Morgunblaðið - 14.08.1983, Blaðsíða 6

54
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 14. ÁGÚST 1983
Fundur bandarísku herflugvélanna á Grænlandsjökli:
eru P-38. Tvær P-38 vélar lentu á öðrum stað á jöklinum.
Issjáin
leysti verkið
— rætt við Helga Björnsson, jöklafræðing, einn
þeirra þriggja íslendinga sem unnu að leit vélanna
með íssjánni
Þann 15. júlí árið 1942 nauðlentu átta bandarískar herflugvélar á austurströnd
Grænlandsjökuls, um 5 km frá jökuljaöri til móts við eyna Dannebrog. Vélarnar voru
á leið til Bretlands frá Syðri-Straumsfirði á Grænlandi, en þýskur kafbátur blekkti
flugmennina til að snúa við miðja vegu milli Grænlands og íslands. Þegar til
Grænlands var komið hrepptu þeir vont veður, mistúlkuðu veðurlýsingu frá eigin
herstöð og urðu um síðir bensínlausir. Flugmennirnir neyddust því til að nauðlenda á
jöklinum. Norman D. Vaughan, kunnur heimskautafari, segir þessa sögu alla annars
staðar í biaðinu í dag.
Vinnuplagg félaganna frá Grænlandsjökli sem sýnir mælinetið sem ekið var
eftir. Stóru hringirnir sýna staðsetningu hverrar vélar. Afstaðan er sú sama
Og sést á Ijósmyndinni frá 1942. Ljósmynd: Helsi Björnsson.
1 þessari ferð voru sex P38
Lockhead Lightning-orustuvélar
og tvær Boeing-17-sprengjuvélar,
svokolluð „fljúgandi virki". Nauð-
lendingin tókst með ágætum og
komust áhafnirnar, samtals 25
manns, lífs af. I sumar hefur
björgunarleiðangur undir stjórn
Bandaríkjamannsins Russel Raj-
ani, unnið að því að leita uppi
flugvélarnar á jöklinum, en Raj-
ani er í forsvari fyrir áhuga-
mannafélag í Bandaríkjunum,
Pursuit Unlimited, sem hefur það
markmið að bjarga flugvélum frá
stríðstímanum. Leiðangurinn er
styrktur fjárhaglega af R.J. Reyn-
olds Tobacco Company of Win-
ston-Salem, North Carolina.
Leitin að vélunum tók lengri
tíma en búist var við í fyrstu, og
það var ekki fyrr en íslendingarn-
ir Helgi Björnsson, Jón Sveinsson
og Arngrímur Hermannsson
komu á vettvang með séríslenskan
radar að vopni, svonefnda „íssjá",
að tókst að staðsetja vélarnar ná-
kvæmlega. Þeir Helgi Björnsson
jarðeðlisfræðingur og Jón
Sveinsson rafmagnstæknifræð-
ingur hafa átt drjúgan þátt í því
að hanna þetta tæki, en auk þeirra
hafa unnið að gerð tækisins þeir
Marteinn Sverrisson rafmagns-
verkfræðingur og Ævar Jóhann-
esson tæknimaður. Morgunblaðið
átti nýlega viðtal við Helga
Björnsson og fer það hér á eftir.
Lýsir Helgi ferð þeirra félaga á
Græniandsjökul og undratækinu
íssjánni.
— Helgi, hvers konar tæki er
íssjáin?
„fssjáin er eins konar radar.
Tækið vinnur þannig að það
sendir frá sér rafsegulbylgjur
niður í gegnum ísinn, sem endur-
kastast frá botni jökulsins eða frá
hlutum sem eru inni í ísnum. Það
er dregið af snjóbíl eftir jöklinum
og skráir endurkastið samfellt á
ljósmyndafilmu. Þetta er Iang-
bylgjutæki, en þó að slík radar-
tæki hafi verið notuð á jöklinum í
15 ár var það ekki fyrr en árið
1976 sem lausn fannst á því hvern-
ig nota mætti þessa tækni á þíð-
jökla. Lausnin var sú að nota
lægri tíðni, í þessu tilfelli fimm
megarið, en áður var notuð há-
tíðni, sextíu megarið, og reyndust
slík tæki ónothæf á þíðjökla, þótt
þau gegndu sínu hlutverki prýði-
lega á gaddjöklum. Munurinn á
gaddjöklum og þfðjöklum er sá, að
Þannig sýnir skermur íssjárinnar endurkast frá fjórum flugvélum. Myndin á
skerminum spannar lárétt yfir 800 metra svæði, en lóðrétti skalinn sýnir
fjarlægð frá yfirborði.
í gaddjöklum er ekkert bræðslu-
vatn, þar sem þíðjöklarnir eru
,11
; y "
Ljósmynd: Arngrímur Hermannsson.
íslenska fánanum flaggað á íssjánni þegar Ijóst var að tekist hafði að finna flugvélarnar.
Ljósmynd: Helgi Björnsson.
hins vegar blanda af ís og vatni.
Okkar jöklar eru allir þíðjöklar.
Þetta tæki er hannað af okkur
hjá Raunvísindastofnun Háskól-
ans og var smíði þess styrkt af
Vísindasjóði og Vestur-íslend-
ingnum Eggert V. Briem. Við höf-
um síðan unnið töluvert með ís-
sjána undanfarin ár og má segja
að tækið hafi verið í stöðugri
þróun. í þrjú ár höfum við starfað
fyrir Landsvirkjun við könnun á
þeim jöklum sem veita vatni til
virkjana, og i sumar til dæmis
mældum við Hofsjökul allan.
Einnig könnuðum við norðaust-
urhluta Vatnajökuls fyrir Raf-
magnsveitur ríkisins, og var það
liður í undurbúningsrannsóknum
vegna væntanlegrar Fljótsdals-
virkjunar. Það er því komin nokk-
uð mikil reynsla á íssjána."
— Hver er aðdragandinn að því
að þið tókuð að ykkur leitina? Nú
komið þið frekar seint til leiks.
„Það var Arngrímur sem kom
þessu í kring. Arngrímur er í
Flugbjörgunarsveitinni og mikill
áhugamaður um flugvélar og hann
hefur verið með okkur í mælinga-
ferðum undanfarin ár. Hann hef-
ur oft minnst á það að gaman væri