Morgunblaðið - 22.02.1984, Blaðsíða 8

40
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 22. FEBRÚAR 1984
Um íslenska smásagnagerð 1983
— eftir Þorstein
Antonsson
Á nýliðnu ári komu út fjögur
smásagnasöfn sem fengur er að
þeim sem áhuga hefur á fram-
vindu íslenskrar smásagnagerðar
á líðandi stund. Bókum þeim fylg-
ir krafa um fjölbreytni; þær eru
til marks um uppreisn gegn hugs-
unarhætti sem orðið hefur að
fjörtjóni mörgum skáldverkum á
umliðnum árum ef leiðir af líkum,
t.d. Heimum Sigurðar Á. Frið-
þjófssonar. Ritverkum sem fengu
ekki að breiða úr sér, ná því formi
sem helst hæfði efni þeirra vegna
fordóma um smásögur yfirleitt.
Ellegar vegna þröngs sjónarmiðs
á hvað gæfi skáldsögu gildi. í stað
slíkra ritkrypplinga undir kenni-
heitinu skáldsögur og einfaldra
frásagna um sérlundað fólk fyrr á
tíð (Jón Helgason) hafa á síðustu
árum verið til marks um heil-
brigða þróun listgreinar form-
fagrar mannlífsstúdíur mennta-
fólks (Álfrún Gunnlaugsdóttir, Af
mannavöldum), glettnar sögur
með nýstárlegu sjónarhorni á
hversdagslíf okkar (Þórarinn
Eldjárn, Ofsögum sagt); slökun,
aukið frjálsræði á sviðum hugar-
flugs, málbeitingar, formgerðar,
mannræktar; þessi eru einkennin.
Sigurður Á. Friðþjófsson segir
Sjö fréttir af mannlífi sem afhjúp-
að hefur verið blekkingum sínum
allt til nektar. Tíu myndir úr lífi
þínu Vigdísar Grímsdóttur er
djarfleg tilraun til að beita
draumskyggni við mannlífslýs-
ingar. Ólafur Ormsson sýnir með
bók sinni Skringilegt mannlíf, að
þrátt fyrir dómaraskrök frá
vinstri og hægri lengur en nokkur
kærir sig um að muna, er mannlíf
til staðar. Og stílistinn Steinunn
Sigurðardóttir varpar, vitað og
óvitað, ljósi á afkáralega stöðu af-
þreyingarsagna í þjóðlífinu.
Merkast smásagnasafn sem út
kom á síðasta ári er að mínu áliti
Sjö fréttir Sigurðar Á. Friðþjófs-
sonar. Sögurnar eru þvílíkar sem
klappað hafi verið á steinvegg og
fram streymi vatn þar sem lítið
var af því fyrir. Eftir lestur þeirr-
ar sem ber undirskriftina „Eins
dauði er annars brauð" og þann
rosalega titil „Mannæturnar" er
venjulegum íslendingi ljósara en
fyrr hvernig sú framvinda félags-
mála er, sem leitt getur af sér
Kröfluvirkjun og Krísuvíkurskóla.
En bakgrunnurinn er ekki sagan.
Höfundur greinir í þessari sögu
frá manni sem hlýtur um síðir að
horfast í augu við að fjarstæður
verða ekki frá honum greindar.
Með því að velja að söguvettvangi
merkingalausa hælisbyggingu í
Kapelluhrauni á Suðurnesjum
sýnir hann meðfram að hlutverk
skáldskapar er að eyrnamerkja
ummerki ókunnugleikans, gera
fjarstæður og hendingar aðgengi-
leg mannlegri hugsun fyrir til-
styrk skapandi hugvits. „Sjálfur
var ég staddur þarna til að skoða
afsprengi uppmælingakerfisins.
Hælið. Banabita Gísla bróður ..."
Sögumaður segir líka: „Hælið var
tilbúið undir tréverk. Þannig skil-
aði Gísli bróðir því fyrir tveimur
árum. Hann hafði vonast til að fá
innivinnuna líka en þegar til kom
voru peningarnir þrotnir og eng-
inn áhugi fyrir hendi að halda
áfram byggingunni..." Og enn-
fremur: „I hittífyrra þegar Gísli
skaut sig fyrir framan altari í
gamalli trékirkju þarna skammt
frá, komst ég ekki til íslands til að
vera viðstaddur útförina."
Draumur og veruleiki eru eitt,
vit má sín ekki gagnvart þeim
fjarstæðum sem sagan hermir af.
I niðurdrabbaðri hælisbygging-
unni lendir sögumaður í hana-
stélsboði, reisugilli eða einhverju
ámóta. Hverju skipta nöfn ef
skemmtun stendur fyrir sínu?
Einhverjir hafa samtímis orðið til
þess að nýta kjallarainngang
hússins undir svín. „Það var eins
og ég reikaði um í draumi eða á
öðru tilverustigi." Nýslátraður
göltur liggur á altari trékirkjunn-
ar gömlu þar sem bróðirinn dó,
kirkjan er í nágrenninu, tákn
hefða, þangað hefur sögumaður
hrakist við þessa vettvangskönn-
un. Verðmætabrengl boðsgesta,
ósnortinleiki þeirra gagnvart
hefðbundnum lífsverðmætum ger-
ir að hinar mögnuðustu draumm-
yndir geta legið í vegi þess sem
vill halda vöku sinni. Gölturinn,
Gísli, Kristur sjálfur þjóna með
einum og sama hætti hagsmunum
kokteilgesta, fórnarlömb þeirra
sem sjást ekki fyrir um eigin gerð-
ir.
Sigurði Á. Friðþjófssyni tekst
að segja þónokkuð af íslenskum
þjóðlífsaðstæðum með safni sínu,
og sjónarhornið er óvenjulegt með
hliðsjón af bókmenntum síðustu
ára, stendur einn og hlífðarleysið
við sjálfan hann og sögupersón-
urnar er áberandi. Ekki að síður
er bókin með bestu sagnasöfnum
sem hafa komið út um árabil; á
skilið ítarlegri úttekt en það fékk
á útgáfutíð fyrir skömmu. Um-
fjöllun sú öll minnti á hundinn
stundarkornið meðan hann hring-
ar sig og leggst. Hvað þessa bók
varðar var hún kölluð svartsýn,
hún þótti ekki notaleg og hvutti
færði sig og fann sér annan mýkri
legustað. Sjö fréttir eru sögur af
fólki sem eins er komið fyrir, líf
þess og lífsskilyrði ganga ekki upp
hvort með öðru og framvinda
hverrar sögu afhjúpar þessa stað-
reynd. Svo ólíkar sem kringum-
stæður þessara persóna virðast
við fyrstu kynni standa þær í
sögulok berskjaldaðar frammi
fyrir lifssannindum, sem þær til
þess hafa getað horft fram hjá en
raunar ofbjóða þeim; afleiðingin
verður örvænting. ónýti til lík-
amlegrar eða andlegrar uppbygg-
ingar: til kynferðislegrar eða list-
rænnar sköpunar (Nápleis og
Sjálfsmynd). Sjálfsvíg (Varúlfur
og Væðing). Afturhvörf, eins og
konunnar sem „lét sig sökkva ofan
í móðurlíf sitt“. Stórkostleg sú
saga, Eyða: einstæð móðir liggur
andvaka og hugsar til manns síns
fyrrverandi, hefur frétt að önnur
kona beri barn hans undir belti.
„Auðvitað átti henni að standa á
sama. Það var rúmt ár síðan þau
skildu að borði og sæng og tveir
mánuðir frá því að löglega var
gengið frá skilnaðinum. En henni
stóð barasta ekki á sama. Inni í
kvið sambýliskonunnar óx nú nýtt
undur, sem var hluti af honum en
ekki henni, heldur allt annarri
konu. Það sveið sárar en hún hafði
getað gert sér í hugarlund. Reynd-
ar hafði hún aldrei leitt hugann að
þessum möguleika, en hún mátti
vita að svo hlaut að fara..."
Sjónarhorn höfundar skiptir
ekki máli um gildi bókar svo lengi
sem hann er trúr sjálfum sér við
iðju sína, í mesta lagi að það veki
lítilsvirðingu fyrir prívatmannin-
um eða á hinn bóginn virðingu
eins og umtöluð bók. Sé það for-
senda þessara frásagna að líf
mannskepnunnar sé „eilíf kvöl og
pína“, eins og segir í lokaorðum
sögunnar Þegar sprengjan féll, er
virðingarvert að úrræði höfundar
þeirra skuli ekki vera kuldahlátur
uppgjafamannsins eins og kon-
unnar í þeirri sögu sem ein komst
af undan helsprengjunni. Of
margir íslenskra höfunda hafa á
síðustu árum fallið í þá gryfju.
Það er sérstaklega ánægjulegt um
þrjú þeirra smásagnasafna sem út
komu á síðasta ári að þau eru að
mestu laus við slíkan kalsa, öðru
nær um skáldsögurnar; því líkast
sem mannleg nærvera sé aðeins
afberanleg undir þröngu sjónar-
horni, við enn frekari aga en
skáldsögurnar með ríkari kröfu á
listfengi og gildi hvers orðs fyrir
heildina; smásagnagerð er heldur
ekki eins háð bókmenntastofnun
og efnahag sem skáldsögugerð.
Vigdís Grímsdóttir lýsir tilfinn-
ingum undur vel í bók sinni „Tíu
myndir úr lífi þínu“. Af smekkvísi.
Og hlédrægni. Svo að bók hennar
er hin ljúfasta lesning þrátt fyrir
að hún lýsi einkum söknuði, ör-
yggisieysi, hræðslu, einmanaleika
og fólki sem dreymir dagdrauma
þrátt fyrir að allar óskir þess hafi
ræst. Þessar kenndir eru í fyrir-
rúmi, saga er meira og minna til
staðar en í forgrunni er persóna,
tilfinningar hennar; virðingin
fyrir mennsku þessa fólks og tæru
máli er hafin yfir aðra. í nafni
óræðileika, hendinga, hins óhefta
ímyndunarafls er uppreisn gerð,
ritun þessarar bókar, lesandinn
er, samkvæmt upphafs- og loka-
orðum, seiddur inn í vef úr ímynd-
um, svo myndrænn og náinn er
hann að minnir á ofskynjanir.
Þetta er ein leið frá raunsæi sem
hefur gengið sér til húðar,
skáldskapur sem fer ekki dult með
að hann sé það. Með einföldu máli,
stundum eintali barns, eru töfrað-
ar fram þekkilegar svipmyndir úr
lífi kvenna, kyrrlætislegar: ljóslif-
andi er hún gamla konan við
gluggann sem telur sjálfri sér trú
um að ungi maðurinn sem dokað
hefur við handan götunnar eigi
erindi við hana. Hver veit, kannski
átti hann það.
Strax í upphafi er skýrsluraun-
sæi gefið langt nef en í ljós kemur
að kortlagning þess mannheims,
sem hermt er af, er agaðri en svo
að gefinn sé kostur á annarri und-
ankomuleið en einkalífsins, dag-
drauma eða annarskonar hugar-
bríma, s.s. skáldskapar sem ætlað
er að standa undir sjálfum sér að
því marki að höfundur getur lýst
hann eitt saman úrræði við ein-
semd: „mér er sama hvað þér
finnst svo framarlega sem þú
heldur áfram að vera til og lest
lengur", eru lokaorð bókarinnar.
Fyrir vikið hefur hún mjög per-
sónulegt svipmót. Við bætist að
ljóð, myndræn en óljós um
merkingu, eru höfð í stað fyrir-
sagna sem vísi á innihald þátt-
anna. Dæmigerður fyrir þættina
er sá um gömlu konuna sem komin
er í hornið hjá syni sínum eftir
fyrstu vistaskipti ævinnar og þá
fyrst hefur öðlast getu til að tæma
hug sinn, á hinum nýja stað hefur
sérhver hlutur merkingu af til-
gangi sínum en er ekki sjálfstæð-
ur um merkingu eins og á gamla
staðnum þar sem lúðar stiga-
tröppur og barnagrind í stigaopi
sögðu sögu kynslóða. Meginmál
þáttarins er nærfærin „mynd“ af
söknuði konunnar á kveðjustund;
margræði sitt fær þátturinn af
lokaorðunum þegar umskiptin eru
orðin og gamla konan hefur loks
náð takmarki sínu að verða ráð-
andi eigin hugsana en er um leið
svipt öllu sem gætt hefur líf henn-
ar merkingu. Felast ekki í lýsing-
unni sannindi um kynslóða-
mun ... ?
í síðasta þætti bókarinnar segir
af ræstingakonu í banka sem verð-
ur fyrir barðinu á ómannúðlegum
yfirboðurum, bankastýru og
„hinni aðfinnslusömu". Þær fyrir
sitt leyti láta stjórnast af hræðslu
við að missa starf sitt, af stefnu-
miði stofnunarinnar að þrífast
sem best á kostnað alls annars.
Með þessari lengstu sögu bókar-
innar sýnir Vigdís Grímsdóttir
lífsvanda þeirra persóna sem hún
af svo mikilli alúð lýsir í hinum
þáttum þessarar bókar; sýnir
stofnun sem fyrirbæri, eðlisóskylt
mannlífi, menn hljóta að firrast
slíkt bákn í nafni óræðileika síns,
„Sú svartsýni sem ein-
kennt hefur umfjöllun
um skáldsögur á líðandi
stund í fjölmiðlum
takmarkast við þær,
samtímis eru skrifaðar
af djörfung formprúðar,
efnisríkar smásögur og
ekki sjáanlegt annað en
sú þróun geti færst í
aukana.“
kuldalega rökfestu þess, ómann-
eskjulega nákvæmni og kröfur um
óskeikulleika, skilyrðislausar
kröfur um að hagnýt sé hver gerð.
Fáránleg, gjörsamlega órökvís er
uppreisn ræstingakonunnar, en
um það er lýkur er mest manns-
mót af henni af þeim sem við sögu
koma þrátt fyrir að hún hefur
misst atvinnuöryggi sitt og heim-
ilisfesti. Samskonar er uppreisn
höfundar gegn stofnanabundnum
ritvenjum.
Greinilega á betur við ólaf
Ormsson að skrifa smásögur en
skáldsögur, hans besta bók til
þessa kom út í fyrra, Skringilegt
mannlíf, skemmtilegar og allt að
því ofboðslega einfaldar frásagnir
úr þjóðlífinu á líðandi stund. Það
efni sem sagt er af berum orðum
innihalda sögur Ólafs Ormssonar
og alls ekkert umfram það eins og
góður blaðamannsstíll. Vel til
fundin er aðferð hans við að finna
sögunum tengsl við reynslu vænt-
anlegra lesenda, í þeim efnum fer
ekkert milli mála fremur en öðr-
um. „Blá „Mazda" fólksbifreið ár-
gerð „1979“ ók á mikilli ferð niður
að raðhúsinu að Meistaravöllum í
Mosfellssveit." Snertipunktar
einkum við veruleika hins grunn-
færna manns eða hvað? Vitundar-
miðjan er heiti bíla, manna, veð-
rið, heiti daga í almanakinu,
klukkuskífan. „Ertu með farmið-
ana á Costa del Sol? Og tímaritin
Hjemmet, Rapport og hann Andr-
és önd minn? kallar Arnþrúður
ofan af svölunum." Persónusafnið
talar allt eins og það vilji ljóstra
því upp um sjálft sig að innræti
þess sé eins og vinstri róttækl-
ingar hafa borið á þvílíkar mann-
eskjur um langt árabil. „Já, hun-
angsfluga, ég er líka með nýjar
kassettur í myndsegulbandið. Ég
lifi ekki af lokun sjónvarpsins
fram á haustmánuði.“ — „Hvers
vegna loka þeir fyrir Dallas og
skrúðgarðsþáttinn?" En lengra
nær ekki líkingin: það er ekki ver-
ið að hýða þessar skringilegu
manneskjur opinberlega í nafni
steinrunnins raunsæis, persónu-
safnið er ekki af þvílíkum ástæð-
um hraktara í lok sagnanna en í
upphafi þeirra. Mögnuð er sú af
Felix, síldarkónginum sem komst
á vonarvöl, samúð höfundar aug-
ljóslega með honum og þó án við-
kvæmni. Skrásetningarviðmótið
sem einkenndi skáldsögur ólafs,
Stútungspunga og Boðið upp í
dans, er til staðar í þessum sögum
en ofgerir þeim ekki, aftur á móti
skáldsögunum. Ofgerir þeim ekki
Hudson’s Bay London.,
Uppboð á refaskinnum og fleiru
12.—17. febrúar 1984.
Frá London fur Group:
Tegund: Fjöldi: selt% Toppverö: Skýringar:
Blárefur 180.755 100 3.753,- Hækkun 30—70%
frá des. 1983
í þessum blárefaskinnum voru um 7000 skinn frá Islandi, um 1000 skinn voru seld í London í des. 1983,
og eftir er aö selja um 2000 skinn héðan, en alls hafa um 65 loödýrabændur sent um 11.000 refaskinn
til London í vetur frá íslandi.
Aöalkaupendur blárefaskinnanna voru Austurlönd fjær í stærri og betri skinnunum en ítalía í stærö 1
og lélegri gæöum.
Uppboðsmeðalverð í „167, London Label“, og I. flokk kr. 1360,-
Shadow-refur 33.663 100 3.584,- Verö óbreytt frá
I þessum shadow-refaskinnum voru um 1000 skinn frá Islandi. Helsingfors, jan. 1984.
Aðal kaupendur: ítalía. Silfurblár 3.249 85 7.380,- Sama verö og í
Silfurrefur 2.305 88 9.909,- Helsingfors í janúar 1984. Sama verð og í
Platníurefur 137 80 7.590,- Helsingfors í jan. 1984.
í heild voru boöin upp 354.500 refaskinn frá ýmsum löndum og um 500 .000 lambaskinn auk fjölda
annarra loöskinnategunda.
Loöskinnamarkaöurinn hefur styrkst mjög mikiö frá því í desember og reiknaö er meö enn frekari
hækkunum í mars.
Um 1.000.000 minkaskinn veröa boöin upp hjá Hudson's Bay í London dagana 23. til 28. febrúar 1984.
Sýning hefst þann 17 febr KjÖrbOr hf./SkÚIÍ SkÚlaSOn,
Kópavogi.