijkman
og samverkamenn hans hófu nú
að rannsaka fæðuna nánar og
komust að lokum að þeirri
niðurstöðu, að eitthvert efni
væri í hrísgrjónahýði, er væri
lífi og heilsu manna og dýra
nauðsynlegt. Þetta efni reyndist
vera amína og hafa brennistein í
sameindinni og hlaut það því
nafnið tíamín (af gríska orðinu
theion, sem merkir brenni-
steinn). Tíamín var fyrsta vít-
amínið, sem einangrað var úr
hrísgrjónahýði og gerðu það
Jansen og Donath í Hollandi
árið 1926. Fyrir rannsóknir sín-
ar hlaut Eijkman Nóbelsverð-
laun árið 1929. Tíamín er vatns-
leysanlegt vítamín, sem einkum
finnst í kjöti, lifur, geri, korni,
brauði, eggjum og grænmmeti.
Vítamínið er notað gegn beri-
beri, en sá sjúkdómur er ennþá
algengur í Suðaustur-Asíu,
Kyrrahafseyjum og sums staðar
í Afríku og Ástralíu. Einnig
skýtur hann upp kollinum á
Nýfundnalandi og Labrador. Þá
er vítamínið notað gegn tíamín-
skorti, sem stafar af óhóflegri
víndrykkju og gegn þreytu, ef
hún stafar af tíamínskorti.
Tíamín gegnir mikilvægu og
vel þekktu hlutverki í efnaskipt-
um kolvetna, en þau eru mikil-
vægasti orkugjafi taugakerfis.
Þörf fyrir tíamín er þessvegna
háð kolvetnaneyzlu og orku-
framleiðslu líkamans, sem
merkir, að vítamínþörf eykst
hjá einstaklingum í örum vexti,
hjá þunguðum konum, brjóst-
mæðrum, hjá einstaklingum, er
stunda erfiðisvinnu og við aukin
efnaskipti. En í flestum tilvik-
um eiga 2 millígrömm af tíamíni
á dag að vera nægileg. Þó stórir'
skammtar séu gefnir af tíamíni
veldur það sjaldnast eiturverk-
unum vegna þess, að það skilur
hratt út úr líkamanum með
þvagi. Eiturverkanir eru þó
þekktar og lýsa þær sér sem
uppsala, taugaslappleiki, and-
nauð og mikil svitamyndun.
Vítamínlyf, sem inniheldur
tíamín, er Tablettae thiamini 3
mg (tíamíntöflur 3 mg).
Lyfjahandbókin
Vítamín II