Morgunblaðið - 14.08.1983, Blaðsíða 2

50
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 14. ÁGÚST 1983
un. Truman var einstakur að
þessu leyti. Og var það ekki und-
ursamlegt að sá maður sem þaul-
kunnugastur var forsetum skyldi
einmitt einn daginn verða forseti
sjálfur!
ean Rusk varð utanríkis-
ráðherra Bandaríkjanna
21sta janúar 1961. Hann
gegndi því embætti í samfelld 8 ár
og hefur einungis einn maður í
bandarískri sögu gegnt þessu
embætti lengur; Cordell Hull, sá
er þjónaði Roosevelt og hlaut frið-
arverðlaun Nóbels. Áður en Rusk
settist á þennan stól, hafði hann
verið forseti Rockefeller-sjóðsins í
8 ár.
Kennedy hringdi til mín einn
daginn, segir hann, og leitaði eftir
áliti mínu á nokkrum mönnum
sem stungið hafði verið uppá í
embætti utanríkisráðherra. Hann
minntist ekki einu orði á mig í því
sambandi, en nokkru seinna
hringir síminn og var þá ekki
Kennedy kominn til að bjóða mér
stólinn! Hann sagði mér aldrei
hvernig það bar til að ég varð fyrir
valinu og ég spurði hann aldrei útí
þau mál.
John F. Kennedy var stór-
greindur maður. Hann átti auð-
velt með að lesa og minni hans var
óbrigðult. Hann hafði einstakt lag
á því að hlusta á ungt fólk og
skilja þarfir þess. Hann var fróð-
leiksfús og mjög áhugasamur um
það sem hann var að gera. Skop-
skyn hans var mjög napurt, en
þeir sem þekktu hann og unnu
með honum, tóku það ekki illa
upp, því hann beitti því jafnt á
sjálfan sig sem aðra.
Kennedy var snillingur fyrir
framan sjónvarpsvélina, en Lynd-
on B. Johnson, eftirmaður hans,
var á hinn bóginn alltaf hálf
smeykur við þau tæki. Það voru
ólíkir menn, Kennedy og Johnson,
en þeir voru báðir miklir menn.
Johnson var líka afburða
greindur. Þegar sagnfræðingar
fara að gramsa í LBJ bókasafninu,
þá munu þeir undrast þær gáfur
sem gamli maðurinn faldi stund-
um bakvið Suðurríkjahreiminn og
smáskrýtlurnar frá Texas sem
hann hafði jafnan á hraðbergi.
Johnson var maður að flýta sér.
Hann hafði fengið mikið hjarta-
áfall og gat búist við dauðanum á
hverri stundu. Hann vildi því gera
það í dag sem hægt var að gera í
dag og stundum meira. Hann
keyrði okkur áfram, en við gátum
ekki annað en tekið því vel, því
hann var harðastur við sjálfan sig.
Áætlanir hans í innanríkismálum
mörkuðu stefnuna fyrir Bandarík-
in heimafyrir um mörg ókomin ár.
Þegar Rusk varð utanríkisráð-
herra lýsti hann því yfir að hann
myndi aldrei skrifa minningar
sínar.
Já, ég vildi að erlendir þjóðhöfð-
ingjar gætu treyst mér. Ég vildi
að þeir vissu að þeir gætu rætt við
utanríkisráðherra Bandaríkjanna
óhræddir um að hann skrifaði i
dagbók að kveldi allt það sem hon-
um væri sagt að degi. Þar að auki
yrði mín saga aldrei nema brot af
hinni raunverulegu sögu.
Ég ákvað því strax, eins og
Marshall hershöfðingi á sínum
tíma, að skrifa aldrei sögu mína,
og sé ekki eftir þeirri ákvörðun. Ef
ég hefði ráðist í slíkt, þá hefði ég
ekki sætt mig við neinn undan-
slátt. Ég hefði viljað segja hverja
sögu eins og hún gerðist og slíkt
er, eins og við vitum, ákaflega illa
séð og næstum ógerlegt. Ég hefði
sært fjölda manna, þar á meðal
sjálfan mig... Nei, þá held ég sé
vitlegra að láta sagnfróðum
mönnum það eftir.
Þar að auki er ég alltof góður
við sjálfan mig til að ég fari að
leggja það á mig í ellinni að skrifa
sjálfsævisögu!
Dean Rusk var sem fyrr seg-
ir, utanríkisráðherra
Bandaríkjanna í samfelld 8
ár, 1961—’69. Síðustu 8 árin hafa 5
menn farið með þetta áhrifamikla
embætti: Kissinger, Vance,
Muskie, Haig og nú síðast Shultz.
Þetta er áhættusöm staða, segir
Rusk brosandi. Shultz er 60sti
utanríkisráðherrann í amrískri
sögu á meðan Ronald Reagan er
40sti forsetinn. Þetta er mikilvægt
embætti og forsetar hafa ekki hik-
að við að víkja utanríkisráðherra
ef þeir hafa grun um að hann sé
þeim ekki trúr. Truman einn hafði
til að mynda 4 utanríkisráðherra í
forsetatíð sinni.
Nei, þessi tíðu mannaskipti hafa
ekki skaðað utanríkismála-
stefnuna. Frá lokum seinni heims-
styrjaldar myndar utanríkismála-
stefna Bandaríkjanna samfellda
heild. Það eru vitaskuld mörg
dæmi um ágreining og áherslu-
mun með nýjum mönnum, en á
heildina litið, þá er um að ræða
samfellu í stefnumörkun utanrík-
ismála og framkvæmd þeirra.
Flokkadrættir eru ekki til þegar
kemur að utanríkismálum í þessu
landi. f minni tíð, til að mynda,
kom það aldrei uppá að menn
skiptust í andstæða flokka eftir
því hvort þeir væru demókratar eð
repúblikanar. Menn höfðu mis-
jafnar og ólíkar skoðanir, eins og
gengur, en það var aldrei um
hreina flokkadrætti að ræða.
Kann það ekki að hafa breyst
núna?
Það má vera. Það er margt sem
er að breytast núna, bæði í Evrópu
og Bandaríkjunum, þegar nýtt
fólk kemur til skjalanna: fólk sem
man ekki sömu tíma og mín kyn-
slóð — sú kynslóð sem óx til
áhrifa úr rústum seinni heims-
styrjaldarinnar og stofnaði Atl-
antshafsbandalagið og stóð að
Marshall-aðstoðinni ...
ú talar um samfellda heild f
utanríkismálapólitík Banda-
ríkjanna frá stríðslokum.
Hver er árangurinn?
Stefna okkar í utanríkismálum
eftir seinna stríð hefur verið mjög
árangursrík. Eftir seinna stríð
komum við efnahagskerfi heims-
ins í gang og hvarvetna síðan höf-
um við reynt að stuðla'að friði í
heiminum: Hvar sem kvikna deil-
ur erum við fyrstir á vettvang að
reyna að leiða þær friðsamlega til
lykta, ekki síst í Mið-Austurlönd-
um, þar sem bókstaflega enginn
hefur reynt að stuðla að friði
nema við. Ekki Sameinuðu þjóð-
irnar, ekki Moskva, einungis við.
Og þar sem við erum á ferðinni
útum allar strendur að stilla til
friðar, þá er ekki nema eðlilegt að
við verðum fyrir gagnrýni úr öll-
um áttum, því við tökum aldrei
alfarið málstað annars aðiljans.
En engin þjóð getur með rétti sak-
að okkur um yfirgang eða að við
höfum beitt hana órétti.
Hvað varðar hið gegndarlausa
vopnakapphlaup, vil ég minnast á
tvennt, sem fólk af einhverjum
ástæðum gerir sér ekki alltaf
ljóst:
Hið fyrra: Árið 1946 lögðum við,
í félagi með Bretum og Kanada-
mönnum, fram hina svonefndu
Baruch-áætlun á þingi Sameinuðu
þjóðanna, sem seinna snerist uppi
Lilienthal-áætlunina. Samkvæmt
Baruch-Lilienthal-áætluninni
buðumst við til að eyða öllum
okkar kjarnorkuvopnum og leggja
fram allar tæknilegar upplýsingar
um framleiðslu slíkra vopna, en þá
höfðum við einir þjóða þau ægi-
legu vopn undir höndum. Alþjóð-
leg kjarnorkunefnd átti að hafa
fulla umsjón og stjórn á allri
kjarnorkuframleiðslu í heiminum,
sem einungis átti að vera til frið-
samlegra nota, og var gert ráð
fyrir að engin þjóð hefði neitun-
arvald í þeirri nefnd. Sovéttar
neituðu að ræða þessar tillögur í
alvöru og höfnuðu þeim m.a. á
þeirri forsendu að það væri verið
að reyna að ná tökum á hinni sov-
ésku iðnaðarvél!
Annað er þetta: Strax og friður
komst á í heiminum eftir seinni
heimsstyrjöld, tókum við að af-
vopnast. Það gerðist svo snöggt,
að sumarið 1946 var ekki einu
sinni til ein herdeild á landi eða í
lofti í Bandaríkjaher reiðubúin til
átaka. Útgjöld okkar til hermála
árin 1947—49 voru sáralftil og
hafa ekki í annan tíma verið
minni. Við höfðum bókstaflega af-
vopnast og hvað gerðist? Jú, Jósef
Stalín leit yfir hinn vestræna
heim og gekk á lagið. Hann neitaði
að skila norðvestur hluta írans,
krafðist tveggja héraða í Austur-
Tyrklandi, studdi skæruliða f
Grikklandi og hafði að engu
stríðssamkomulagið um frjálsan
rétt Austur-Evrópuþjóða að skipa
sínum eigin málum. Árið 1948 var
það Tekkóslóvakía, svo kom Aust-
ur-Berlín; grænt ljós var gefið til
Norður-Kóreumanna að ganga í
skrokk á Suður-Kóreumönnum —
og af þessu öllu kviknaði kalt
stríð.
Freistuðum við Sovétta? Ungt
fólk á okkar dögum ætti að gera
sér þessar staðreyndir ljósar, áður
en það heimtar einhliða afvopnun
Vesturveldanna. Það er fordæmi
fyrir því, og það dýrmætt for-
dæmi, að Sovéttar muni ekki
fylgja eins og skátadrengir í kjöl-
farið. Hvað sagði ekki Sóvet-leið-
toginn Vishinsky: „Þið gerðuð allt
sem þið gátuð til að gefa okkur í
skyn að þið hefðuð ekki áhuga á
Kóreu, með því að kalla heim her-
liðið ykkar. Þið freistuðuð okkar!"
g spyr Rusk um mikilvægi
Atlantshafsbandalagsins.
Atlantshafsbandalagið
var stofnað til að koma í veg fyrir
þriðju heimsstyrjöldina, segir
hann. Mín kynslóð sem upplifði
fyrra heimsstríðið og hefði getað
komið í veg fyrir það seinna, ef
hún hefði ekki sofnað á verðinum,
trúir því að varnarsamstarf í
formi Atlantshafsbandalagsins sé
eina raunhæfa leiðin til að afstýra
þriðja heimsstríðinu. Við trúum á
NATO sem friðarstoð í hinum
vestræna heimi; í heimi lýðræðis-
ins. Og Atlantshafsbandalagið
hefur gegnt sínu hlutverki frá-
bærlega: það hefur haldist friður í
Vestur-Evrópu.
Atlantshafsbandalagið var sam-
einingartákn hins vestræna heims
— en nú, svo einkennilegt sem það
nú er í ljósi árangursins af starfi
þess, þá eru samt uppi óánægju-
raddir þegar það ber á góma í lýð-
ræðisríkjum og óeining í lofti.
Evrópumenn virðast stundum
telja sér trú um að þeir séu sak-
lausir áhorfendur að vopnakapp-
hlaupi Bandaríkjanna og Sovét.
Þetta er mjög dularfullur mis-
skilningur, því það er Evrópa sem
allt kapphlaupið snýst um. Ef það
verður stríð milli Bandaríkjanna
og Sovét, þá verður það stríð ekki
háð á Norðurpólnum! Ef Evrópa
er örugg, þá hafa Bandaríkin enga
ástæðu til þess að fara í stríð við
Sovétta.
En á sama tíma og Evrópumenn
halda fram þessari firru, þá vita
þeir engu að síður, að þeir verða
að notast við okkur sér til varnar.
En Evrópumenn verða að gera sér
það ljóst að þeir verða að leggja
sitt af mörkum, því bandaríska
þjóðin fer að þreytast á því að
leggja til milljarða dollara og þús-
undir mannslífa til að tryggja
þetta varnarsamstarf, ef sú við-
leitni gerir ekki annað en vekja
óánægju og árásir á Bandaríkin
útum allan heim. Við Bandaríkja-
menn erum p'raktískir menn og
frændur mínir hér í Georgíu fara
að hugsa sig um, þegar við fáum
engar þakkir fyrir þær fórnir sem
við höfum fært í þágu heimsfrið-
ar.
Bandaríkin hafa fórnað 600 þús-
und manns til að viðhalda lýðræði
í heiminum og hvern áratug frá
lokum seinni heimsstyrjaldar
hafa 10 þúsund ungir Bandaríkja-
menn fórnað lífi sínu í þágu hins
sameiginlega varnar- og öryggis-
samstarfs. Hinn almenni Banda-
ríkjamaður fer skiljanlega að
hugsa sinn gang, ef þessar fórnir
gera ekki annað en vekja upp
árásir á Bandaríkin í hinum
lýðfrjálsa heimi. Og það yrðu eng-
ir glaðari en einmitt Bandaríkja-
menn ef Evrópuþjóðir gætu einn
daginn varið sig sjálfar.
Gildi Atlantshafsbandalagsins
er enn meira nú, þegar við stönd-
um frammi fyrir þeirri ógurlegu
staðreynd, að verði heimsstríð, þá
verður gereyðingarstríð. Þetta eru
viðsjárverðir tímar. Alla söguna
hefur maðurinn getað tekið upp
þráðinn, hversu miklar sem blóðs-
úthellingarnar hafa verið I styrj-
öldum, en nú er sá möguleiki ekki
lengur fyrir hendi. Verði þriðja
heimsstyrjöldin, þá verður gereyð-
ingarstríð.
Ungt fólk verður að gera sér
þetta ljóst. Það er nauðsynlegt að
ræða þessi mál opinskátt, en fólk
verður að finna til ábyrgðar I
þeirri umræðu. Ég hef margsinnis
tekið eftir því, að fólk sem setur
sig upp á móti varnarsamstarfi
lýðræðisþjóða, það ræðir ekki einu
sinni möguleikann á þriðju heims-
styrjöldinni. Það fólk hefur engar
hugmyndir uppi um hvernig koma
skuli í veg fyrir það gereyð-
ingarstríð. Það er einungis á móti
varnarsamstarfi!
Ef Atlantshafsbandalagið væri
lagt niður, hvað ætti þá að koma í
stað þess? Er til betri kostur? Það
má vera — en þá verður að benda
á þann kost. Slíkt hefur ekki verið
gert, en kannski ungt fólk fram-
tíðarinnar finni snjalla lausn. Við,
sem upplifðum fyrri heimsstyrj-
öldina, börðumst fyrir varnar-
samstarfi eftir seinna stríð, því
við trúðum að varnarsamstarf
hefði getað komið í veg fyrir þá
ógurlegu styrjöld. Og varnarsam-
starfið hefur dugað vel síðan, og
við gamla fólkið getum ekki hugs-
að okkur betri leið til að tryggja
friðinn í hinum lýðfrjálsa heimi.
Ég neita því ekki, að við eftir-
stríðsmenn höfum máski gert
mörg mistökin, en við gerðum
okkur a.m.k. ekki bera að hreinni
heimsku. Ungt fólk, sem heimtar
einhliða afvopnun Vesturvelda,
hefur hingað til ekki sýnt annað
en hreina heimsku í rökstuðningi
sínum og ekki fundið til þeirrar
ábyrgðar að benda á haldgóða
friðarleið í stað varnarsamstarfs í
formi NATO.
Enda þótt Sovéttar hafi
aldrei léð máls á alhliða
friðarsamkomulagi, þá hafa
alltaf verið í gangi viðræður milli
þeirra og okkar og báðar þjóðir
gengið fram í því að ná samkomu-
lagi um ýms smærri mál. Sovéttar
eiga við sín innanríkisvandamál
að stríða, rétt eins og við, en þó
miklu viðameiri. Stundum hefur
mér fundist í viðræðum við sov-
éska ráðamenn að þeir væru lítið
eitt smeykir vegna vandamálanna
heimafyrir — en það hefur aldrei
verið mér nein huggun, því hrædd-
ur maður getur hæglega breyst í
stórhættulegan mann.
Ég hef aldrei getað tekið undir
allt tal um tortímingu heimsins
sem, að manni skilst, á að verða
helst á morgun. Ég er bjartsýnn á
framtíðina. Nú í ár eru t.d. liðin
heil 38 ár frá því við kynntumst
ógnum kjarnorkusprengjunnar.
Við höfum lifað í 38 ár undir at-
ómsprengju og það gerir mig
bjartsýnan á framtíðina.
En mannkyn stendur frammi
fyrir öðrum og fleiri vandamálum.
Það eru vandamál, rétt eins og
kjarnorkuvandinn, sem mannfólk-
ið hefur aldrei áður þurft að glíma
við, svo sem í orkumálum, um-
hverfismálum, mannfjölgunar-
málum og mörgu öðru. Þessi
vandamál munu annaðhvort
tvístra mannfólkinu ellegar
þjappa því saman í viðleitninni til
áframhaldandi lífs og gefa þannig
tækifæri til samvinnu um lausn
þessara brýnu og viðamiklu
vandamála.
Þjóðir heimsins hafa margsinn-
is staðið saman að lausn ýmissa
brýnna þjóðþrifamála, eins og til
dæmis þegar við tókum okkur
saman um að útrýma bólusótt.
Það var gert með sameiningar-
átaki og það á að finna fleira slíkt
til að sameinast um, því öll við-
leitni mannsins í þá veru gefur
von um betri heim og langa líf-
daga mannsins á jörðu hér.
★
Ég spyr Rusk um nýfallin um-
mæli Barry Goldwaters, þar sem
hann bókstaflega hvatti til innrás-
ar Bandaríkjanna á Kúbu. Hann
hló við.
Já, þess vegna tapaði hann nú
svo stórt í kosningunum gegn
Johnson, segir hann, af því hann
var alltaf að segja eitthvað af
þessu tæi sem á ekki hljómgrunn
með bandarísku þjóðinni. Banda-
ríkin myndu aldrei taka þátt í
slíku, án þess öll Mið-Amríka
stæði að því og það lægi fyrir að
kúbanska þjóðin bæði um slíkt i
kúgun sinni. Samkvæmt sáttmála
okkar við ríki Suður-Amríku erum
við skuldbundnir að veita aðstoð
þeim þjóðum í þessum heimshluta
sem þarfnast aðstoðar og biðja um
hjálp. Við getum ekki skorast und-
an slíku.
Hvernig líst þér á framtíð mála
í Mið-Amríku?
Það mun verða órói í flestum
ríkjum Mið-Amríku um mörg
ókomin ár. Með aukinni menntun
og upplýsingu og betri aðgangi að
því sem er að gerast í heiminum,
þá sættir fólk í þessum löndum sig
ekki lengur við örbirgð. Fólk er að
gera sér ljóst að eymd og sultur er
ekki lögmál lífsins og það sér að
það er hægt að jafna kjör manna.
Það sama á sér stað í flestum
löndum þriðja heimsins: fólk er að
vakna til vitundar um kjör sín. 1
heiminum eru einungis 33 lýðræð-
isríki en um 120 ríki sem búa við
mismunandi mikið einræði. Við
þekkjum þau átök sem fara dag-
lega fram í lýðræðisríkjum og þau
átök eru ennþá harðari undir yfir-
borðinu í flestum einræðisríkjum.
Þannig er það í Suður-Amríku. En
menn verða að átta sig á því að
þar er ekki spurningin nú um ein-
ræði og lýðræði, heldur eitt ein-