Morgunblaðið - 22.02.1986, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 22. FEBRÚAR1986
Eiga kennarar að vera
kennslufræðingar?
Öll umræða um kennslu bama og unglinga hlýturað taka mið af hagsmunum nemendanna sjálfra.
eftír Guðmund
Magnússon
Ætli hugtakið „réttindalaus
kennari" sé ekki orðið ein al-
gengasta klisjan í umræðum um
málefni skóla hér á landi á síð-
ustu árum? Það hefur verið ár-
viss viðburður, að borin sé fram
á Alþingi fyrirspurn um fjölda
„réttindalausra kennara" í skól-
um og siðan lagt út af svarinu
með miklum fyrirgangi í fjöl-
miðlum og á mannfundum. Þar
eru formælendur kennarasam-
takanna fremstir í flokki og
hneykslan þeirra slík, að halda
mætti að hinir „réttindalausu"
væru sakamenn og stjórnvöld í
vitorði með þeim um einhvern
hræðilegan glæp.
Upp á síðkastið hefur aukinn
þungi færst í „umræðuna" um rétt
manna og réttleysi til að stunda
kennslu, samhliða því að kennara-
samtökin hafa hert mjög á kröfu
sinni um sérstaka lögvemdun
starfsheitis kennara og starfsrétt-
inda kennslufræðinga. Nú er jafnvel
svo komið, að skammaryrðið „rétt-
indalaus kennari" þykir ekki nógu
bragðmikið. Svonefndir „réttinda-
kennarar" eru famir að tala um
samstarfsmenn sína, sem ekki em
innvígðir í reglu uppeldis- og
kennslufræðinga, sem „gervikenn-
ara“ (svo sem lesa mátti í grein hér
í blaðinu á miðvikudag í vikunni
sem leið).
Og árangurinn lætur ekki á sér
standa. Sverrir Hermannsson,
menntamálaráðherra, hefur nú lagt
fram á Alþingi fmmvarp til laga
um „lögvemdun á starfsheiti og
starfsréttindum gmnnskólakenn-
ara, framhaldsskólakennara og
skólastjóra", eins og það heitir.
Lögverndunarkrafan
Um hvað snýst þetta mál eigin-
iega? í fæstum orðum gengur lög-
vemdunarkrafa kennarasamtak-
anna út á það, að einungis þeir, sem
lokið hafa prófi frá Kennaraháskóla
íslands (og Kennaraskólanum áður
en honum var breytt í háskóla),
prófí frá sérkennaraskóla eða prófi
í uppeldis- og kennslufræði frá fé-
lagsvísindadeild Háskóla íslands
hafí (1) rétt til að bera starfsheitið
kennari og (2) rétt til að kenna í
gmnnskólum og framhaldsskólum.
Rökin, sem færð em fram þessu til
stuðnings, em einkum af tvennu
tagi. Annars vegar er á það bent,
að á undanfömum ámm hafa fjöl-
margar starfsstéttir hlotið lög-
vemdun starfsheita og/eða starfs-
réttinda. Löggjafínn hafí þannig
viðurkennt, að til að gegna fjöl-
mörgum störfum þurfi menn af-
vinnuréttindi, sem fáist aðeins með
tilteknu námi. Hins vegar er því
haldið fram, að eðli kennarastarfs-
ins heimti ríkulega „faglega þekk-
ingu“, eins og það er stundum
orðað, og sú fagmennska fáist ekki
nema lagt sé stund á tiltekið nám.
Af þessari staðhæfíngu em síðan
dregnar ýmsar ályktanir, svo sem
að forsenda árangursríks skóla-
starfs sé að umræddri fagþekkingu
sé beitt og rekja megi beinlínis lé-
legan námsárangur til þess að
kennarar hafi ekki hlotið rétta
menntun. Formælendur kennara-
samtakanna benda ennffemur á,
að virðing kennarastarfsins sé í
veði. Álit þess hafí á undanfömum
ámm beðið hnekki við það, að
stjómvöld hafí (1) látið það átölu-
laust að illa menntað eða nánast
ómenntað fólk hafí verið ráðið til
kennslustarfa og (2) boðið upp á
laun, sem ekki dugi fyrir sómasam-
legri ffamfærslu. I nýjasta Féiags-
blaði BK (Bandalags kennarafé-
laga) segir bemm orðum, að val-
kostur stjómvalda sé lögvemdun
eða áframhaldandi kennaraflótti.
Opinber umræða
nauðsynleg
Líklega verður almennt litið svo
á, að ffumvarp það sem mennta-
málaráðherra hefur lagt fram feli
í sér viðurkenningu stjómvalda á
sjónarmiðum og röksemdum for-
mælenda kennarasamtakanna. Eins
má þó sjá það sem dæmi um hve
ístöðulitlir stjómmálamenn eru oft
gagnvart ágengum og þrautskipu-
lögðum þrýstihópum. I því viðfangi
er vert að gefa því gaum, að sam-
kvæmt greinargerð frumvarpsins
virðast höfundar þess (sex manna
nefnd embættismanna og kennara
undir forsæti Sólrúnar Jensdóttur)
hvergi hafa leitað eftir umsögnum
um efnisatriði frumvarpsins. Það
er eins og það hafi ekki hvarflað
að þeim, að hér er á ferðinni mikið
álitamál, sem verðskuldar vandlega
og gagnrýna opinbera umfjöllun.
Þetta er sannarlega ekki máí, sem
„möndla" á í ráðuneytum eða bak
við byrgða glugga, og afgreiða síð-
an með hraði á Alþingi, eins og
stefnt virðist að.
Við málflutning kennarasamtak-
anna er margt að athuga, eins og
höfundur þessarar greinar hefur
áður reynt að rökstyðja hér í blaðinu
(„Lögvemdun eða atvinnufrelsi?
Morgunblaðið 17. nóv. 1984). Þau
andmæli eru ekki sett fram af nein-
um hleypidómum um starf kennara
eða lítilsvirðingu á skólastarfí. Öðru
nær. Ég hef sjálfur nokkra reynslu
af kennslu (bæði í grunnskóla og
háskóla) og er sannfærður um
mikilvægi þess, að búa vel að
nemendum og kennurum í skólum
landsins. Lögvemdun kennara-
starfsins er hins vegar ekki rétta
leiðin í því efni og stefnir raunar í
þveröfuga átt.
Sérréttindi til starfa
Hin almennu rök, sem nefnd eru
lögvemdun kennarastarfsins til
stuðnings, þ.e. fordæmin í öðmm
starfsgreinum, em auðvitað ótæk.
Það er ekki unnt, að réttlæta sér-
réttindi á einu sviði með því að þau
séu við lýði annars staðar.
Nú er saga atvinnu- og starfs-
réttinda og hugmyndarinnar að
slíkum réttindum löng og flókin og
ógjömingur að flétta hana saman
við það mál, sem hér er til umræðu,
á vettvangi dagblaðs, nema þá á
mjög yfírborðslegan hátt. Ég leyfí
mér þó að vekja á því athygli, að
í þeim hugmyndaheimi, sem mótað
hefur stjómskipan og samfélags-
gerð Vesturlanda, þ. á m. íslands,
er að fínna hugtakið atvinnufrelsi,
en ekki andhverfu þess, atvinnu-
réttindi (þ.e. sérréttindi til ákveð-
inna starfa). „Engin bönd má leggja
á atvinnufrelsi manna, nema al-
menningsheill krefyi, enda þarf
lagaboð til,“ segir í 69. gr. stjómar-
skrár íslands. Sams konar ákvæði
er að fínna í stjómarskrám allra
lýðræðisríkja í okkar heimshluta.
Margvíslegar ástæður liggja hins
vegar til þess, að fullkomið atvinnu-
frelsi (þ.e. að hver og einn sinni
þeim störfum er hugur hans stendur
til, meðan hann skaðar ekki aðra)
hefur ekki náð að festast í sessi.
Að verulegu leyti má rekja það til
voldugra sérhagsmuna (sem meist-
arakerfí iðnaðarmanna er eitt dæmi
um). Svo eru líka dæmi um lög-
bundna skerðingu á atvinnufrelsi
með almenningsheill í huga (læknis-
starf). Á síðustu áratugum og síð-
ustu ámm hefur mjög kreppt að
atvinnufrelsi, m.a. hér á landi, og
stjómmálamenn verið ákaflega linir
við að streitast á móti. Sumpart
held ég að þeir hafi hreinlega ekki
áttað sig á því, sem hefur verið að
gerast. Þessa þróun má þó líka
rekja til aukinnar sérhæfíngar í
atvinnulífi nútímaþjóðfélags, sem
aftur gerir kröfu til sérþekkingar.
Um það er að sjálfsögðu ekki deilt,
að til að geta gegnt margvíslegum
störfum þurfa menn langa skóla-
göngu og þjálfun. Enginn flýgur
með flugmanni, sem ekki kann að
fljúga, svo dæmi sé tekið af handa-
hófi. Um hitt er deilt hveijar viðmið-
animar eiga að vera í þessu sam-
bandi. Fijálslyndir menn — og
undirritaður leyfir sér að telja sig
til þeirra - álíta, að ætíð beri að
taka mið af þeim, sem þjónustu
þiggja eða kaupa. Reglan á m.ö.o.
að vera sú, að menn ákveði sjálfír
við hveija þeir skipta, en lúti ekki
í því efni boðum og bönnum ríkis-
valdsins eða stéttarfélaga og ann-
arra hagsmunasamtaka, nema ör-
yggi þeirra sjálfra bjóði annað. Það
sér svo vonandi hver maður í hendi
sér, að þeir sem eiga að baki langa
skólagöngu og/eða reynslu í ein-
hverri framleiðslu- eða þjónustu-
grein standa betur að vígi, en hinir
sem lítið eða ekkert hafa lært eða
hafa takmarkaða reynslu. Það leiðir
af sjálfu sér að slíkir menn eiga
auðveldara með að afla sér vinnu,
en hinir, og það er því beinlínis
rangt frá siðferðilegu sjónarmiði að
tryggja þessa yfirburði með opin-
berri löggildingu eða sérleyfi til
starfa. Það er líka rangt frá sjónar-
miði atvinnugreinarinnar sjálfrar.
Lögvemdun verkar alls ekki hvetj-
andi á þá, sem hennar njóta, heldur
letjandi. Hún kemur í veg fyrir
nauðsynlega samkeppni og ögrun,
sem allir þurfa á að halda, og hún
eykur líka útgjöld neytenda og
dregur vafalaust úr afköstum.
Einkaleyfi handa
kennslu- og upp-
eldisfræðingum?
Gerir starf kennara kröfu til þess
að þeir hafí lagt stund á tiltekið
nám og annað ekki? Þessu halda
formælendur lögvemdunarkröfunn-
ar fram og hafa þá í huga svonefnd
„uppeldis- og kennslufræði", en ég
er sannfærður um að það stenst
ekki. í fyrsta lagi er á það að líta,
að þeir kennarar sem sagðir em
hafa „réttindi" til starfa eiga að
baki ólíka menntun. Sumir hafa
lokið þriggja ára kennaranámi í
Kennaraháskólanum, aðrir hafa
lokið öðm háskólanámi og bætt við
sig eins árs námi í uppeldis- og
kennslufræði við Háskóla íslands
og enn aðrir lokið prófí frá Kenn-
araskólanum gamla. Síðastnefndi
hópurinn, þ.e. þeir sem luku kenn-
araprófi fyrir hálfum öðmm áratug
eða lengri tíma, hlaut allt annars
konar menntun, en nú er í boði.
Það var áður en „félagsvísindin"
(eða öllu heldur vafasöm útgáfa
þeirra) urðu hin ríkjandi skólaspeki.
Ég veit ekki um hversu marga
kennara hér er að ræða, en vafa-
laust em þeir margir og það eitt
að þeir skuli átölulaust eiga að fá
að halda kennslu áfram sýnir alvar-
lega brotalöm í málflutningnum að
baki lögvemdunarkröfunni.
I annan stað vekur það tor-
tryggni um mikilvægi uppeldis- og
kennslufræði, að nægilegt er talið
að leggja stund á hana í eitt ár til
að öðlast kennsluréttindi, hafi menn
lokið öðm háskólaprófi. Ef þessi
fræði em jafn þýðingarmikil og
fullyrt er hlýtur að vera um að
ræða ákaflega hnitmiðað námsefni,
því sagt er að þama læri menn
sannleikann um sálarlíf bama og
unglinga, um breytilegt þroskastig
þeirra, um árangursríkar leiðir til
að kveikja skilning nemenda, um
vísindalegt og mannúðlegt náms-
mat og þannig mætti áfram telja.
Ég held hins vegar, að þessi fræði
rísi ekki undir nafni; Þama er á
ferðinni blanda af skynsamlegri
kennslutækni (sem kennarar læra
þó einkum af reynslu og verða
aldrei fullnuma í) og jafnvel óskyn-
samlegri, en veigamikill hluti náms-
ins snýst um tilgátur og hugmyndir
— og á köflum ævintýraleg heila-
köst — um sálarlíf einstaklinga og
félagslíf manna, sem em óprófan-
legar og koma sjaldnast að nokkru
gagni við daglega kennslu, en geta
á hinn bóginn verið til mikils skaða.
Staðreyndin er nefnilega sú, að í
hugmyndaheimi uppeldis- og
kennslufræðinga er að fínna hinar
ótrúlegustu grillur og ég er hrædd-
ur um, að til þeirra megi rekja
margt það sem aflaga hefur farið
í skólastarfí hér á landi á undan-
fömum ámm og bakað hefur foreld-
mm og öðmm forráðamönnum
skólabama miklar áhyggjur.
Því er svo hér við að bæta, að ég
held að mjög margir þeirra sem
lagt hafa stund á uppeldis- og
kennslufræði við Háskóla íslands
eða lokið nýtísku kennaraprófi frá
Kennaraháskólanum átti sig á því
þegar þeir byija að kenna, að æði
margt í skólaspekinni á ekki við og
að heilbrigð skynsemi er yfirleitt
besta leiðarljósið. Það er þess
vegna, sem við þurfum enn ekki
að vera vemlega smeyk um bömin
okkar í skólum landsins. Miklu
skiptir hins vegar, að grillufangar-
amir nái ekki yfirhöndinni og kenn-
arar eigi áfram að baki ólíka mennt-
un og reynslu. Lögvemdunin er
m.a. slæm vegna þess að smám
saman getur hún komið í veg fyrir,
að æskileg fiölbreytni verði ríkjandi
í skólastarfí.
Kröfur til kennara
Hvaða kröfur á að gera til þeirra,
sem stunda almenn kennslustörf?
Ég tel að þær hljóti að vera misjafn-
ar eftir því um hvers konar kennslu
er að raeða og hvaða nemendur eiga
í hlut. Höfuðmáli skiptir hins vegar,
að þær taki mið af hagsmunum
nemenda. Ég hygg að gera beri
svolítið aðrar kröfur til kennara
neðri bekkja gmnnskóla, sem hafa
kennslu margra námsgreina með
höndum, en kennara eldri bekkja
eða kennara í framhaldsskólum,
sem yfírleitt einbeita sér að einstök-
um námsgreinum. En fyrsta krafan
hlýtur að veha sú, að kennarar þekki
það námsefni sem þeir eiga að miðla
nemendum (eða hjálpa nemendum
að skilja — ef menn kjósa það
orðalag fremur). Þetta er nauðsyn-
legt skilyrði, en ekki nægilegt.
Kennarar þurfa líka að hafa ánægju
af því að umgangast böm og ungl-
inga og áhuga á því að setja sig inn
í hugmyndaheim þeirra. Þeir þurfa
loks að hafa yfirvegaðar skoðanir
á því hvemig haga á skólastarfínu
svo það verði nemendum í senn til
þroska, uppfræðslu og ánægju. Ég
fæ ekki séð — og það er kjami
málsins — að til að uppfylla þessar
kröfur, sem ég hygg að víðtæk
samstaða sé um, þurfí menn að
leggja stund á nám í Kennarahá-
skólanum eða félagsvísindadeild
Háskóla íslands. Ég er alls ekki að
segja að það fólk sé eða hljóti að
vera verri kennarar en aðrir, en
menntun þess er alls ekki trygging
fyrir því að það mæti áðumefndum
kröfum. Á sama hátt er ég sann-
færður um, að fjölmargir, sem ekki
hafa komist í kynni við félagsvísindi
samtímans, og tilheyra nú hinum
ofsótta hóp „réttindalausra kenn-
ara“, uppfylla skilyrðin mjög vel.
Að sjálfsögðu er rétt, að laun
kennara eru ekki nógu há (frekar
en laun margra annarra) og að-
búnaður að þeim og nemendum
þeirra er sums staðar óviðunandi.
Það er líka gagnrýnisvert og
áhyggjuefni, að skólajrfírvöld ráði
til kennslu fólk, sem ekki veldur
starfínu vegna lítillar menntunar,
reynsluleysis eða áhugaskorts. En
ekkert þessara atriða er rök fyrir
lögvemdun kennarastarfsins, og
þau mál má öll leysa með skynsam-
ari og réttlátari hætti. Þar hygg ég
að einkum komi til álita stóraukin
áhrif foreldra á skólastarf, minni
afskipti ríkisins af rekstri skólanna
og fjölgun einkaskóla.
Höfundur er blaðamaður á
Morgunblaðinu.