Morgunblaðið - 22.02.1984, Blaðsíða 30

62
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 22. FEBRÚAR 1984
• •
Onnur land-
grunnsbrún
nær SA-landi
Þegar litið er á nýútkomiö kort af
íslandi og hafsvæðinu í kring, kem-
ur fyrst fram í hugann fagurt mál-
verk. Rauðar, bláar og svartar rend-
ur mynda þar fallegt mynstur. En
litir eru ekki settir þarna niður eftir
smekk, heldur liggja þar að baki
nákvæmar og umfangsmiklar seg-
ulmælingar úr lofti og á sjó og hin
nákvæma niðurstaða sem kortið
sýnir, upplýsir aldurinn á jarðlög-
unum á landi og á hafsbotni í
Norður-Atlantshafi. Svona heillegt
kort af stóru hafsvæði hefur ekki
fyrr verið gert, enda munu hvergi í
heiminum eins góðar aðstæður til
þess og hér og hefur vakið mikla
athygli. Hefur birst mikið af grein-
um í alþjóðlegum vísindaritum um
þessar segulmælingar, túlkun þeirra
og niðurstöður. Þar má sjá nöfn ís-
lenzkra vísindamanna sem unnið
hafa að þessu ásamt nöfnum er-
lendra vísindamanna, þvf mæl-
ingarnar eru gerðar af bandarískum
og íslenzkum aðilum ásamt tilleggi
frá Dönum og Þjóðverjum. Kortið er
teiknað af vísindamönnum í hinni
frægu Lamont-rannsóknastöð í Col-
umbia-háskóla í Bandarfkjunum í
samvinnu við Raunvísindastofnun-
armenn á Islandi. Því gengum við á
fund Leós Kristjánssonar, jarðeðlis-
fræðings í Raunvísindastofnun, til
að fræðast um þessar rannsóknir og
fá kortið sem til er hjá honum
ásamt greinargerð. En á því má lesa
undirstöðu okkar heimshluta, sem
allar frekari rannsóknir hljóta að
bygKja á og eru grunnur margvís-
legra hagnýtra rannsókna, svo sem
á landgrunni, við olíuleit o.fl. Hafa
þegar komið á þennan hátt fram
merkar og áður óþekktar upplýs-
ingar um grunnið suðaustur af land-
inu, þar sem Iandgrunnsbrúnirnar
eru tvær, fundin önnur innar en sú
sem mæld hefur verið hingað til.
Kom fram við
segulsviðs-
mælingar
Leó útskýrir að á þessu korti séu
teknar saman allar segulmælingar
sem til eru á Norður-Atlantshafinu.
Segulmælingar á landinu sjálfu hef-
ur próf. Þorbjörn Sigurgeirsson eðl-
isfræðingur gert úr flugvél á sl. ára-
tug og mikið af þeim komið út á
kortum Landmælinga. Bandaríski
flotinn hefur annast mikið af seg-
ulmælingunum yfir hafsbotninum
úr þar til gerðum flugvélum. Þá
önnuðust nokkrar íslenzkar stofn-
anir í samvinnu segulsviðsmælingar
á landsvæðum sem á vantaði sunn-
an og vestan við landið á árunum
1972—73. Var Leó Kristjánsson þá
við þessar segulsviðsmælingar á
varðskipinu Albert og Isborgu sem
tekin var á leigu. Öllum þessum seg-
ulsviðsmælingum hefur verið steypt
saman og einnig mælingum frá
Dönum og Þjóðverjum, sem mælt
hafa í samráði við íslenskar stofn-
anir.
En til hvers eru þessar miklu og
dýru mælingar og hvernig verða
þær að liði við ákvörðun á aldri
hafsbotnsins?
— Gos hafa orðið á Miðatlants-
hafshryggnum, og bergið segul-
magnast í stefnu þess tíma er
hraunið rann, hóf Leó skýringu
sína. Segulsvið jarðar hefur verið að
snúast við vegna breytilegra raf-
strauma inni í jarökjarnanum. Ef
maður veit á hvaða tíma það hefur
snúist við, þá er hægt að reikna út
hve gamalt bergið er. Og þá eins
þótt það sé á hafsbotni. Þarf ekki
sýni til, þótt þau hafi verið tekin.
Þannig er hægt að kortleggja stór
svæði með því að fljúga yfir þau og
mæla segulstefnuna. Það gefur
grófa mynd af því sem gerst hefur.
Þarna hefur orðið mikil breyting og
hana má lesa á þessu korti. Þegar
jarðlögin eru rauð á kortinu, þá er
undir berg sem er með segulsvið í
sömu stefnu og það er nú. En síð-
ustu 700 þúsund árin hefur segul-
stefnan verið eins og hún er í dag.
Blái liturinn sýnir berg frá tíma
þegar það sneri öfugt við það og
svart gefur til kynna að undir sé
berg sem er óvenju sterkt segul-
magnað.
1200 jarðlaga stafli
Frá Atlantshafshryggnum hefur
verið stöðugt landrek í báðar áttir í
a.m.k. 20 millj. ár, þar sem hann
liggur suður frá íslandi, að því er
Leó segir. Fyrir norðan landið er
þetta ruglingslegra. Frá Kolbeins-
eyjahryggnum hefur rekið verið
reglulegt í a.m.k. 10 millj. ár. En
áhöld eru um það hvort hryggurinn
hafi fyrir þann tíma verið austar, í
Noregshafi. Ef tekin er lína 5 á
kortinu, þá er það berg um 10 millj.
ára. Það liggur upp að Snæfellsnesi
að sunnan og inni í Breiðafirði. Og
kemur síðan aftur út af Húnaflóa.
Og þá þarf að rekja legu þessa bergs
gegnum ísland, finna hvar jafngöm-
ul jarðlög liggja um Vestfirði. Að
því hafa þeir Leó Kristjánsson jarð-
eðlisfræðingur á Raunvísinda-
stofnun, Kristján Sæmundsson,
jarðfræðingur á Orkustofnun, og
Leó Kristjánsson, jarðeðlisfræðingur
Viðtal við Leó Krist-
jánsson, jarðeðlis-
fræðing, um víðtæk-
ar segulmælingar á
Iandi og hafsbotni í
Atlantshafinu
Haukur Jóhannesson, jarðfræðing-
ur á Náttúrufræðistofnun, verið að
vinna undanfarin ár.
— Búið er að taka sýni norður
eftir Ströndum og á Vestfjörðunum
og gerðar eru mælingar á segul-
stefnunni í berginu. Aldurinn
greindur með því að mæla þau efni
sem verða til við geislavirkni á
myndunartíma, segir Leó. Einn
flínkasti sérfræðingur í heiminum á
því sviði, Ian Macdougall frá Ástr-
alíu, hefur verið að gera þessar ald-
ursmælingar á berginu með geisla-
virkni. Hann hefur komið hingað
6—7 sinnum til að taka sýni og
hundruð kílóa af grjóti hafa farið til
Ástralíu þar sem mælingarnar fara
fram. Þetta verður stærsta verkefn-
Þetta kort sýnir aldur hafsbotnsins
á stóni svæði í Norður-Atlantshafi,
fenginn með segulmælingum úr
flugvél og skipum. Undir rauðu jarð-
lögunum á kortinu er berg, sem er
með segulsvið í sömu stefnu og það
er nú, en sú sama segulstefna hefur
haldist sl. 700 þús. ár. Blái liturinn
sýnir berg frá þeim tíma þegar seg-
ulstefnan var öfug við það og því
eldra. Og svart gefur til kynna að
undir sé berg sem er óvenju sterkt
segulmagnaö. Svo heillegt kort af
stóru hafsvæði hefur ekki fyrr verið
gert í heiminum, en hefur vakið
mikla athygli í heimi vísindanna.
Enda undirstaða margvíslegra hag-
nýtrar vitneskju. Kortið er unnið af
vísindamönnum í Lamont-rann-
sóknastofnuninni í Bandaríkjunum í
samvinnu við íslenzka vísindamenn
hjá Raunvísindastofnun Háskólans.
ið í bergsegulmælingum á hraunlög-
um, sem gert hefur verið í heimin-
um. Verða yfir 1200 hraunlög sem
tekin hafa verið sýni úr til segul-
mælinga. Þau liggja hvert undir
öðru. Það elsta er 14—15 milljón ára
og það yngsta, sunnan við Bitru, um
milljón ára gamalt. Kemur semsagt
fram að Vestfirðir eru frá 15—18
milljón ára gamlir. Jarðlögin hafa
hlaðist upp nokkuð jafnt og stöðugt.
Þó hraðar vestan til á fjörðunum en
austan. Við Steingrímsfjörð finnum
við þykka syrpu, sem virðist hafa
myndast við gos á sama tíma og
nefnd jarðlög, þ.e. á línu 5, voru að
myndast í hafinu bæði sunnan og
norðan við. Síðan erum við Haukur
Jóhannesson á Náttúrufræðistofnun
að halda áfram segulmælingum á
vestanverðum fjörðunum. Erum
ekki vissir um hvernig þau jarðlög
tengjast strandlögunum. Erum að
taka sýni við sunnanvert Isafjarð-
ardjúp.
Nokkuð er búið að skrifa um þetta
í erlend vísindarit. Til dæmis er
grein að birtast um bergsegulmæl-
ingarnar á Vestfjörðum. En þeir fé-
lagar eru byrjaðir á öðru stóru verk-
efni á Snæfellsnesi, að kortieggja
línuna frá Stykkishólmi í Borgar-
nes. — I túlkun ruglar það dálítið
fyrir að gosbeltin á íslandi eru svo
breið og hafa einhvern tíma færst
til, hoppað út frá meginlínunni
gegnum ísland, segir Leó. Þeir fé-
lagar hafa mest einbeitt sér að vest-
anverðu landinu í þessum rannsókn-
um sínum. Inn í það verkefni koma
rannsóknir í Borgarfirði og á Esju-
svæðinu, sem til eru á prenti, skrif-
aðar af sama hópi vfsindamanna.