Morgunblaðið - 25.11.1984, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 25. NÓVEMBER 1984
81
sem er óskaplega mikilvægur.
Þannig stjórnandi þarf yfirleitt
ekkert að segja, þarf ekki að eyða
tíma í útskýringar. Hann tendrar
eitthvað í manni með nærveru
sinni. Þetta er gáfa sem ekki
nærri allir hafa. Þeir geta verið
mjög góðir stjórnendur samt. Þeir
vinna öðruvísi, tala, eru mjög
skýrir og koma verkunum oft
mjög fallega til skila. En ég kýs
hina.
Þú spilar í hljómsveit, en svo leik-
urðu líka einleik. Er það nauðsyn-
legt fyrir þig að fá að leika einleik?
EJ: Já, það er það. Ég hugsa að
ég gæti ekki þrifist sem hljóð-
færaleikari, nema ég hefði þetta
svolitla svigrúm sem einleikari.
Það fullnægir einhverri þörf,
hvort sem það er nú exhibisjón-
ismi eða þörf fyrir að leyfa öðrum
að taka þátt í því sem maður hefur
sjálfur sterkar tilfinningar fyrir.
Kannski er það spurning um að
finnast maður hafa eitthvað að
segja. Meðan svo er þá langar mig
að spreyta mig sem einleikari. Það
er mikið frelsi sem felst í því, en
líka mikill agi. Hann heldur
manni ákaflega vel við efnið.
En vitaskuld er mjög æskilegt
að hljómsveitarfólk spili annað en
bara hljómsveitarverkin og þar
finnst mér kammermúsík mikil-
vægust, tríó, kvartettar eða ann-
að, bara til að halda eyranu við,
hlusta á hvað næsti maður er að
gera. Kammermúsík byggist mest
á því að gefa og þiggja, hlusta. í
hljómsveit er heilmikið slíkt frelsi
þátt fyrir að stjórnandi heldur um
taumana. Hann treystir svo mikið
á þetta næmi hljóðfæraleikaranna
og sú hljómsveit er ekki góð
hljómsveit sem er ekki eiginlega
alltaf að spila sem kammerhljóm-
sveit. Það er stjórnandinn sem sér
um heildina og horfir á hana en
við í hljómsveitinni erum öll í litl-
um deildum, sem skiptast á boð-
um. Því meifa sem kammermúsík
er leikin, því betra. En svo eru
einleikarar í hljómsveitinni. Það
eru einleikshlutverk, stuttar stróf-
ur og til að koma þeim til skila
þarf vissan einleikaraþankagang.
Það eru þessar laglínur, sem hefja
sig upp úr öllu og til að þær nái að
komast á flug, þá verður viðkom-
andi að hafa tilfinningu fyrir ein-
leik.
Það er munur á undirbúningi und-
ir einleik og hljómsveitarleik. Get-
urðu lýst þessum mun?
EJ: Þetta eru að mörgu leyti svo
ólíkir hlutir, maður setur sig í allt
aðrar stellingar, hugsar allt öðru-
vísi um einleiksverk. Fyrir utan
hversu miklu meiri vinna það er
að læra kannski eins og hálfs eða
tveggja tíma prógramm og allar
þær sviptingar sem eru innan þess
prógramms, allar þessar andstæð-
ur i tilfinningu og stúlkun, þá er
maður svo mikið einn. í hljóm-
sveitinni finnur maður mikið fyrir
vissri vernd, að sitja í hljómsveit-
inni og allir eru að búa til músík.
Já, ég nota mikið þetta hugtak, að
búa til músík, sjálfsagt er þetta
aðeins léleg þýðing úr ensku.
Þetta er eitthvað sem við gerum
saman. Stundum er enginn ein-
staklingur til, stundum er bara
heildin. Þá er það ein hljómsveit
og í stóru, miklu hljómsveitar-
verki, þá er það ægilega gaman.
Hljómsveitarlitteratúrinn er
magnaður, það er svo margt í
þessum bókmenntum, sem er gam-
an að spila. Það er t.d. alveg stór-
kostlegur hlutur að spila Beethov-
en-sinfóníu. Þessi verk eru svo
meitluð, hver einasta nóta sú eina
rétta og það má engu skeika.
Hljómsveitarundirleikur er líka
oft skemmtilegur, t.d. í píanókon-
sertum Mozarts. Þar eru stundum
unaðslegir samleikskaflar milli pí-
anósins og einstakra hljóðfæra í
hljómsveitinni.
En einleikurinn, já, ég virðist
haldinn þessari áráttu að þurfa að
kvelja mig við og við, standa einn
og spila ...
Svo hefurdu unniö með hóp, sam-
anber Ld. hópinn sem þú varst með
á listahátíð. Hvað viltu segja um
slíka vinnu?
EJ: Já, það er kammermúsíkin,
kannski það bezta af þessu öllu.
Hún er svo manneskjuleg og int-
ím, oft það bezta í tónlist í hnot-
skurn. Mér finnst gaman að setja
saman prógramm með fólki, sem
er gott að vera nálægt og vinna
með, og flytja verk, sem okkur
langar að leyfa öðrum að njóta
líka. Þá er svona hópur tilvalinn.
Hann er í rauninni ekki til, aðeins
nafn sem ég dreg upp úr skúffu og
nota við hentugleika. Já, við vor-
um með tónleika í vor. Það var
aðallega kynning á verkum eftir
enska tónskáldið Peter Maxwell
Davies. í vetur langar mig að
flytja tónlist eftir amerískt sam-
tímatónskáld, Alan Hovhaness.
Hann er af armenskum ættum og
hefur eytt mörgum árum í Aust-
urlöndum.
Hvernig fylgistu með í tónlist,
hvar kynntistu Ld. verkum eftir
Hovhaness?
EJ: Ég kynntist honum í gegn-
um amerískan píanóleikara, sem
er búsettur hér, Martin Ber-
kovsky. Við spiluðum saman einu
sinni heima hjá Martin eitt eða
tvö verk. Þetta er óvenjuleg sam-
tímatónlist. Hún er eiginlega róm-
antísk, sensuous, hvernig sem við
eigum að þýða það. Tilfinninga-
þrungin, tilfinninganæm, ekki
hörð, heldur mjúk. Mjög sterk og
áhrifamikil. Hún er andstæða við
svo margt sem ég hef flutt af nú-
tímatónlist, sem er hörkuleg,
speglar þetta harða og kalda.
Þegar kemur að því að þú átt að
spila einleik, hvernig býrðu þig und-
ir?
EU: Æ, ég er alltaf að leita að
töfraformúlunni. Maður finnur
hana líklega aldrei. Ég hef stund-
um flaskað á því, að vinna of mik-
ið og of nálægt flutningi. Það er
taugaspenna. Þá er verið að reyna
að leiða hann hjá sér, gleyma, með
því að vinna. Þá gætir maður þess
ekki nægilega vel að hvilast, vera
vel upplagður. Það var reyndar
einu sinni haft eftir Rudolf Nur-
eyev að hann færi yfirleitt inn á
sviðið alveg örmagna, hamaðist
þangað til hann gæti varla meir.
Þá kæmi alltaf þetta extra, sem
allir eiga þarna einvers staðar
fyrir innan, en er stundum erfitt
að finna. Að minnsta kosti á ég oft
erfitt með að særa það fram þegar
helzt skyldi. Stundum þegar ég fer
inn á svið, finnst mér ekki vera
nokkur kraftur eftir í mér. En svo
fara hjólin að snúast þegar maður
byrjar og er búinn að hrista af sér
skjálftann. Þetta er hlutur sem er
alltaf að lærast, maður verður að
læra á og lærir af mistökunum. Ég
reyni núorðið að hugsa aðeins um
augnablikið, láta ekki hugsunina
um tónleikana, kvíðann, ná tökum
á mér. Trúin með stóru téi, gefur
styrk sem er annars erfitt að
finna.
Og svo er það gamla sagan að
kunna. Við sem stöndum í þessu
hér erum iðulega í svo mörgu
öðru. Oft er undirbúningurinn ein-
faldlega ekki það góður að manni
líði nógu vel af þeim sökum.
Stundum er verið að skrifa ný
verk og við fáum þau rétt fyrir
tónleikana. Þá hefur kannski stað-
ið í tónskáldinu að koma þessu frá
sér. Annars býst ég við að ég þríf-
ist á spennu. Ég hef svo oft reynt
að slappa af, láta þetta ekki snerta
mig, reyna að vera áhyggjulaus,
en það kemur alltaf niður á því
sem ég er að gera. En mikil
spenna getur verkað neikvætt og
komið illilega niður á flutningi. Þá
vonar maður að áheyrendur fyrir-
gefi og reynir að gera betur næst.
Þegar þú stendur á pallinum,
veiztu af áheyrendum, eða öllu held-
ur hvernig veiztu af þeim?
EJ: Já, mér er ekki vel við að
aðskilja mig og þá. Að vissu leyti
verður maður að vera það en ég
Yfirleitt er
svo mikið
antíklímax,
þegar mað-
ur er búinn
að spila, maður er svo
skelfing tómur. Mér
fínnst alltaf erfítt þeg-
ar fólk kemur bak við
og þakkar fyrir eða
hrósar, það er erfítt að
taka á móti hrósi.
Helzt vildi ég, og vil
alltaf, bara fara eitthv-
að, vera einn. Oft er
óánægja, maður er
aldrei ánægður.
verð að hafa tilfinningu fyrir ein-
hverri heild, einbeitingarinnar
vegna, kannski salnum í heild,
hljómsveitinni, fólkinu í salnum
og telja mér trú um að þetta séu
vinir sem styðja mann í huganum,
frekar en að þeir bíði eftir mistök-
um. Maður veit nú reyndar að það
hlakkar alltaf í einum og einum
yfir feilnótum. En mér finnst
nauðsynlegt að finna salinn.
Stundum, t.d. í kirkjum við
jarðarfarir, þá verður þessi nær-
vera fólksins svo yfirþyrmandi.
Það er kannski ekki rétt að tala
um það sem að hljóðfæraleikaran-
um snýr þegar fólk er í kirkju að
syrgja en það getur verið svo átak-
anlegt að finna straumana í kirkj-
unni. Þá verður maður að loka
fyrir, setja vegg á milli sín og at-
hafnarinnar til að komast í gegn-
um sitt. Á tónleikum hef ég svo-
sem stundum staðið sjálfan mig
að því að hugsa of mikið um sal-
inn, til áheyrenda, einhvern veg-
inn missa mig út í sal. Þá tapast
einbeitingin og maður gerir
hræðilegar gloríur. Þetta er svona
þetta einkennilega samspil af
köldum, yfirveguðum huga og svo
þessari opnu tilfinningagátt, sem
maður verður að hafa. Hraðinn
t.d. hann fer svo mikið eftir þvi
hvernig manni finnst stemmning-
in vera. Stundum finnur maður
sér til skelfingar að músíkin er að
leka niður, finnur línuna súnka
niður einhvern veginn. Þá verður
að herða á, reyna eitthvað annað.
Svo koma gagnrýnendur og segja
að maður spili svo einkennilega
rúbató, það sé sérkennileg túlkun
a’tarna, eins og þetta sé allt út-
reiknað og yfirvegað.
Já, mér finnst svolitið gaman að
hafa óvissuþátt, kvelja mig ögn.
Ég er greinilega masókisti ...
Ég hef verið þrisvar á tónleikum,
þar sem flytjendur sögðu frá því sem
þeir voru að gera, þar af einum hjá
þér. Vildirðu gera það oftar?
EJ: Það er undir ýmsu komið.
Mér finnst ég ná skemmtilegu
sambandi við áheyrendur, ekki
endilega betra, en öðruvisi.
Kannski er persónan ég að troða
sér um of fram, ég veit ekki. — En,
nei, ég hugsa það ekki þannig. Mér
finnst oft auðveldara að spila eftir
að hafa talað. Ég losna við spennu
við að tala. Við kontakt sem ég næ
á þennan hátt, þá finn ég strax að
það er komin vinátta, þarna eru
vinir sem taka undir það sem ég er
að segja. Sumum finnst þetta
óþarfi, tónlistin eigi að geta talað
sínu máli. Auðvitað gerir hún það
samt, en þau verk sem ég spila
gjarnan eru verk sem fólk þekkir
yfirleitt ekki vel. Það getur oft
varpað einhverju ljósi á þau, auð-
veldað fólki að skilja músikina, ef
maður getur sagt eitthvað frá
hvað hafi vakað fyrir tónskáldinu.
Mér finnst auðveldara að tala
fyrst, finnst það skemmtilegra.
Það er sennilega heilmikið mál að
læra að nota spennuna?
EJ: Já. Ég veit ekki hvort ég
finn nokkurn tíma jafnvægis-
punktinn. En ég held ég sé svolítið
að læra á þetta. Ég hef haft til-
hneigingu til þess að ana áfram,
læra ekki af mistökunum. Þetta er
bara visst öryggi, sem kemur mis-
jafnlega fljótt hjá fólki. Sumir
hafa þetta alveg frá byrjun. Ég
hef alltaf öfundað þá.
1 hvernig hugarástandi ertu eftir
tónleika?
EJ: Yfirleitt er svo mikið antí-
klímax, þegar maður er búinn að
spila, maður er svo skelfing tóm-
ur. Mér finnst alltaf erfitt þegar
fólk kemur bak við og þakkar fyrir
eða hrósar, það er erfitt að taka á
móti hrósi. Helzt vildi ég, og vil
alltaf, bara fara eitthvað, vera
einn. Oft er óánægja, maður er
aldrei ánægður. Jæaj, þetta er
klisja, en maður setur markið allt-
of hátt, nær því aldrei. Það er
kannski hluti af því sem ég er að
læra núna. Að sætta sig við að
maður gerir eins vel og maður get-
ur. Áður hafði ég tilhneigingu til
að vera mjög óánægður eftir allt
sem ég gerði. Ég skemmdi kannski
fyrir öðrum, sem voru ekki í nein-
um stellingum eða settu markið
ekki hátt, heldur komu bara til að
njóta og nutu. Fólk kemur þakk-
látt á eftir og þakkar fyrir, en þá
er maður ekki í hugarástandi til
að samgleðjast.
Er það mismunandi eftir því hvað
þú spiiar, hvort þú ert Ld. búinn að
spila klarínettukonsert eftir Mozart
eða samtímatónlist?
EJ: Nei, mér finnst eiginlega
enginn munur þar á. Maður skipt-
ir um stíl eftir því hvernig verkið
er, segjum t.d. konsert eða sam-
tímaverk. Það er allt önnur túlk-
un, allt annar tónn, allt önnur
hugarinnstilling. En það er alveg
fyrir utan sjálfan performansinn,
það eru meira teknísk atriði. Ég er
alltaf jafn útkeyrður hvort sem
viðfangsefnið er nýtt eða gamalt.
Fyrir mér er það að koma fram
alltaf eitt og hið sama. Það að
performera er bara einn ákveðinn
hlutur.
Hvernig ánægju eða gleði gefur
tónlistin þér, hvernig lýsir kikkið
sér?
Viðtal/Sigrún Davíðsdóttir
Myndir/Björg Sveinsdóttir
EJ: Undirbúningsvinnan er eitt,
flutningur annað. Ég er eins og
krakkarnir, óþolinmóður eftir að
kakan sé bökuð og skreytt og til-
búin á borðið. En þegar allt er
komið á sinn stað, allar nótur
komnar í fingurna, þá legg ég af
stað í mína ferð. Ég á erfitt með
að iýsa þessu nánar, þetta er
kannski líkast því að fljúga, nokk-
urs konar flugferð. Ég gef mér
fullt frelsi til að fara svo langt
sem mér sýnist og stundum þegar
útsýnið er gott og bjart, þá er
ánægjan, fullnægingin mikil.
Annars leiðist mér frekar allt
upphafið tal í sambandi við listir
og upplifun í listum. Sæla,
ánægja, er allt „upplyft“ ástand,
hvort sem hún er sprottin af ynd-
islegum mat, Esjunni á fögrum
haustdegi eins og undanfarið,
sparka fótboltatuðru í mark, finna
ástina ... Við erum alltaf að
reyna að höndla þetta sæluástand
varanlega, en gengur illa. Vandinn
er kannski sá að finna hamingj-
una, kikkin, í hversdagslegu,
ómerkilegu hlutunum, ekki bara i
ekstasíuaugnablikunum.
Músíkin er sú leið sem ég þræði,
fyrir tilviljun eða ekki, vonandi til
einhvers þroska. Það gengur á
ýmsu á þeirri leið eins og vill vera,
leiðirnar eru eins margar og við
mannkertin. En á meðan ég finn
lífspúlsinn í gegnum músíkina,
óreglulegu slögin, kippina og allt
saman, þá held ég ótrauður áfram.
Þegar frá líður, ertu þá laus við
verkið eða er það áfram með þér?
EJ: Nei, það situr oft fast í mér
fyrst á eftir, en ég er fljótur að
gleyma, oft sem betur fer. Ég hef
þannig minni að ég er fljótur að
læra en líka fljótur að gleyma. Það
er að vissu leyti bagalegt, ef mað-
ur þarf að rifja upp og spila sama
verkið t.d. eftir ár. Þá verð ég eig-
inlega oft að byrja á byrjuninni.
En þegar er byrjað upp á nýtt, þá
finnst kannski eitthvað nýtt. En
mér þætti t.d. óþægilegt ef það
væri t.d. hringt í mig og ég beðinn
um að spila ákveðið verk í kvöld,
eins og kemur oft fyrir úti í heimi,
sérstaklega hjá píanistum. Ein-
hver forfallast og annar fær tæki-
færi. En það er þá vitaskuld fólk,
sem er alltaf með þessi verk í tak-
inu, er alltaf að æfa þau. Ég þyrfti
hins vegar svolítinn tíma til að
rifja upp. Þetta er ekki einungis
spurning um minni, heldur einnig
og ekki síður rútínu, endurtekn-
ingu.
Saknarðu þess að fá ekki tækifæri
til að endurtaka?
EJ: Já, ég vildi það mjög gjarn-
an, einmitt að ekki líði of langt á
milli. Við höfum fengið nokkur
tækifæri til þess úti á landi. Það
er svo geysilega fínn skóli að spila
nánast á hverjum einasta degi við
alls konar aðstæður eins og er úti
á landi. Maður fær svo mikkla við-
miðun að reyna sig við þetta, lærir
svo mikið á sjálfan sig. Það verður
nánast svona tilfinning upp á líf
og dauöan að koma fram með sin-
fóníunni með svona löngu milli-
bili. Það er svo langur aðdragandi
að tónleikunum, spennan verður
miklu meiri fyrir bragðið. En
þetta liggur í aðstæðum hér.
En svo ég rífist nú dálítið, þá
held ég þó að það væri hægt að
endurtaka sinfóníutónleika oftar
en gert er. Það eru ekki alltaf allir
sem geta komið á þessu eina
kvöldi. Svo kæmi kannski annað
públíkum, t.d. á eftirmiðdagstón-
leika á laugardegi. Þá þyrfti bara
að selja það, auglýsa það vel. Það
gerði hljómsveitinni svo gott að fá
að endurtaka. Það sést vel í sam-
bandi við óperuuppfærslur
hljómsveitarinnar í seinni tíð.
Flutningurinn er oft öruggari í
annað skipti.
Þú talaðir áðan um að þér fyndist
gaman að setja saman efnisskrár.
SJÁ NÆSTU SÍÐU