Morgunblaðið - 29.12.1984, Side 17

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 29. DESEMBER 1984
17
Ríkisrétturinn 1883—1884 að störfum.
Óskar II konungur
afhendir Björnstjerne Björnson
bókmenntaverAlaun Nóbels 1903.
Ekki var þeim vel til vina.
að forsætisráðherrann. Fredrik
Stang, hætti við allar fyrirætlanir
sínar frá yngri árum um betri
samvinnu við Stórþingið. í þess
stað herti hann andstöðuna við
þingið, og það sjónarmið kom nú
æ oftar fram hjá stjórnarsinnum
að óháð ríkisstjórn yrði að veita
minnihlutanum tryggingu, vernda
embættismennina gegn „alræði
meirihlutans". Þetta væri því
nauðsynlegra sem stjórnarskráin
gerði ekki ráð fyrir íhaldssamri
efri málstofu, eins og t.d. í heima-
landi þingræðisins, Englandi, en
slíka íhaldsstofnun töldu margir
stjórnmálaspekingar á 19. öld
nauðsynlega til þess að tryggja
farsælt stjórnarfar.
Prófraunin varð einmitt hug-
myndin um að veita ráðherrum
aðgang að Stórþinginu. Forsætis-
ráðherrann, Fredrik Stang, hafði
áður vcrið fylgjandi slíkri stjórn-
arskrárbreytingu, jafnvel beitt sér
sérstaklega fyrir henni. Vildi
hann bæta samvinnuna milli
stjórnar og þings, en gerði ráð
fyrir að breytingin myndi veita
stjórninni forystuhlutverk gagn-
vart Stórþinginu. En nú var það
stjórnarandstaðan sem flutti mál-
ið, og aðstæðurnar orðnar allt aðr-
ar. Stjórnarandstaðan hafði eflst,
og þingið kom saman á hverju ári.
Þessar aðstæður breyttu afstöðu
margra þeirra sem áður höfðu
verið fylgjandi setu ráðherra á
þingi: Það var hætta á að breyting
myndi styrkja stöðu Stórþingsins
enn meira.
En ríkti samt óvissa um áhrif
slíkrar stjórnarskrárbreytingar.
Sumir litu á hana nánast sem
endurbót á þingsköpum, sem
mundi auðvelda alla vinnu á þing-
inu vegna betra sambands við rík-
isstjórnina. En Johan Sverdrup
var annarrar skoðunar. Hann var
ekki í minnsta vafa um að breyt-
ingin hefði í för með sér að staða
Stórþingsins efldist þannig að
„virk ráðherraábyrgð“ — eins og
hann orðaði það — yrði niðurstað-
an: Ráðherrarnir yrðu að taka
þátt í umræðunum í Stórþinginu,
verja frumvörp sín þar og alla
stefnu ríkisstjórnarinnar; það
væri trygging fyrir því að „aðeins
duglegir menn og aðrir menn sem
njóta trausts þjóðarinnar, verða
meðlimir ríkisráðsins".
Málið náði fram að ganga á
Stórþinginu 1872, með miklum
meirihluta. En stjórnin beitti
neitunarvaldi. Nokkrir ráðherrar
voru ekki sammála þeirri ráða-
gerð og yfirgáfu stjórnina. í stað
þeirra voru þá skipaðir menn sem
voru eindregnir andstæðingar
breytingarinnar. Ríkisstjórnin
harðnaði þannig í andstöðu sinni
gegn breytingunni og lét engan
bilbug á sér finna þótt Stórþingið
samþykkti vantraust á hana. Ljóst
varð að langt stríð stóð fyrir dyr-
um.
„Litli herfor-
inginn“ mikli
í þessu stríði reyndi mest á Jo-
han Sverdrup og forystuhæfileika
hans. Honum tókst að halda
stjórnarandstöðunni saman og
stjórna stríðsrekstrinum þannig
að andstaðan efldist og stjórnin
veiktist. Hann reyndist meistari í
því að nota mál, stór og lítil, til
þess að ráðast á stjórnina og gera
henni lífið erfitt. Afstaða hans í
ýmsum málum virðist ekki alltaf
byggð á sannfæringu, heldur á
„taktík": það sem réð úrslitum hjá
honum, var það hvernig mætti
nota málin gegn stjórninni og um
leið efla og breikka stjórnarand-
stöðuna á þingi — og með þjóð-
inni. Að hafa þjóðina — almenn-
ingsálitið — með sér var keppi-
kefli hans: „ ... du ma være pá
h;yden með ditt folk, verken mer
eller mindre, hvis du vil være en
dyktig politiker." Sverdrup var
frábær leikari á stjórnmálasvið-
inu og kunni að velja sér þau orð
og rök sem hrifu, og ekki vantaði
mælskulistina við málflutninginn!
Enginn gat eins og hann haldið
þingheimi hugföngnum þó ræðan
■ væri löng — íslendingum verður
e.t.v. helst hugsað til Benedikts
Sveinssonar sýslumanns til sam-
anburðar hér á landi þegar þeir
lesa lýsingar á mælsku hans og
þau áhrif sem hún hafði. Ekki
vantaði heldur valdaviljann hjá
Sverdrup. „En politiker uten makt
er en uting," sagði hann. Samt
virðist hann ekki hafa haft neinn
sérstakan áhuga á að verða sjálfur
forsætisráðherra. Þegar hann
mótaði slagorðið í stjórnarskrár-
baráttunni á 8. tug aldarinnar:
„All makt í denne sal!“ hafði hann
miklu fremur í huga að sá salur,
stórþingssalurinn, var hans vett-
vangur.
„Den lille general", litli herfor-
inginn, eins og þessi smávaxni,
dökkhærði maður hefur verið kall-
aður, stjórnaði herferðinni gegn
stjórninni með því að nota alla
möguleika stjórnarskrárinnar til
þess að gefa ríkisstjórninni fyrir-
mæli. Réttur Stórþingsins til að
hafa eftirlit með framkvæmda-
valdinu var nýttur til hins ýtrasta.
Nefndir þingsins ákváðu í smáat-
riðum hvernig málum skyldi hátt-
að. Einkum í fjárveitingum sýndi
Stórþingið völd sín, ýmist með því
að neita fjárveitingu, ýmist með
því að samþykkja fjárveitingu á
öðrum forsendum en stjórnin
vildi, eða þá með því að veita fé til
mála sem stjórninni voru þvert
um geð, eins og þegar veitt var fé
til stofnunar nýs pró-
fessorsembættis handa vinstri-
sagnfræðingnum Ernst Sars.
Stórþingið sótti ekki aðeins inn á
svið framkvæmdavaldsins með
hjálp föstu þingnefndanna, heldur
hafði einnig frumkvæði að nýjum
málum og lét milliþinganefndir
undirbúa þau. Þannig voru t.d. ný
skattalög og lög um kviðdóma
undirbúin. I löggjafarmálum
sýndi þingið æ meiri tilhneigingu
til að mæta lagasynjunum stjórn-
arinnar með því að notfæra sér
það að stjórnarskráin veitti kon-
ungi aðeins frestandi synjunar-
vald: við þriðju samhljóða sam-
þykkt frumvarpa öðluðust frum-
vörpin lagagildi þrátt fyrir and-
stöðu stjórnarinnar.
Rádherraniálid og
synjunarvaldið
Algera sérstöðu í þessari bar-
áttu hafði ráðherramálið, eins og
frumvarpið um að veita ráðherr-
um aðgang að Stórþinginu var
kallað. Stórþingið samþykkti
þetta frumvarp til stjórnar-
skrárbreytingar þrisvar sam-
hljóða á 8. áratugnum, síðast 1880
með 93 atkvæðum gegn 20. Málið
snerist nú í ágreining um synjun-
arvald konungs í stjórnarskrár-
málum. Grundvallarlögin nefndu
aðeins frestandi synjunarvald í
löggjafarmálum, en sögðu ekkert
um neitunarvald í stjórnar-
skrármálum. Á yngri árum hafði
forsætisráðherrann, Fredrik
Stang, verið þeirrar skoðunar að
konungur hefði aðeins frestandi
neitunarvald einnig í þeim málum.
En nú var hann meðal þeirra sem
héldu því fram að í stjórnar-
skrármálum hefði konungur al-
gert neitunarvald.
Við þriðju samhljóða samþykkt
ráðherramálsins 1880 var stjórn-
arandstaðan ekki aðeins fjöl-
mennari en nokkurn tíma áður,
heldur var hún betur sameinuð
undir forystu Johans Sverdrup.
En nú framkvæmdi hins vegar
ríkisstjórnin synjunina á sérlega
ögrandi hátt, með því að staðhæfa
að engum vafa væri undirorpið að
grundvallarlögin Veittu konungi
algert synjunarvald í stjórnar-
skrármálum. Á stjórnarandstöð-
una kom hik. Yrði málið látið þar
við sitja, væri stjórnarandstaðan
sigruð í þessu mikla deilumáli; á
hinn bóginn voru stjórnarand-
stæðingar hræddir við að gera
eitthvað sem túlka mætti sem
stjórnarskrárbrot. Því var reynt
bak við tjöldin að komast að sam-
komulagi, málamiðlun, sem báðir
aðilar gætu sætt sig við. En til-
raunirnar báru engan árangur, og
þrýstingurinn frá róttækum aðil-
um i þjóðfélaginu var mikill og
sívaxandi. 9. júní 1880 tók Stór-
þingið af skarið og samþykkti með
74 atkvæðum gegn 40 að stjórn-
arskrárbreytingin væri gildandi
grundvallarlög. En samþykktin
var þrátt fyrir það orðuð þannig
að hægt var að túlka hana í þá
veru að Stórþingið benti aðeins á
staðreynd, en væri ekki þarmeð
lögformlega að birta stjórnar-
skrárbreytinguna sem grund-
vallarlög. Þar að auki var í sam-
þykktinni beint óskað eftir því við
ríkisstjórnina að hún birti stjórn-
arskrárbreytinguna.
Ríkisréttur — stofnun
Vinstri og Hægri
Málið var komið í hnút. Ríkis-
stjórnin varð ekki við ósk Stór-
þingsins um að birta stjórnar-
skrárbreytinguna, og enginn ráð-
herra notfærði sér þann „aðgang"
að þinginu sem Stórþingið hafði
heimilað þeim. Ekkert var gert til
að leysa þennan hnút. Forsætis-
ráðherrann, Fredrik Stang, lét að
vísu af embætti, þreyttur og
vonsvikinn eftir samþykktina 9.
júní. En í hans stað var skipaður
eindreginn andstæðingur breyt-
ingarinnar, Christian August
Selmer.
Ekkert annað úrræði virtist nú
vera stjórnarandstæðingum til-
tækt en að beita ríkisréttinum
gegn stjórninni. Þessi dómstóll,
sem dæmdi í ábyrgðarmálum
ráðherra, var hálfgert pólitískt
tæki í höndum mikils þingmeiri-
hluta. Hann var nefnilega skipað-
ur þingmönnum Lagþingsins, þ.e.
fulltrúum efri deildar Stórþings-
ins, og hæstaréttardómurum, og
stjórnmálamennirnir voru þar í
meirihluta. Fyrst um sinn var
samt ekkert gert í málinu. Til þess
að tryggja dómfellingu þurfti að
efla stjórnarandstöðuna enn bet-
ur, þannig að hægt væri að velja
örugga stjórnarandstæðinga til
Lagþingsins og um leið halda
meirihlutanum í Óðalsþinginu,
neðri deild þingsins, sem fór með
ákæruvaldið. Því var nauðsynlegt
að bíða kosninganna 1882, þar sem
stjórnarandstaðan gat búist við að
auka þingfylgið, því greinilegt var
að hún átti vaxandi fylgi að fagna
meðal þjóðarinnar. Enda varð sig-
ur hennar í kosningunum yfir-
þyrmandi. Eftirtektarvert er að
þátttakan var mun meiri en áður
hafði tíðkast. Um það bil 100.000
manns höfðu kosningarétt 1882,
og 72.000 neyttu hans. Við kosn-
ingarnar 1879, þar sem þátttakan
var einnig meiri en áður, höfðu
42.000 af 87.000 neytt kosninga-
réttar síns. Hér var því um mikið
stökk að ræða. Einkum í bæjunum
var þátttakan mikil, og dæmi er
SJÁ NÆSTU SÍÐU