Morgunblaðið - 18.07.1986, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 18. JÚLÍ 1986
Hagsöguþættir
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Landshagir. 331. bls. Ritstj.
Heimir Þorleifsson. Landsbanki
íslands. Reykjavík 1986.
A titilblaði bókar þessarar stend-
ur: »Þættir úr íslenskri atvinnu-
sögu, gefnir út í tilefni af 100 ára
afmæli Landsbanka íslands.« Jónas
H. Haralz upplýsir í formála að það
hafi orðið að ráði, er ákveðið var
að minnast aldarafmælis bankans,
að safna í rit um atvinnusögu þjóð-
arinnar fremur en að skrá sögu
bankans þar eð hann »hefur ætíð
verið svo nátengdur atvinnuvegum
þjóðarinnar, að skilningur á starf-
semi hans verður að hvíla á hald-
góðri þekkingu á atvinnusögunni.«
Ellefu þættir em í bókinni eftir
jafnmarga höfunda. Meðal þeirra
eru komungir sagnfræðingar.
Fremstur er þáttur Helga Skúla
Kjartanssonar: Louis Zöllner. Er-
lendur fjárfestandi á íslandi
1886—1912. Mjög er athyglisvert
hvemig útlendingar koma við sögu
íslensks viðskiptalífs um aldamótin
síðustu þegar landsmenn vom sjálf-
ir að taka verslunina í eigin hendur.
Reynsluleysi háði íslendingum í
millilandaviðskiptum og því var
stuðst við menn eins og Zöllner.
Norðmenn höfðu hér líka mikil
umsvif á þessu skeiði, stunduðu
bæði síldveiðar og hvalveiðar.
Trausti Einarsson ritar um Erlent
fjármagn í hvalveiðum við ísland
og tekjur Iandsmanna af þeim
1883—1915. Þá em tveir þættir
varðandi sögu Landsbankans:
Landsbankafarganið 1909 eftir
Bergstein Jónsson og Réttarstaða
gæzlustjóra Landsbankans eftir
bankafarganið 1909 eftir Sigurð
Líndal. Þama er auðvitað átt við
atburð þann er Böm Jónsson ráð-
herra vék Tryggva Gunnarssyni úr
bankastjórastöðu. Var þetta á
sínum tíma hitamál mikið, enda
engin smámenni sem í hlut áttu.
Pólitískt varð mál þetta að sjálf-
sögðu þar sem um stjómvaldsað-
gerð var að ræða. En Bergsteinn
Jónsson segir að sér hafi »ekki
tekizt að finna gildari hvata þeirra
stjómvaldaaðgerða, sem um ræðir,
en hastarleg vinslit tveggja ráðríkra
og geðmikilla manna, og heilsu-
brest, sem leiddi til þess, að hömlur
veiktust í þrútinni gremju og ósvöl-
uðum hefndarþorsta.«
n Þá koma tveir þættir er varða
hagsögu: Baráttan um Lands-
verslun 1914—1927 eftir Guðmund
Jónsson og „íslensk eða dönsk
peningabúð?" Saga íslandsbanka
1914—1930 eftir Sumarliða ísleifs-
son. Og víðar er kastljósinu beint
að mönnum og málefnum á þriðja
tug aldarinnar. Þá var blómatími
hins óhefta viðskiptafrelsis og því
er tímabilið kjörið rannsóknarefni
fyrir þá sem áhuga hafa á hag-
fræði. Togaraútgerð í Reykjavík var
þá rekin með meiri athafnasemi en
nokkm sinni fyrr og síðar en um
hana er fjallað í langri ritgerð eftir
Bjama Guðmarsson. Peningavelta
var mikil á þessum áratug og verð-
sveiflur tíðar og oftast ófyrirséðar
og stórútgerð því áhættusöm í
meira lagi. Saltfískurinn var aðalút-
flutningsvaran og er greint frá
þeirri hlið málanna í ítarlegri sam-
antekt eftir Sigfús Jónsson: Al-
þjóðlegir saltfiskmarkaðir og
saltfiskútflutningur íslendinga
1920—1932. Kaupendur saltfísks-
ins vom einkum Suður-Evrópuþjóð-
imar.
Það var almenn skoðun á þriðja
tugnum að stjómvöld skyldu hafa
sem minnst afskipti af atvinnu-
rekstri einstaklinga. Eigi að síður
hvíldi á stjómvöldum að taka ýmiss
konar ákvarðanir í peninga- og fjár-
málum.Gengishækkunin 1925
nefnist þáttur eftir Hannes H. Giss-
urarson og greinir, eins og nafnið
bendir til, frá gengishækkun þeirri
sem Jón Þorláksson beitti sér fyrir
umrætt ár. Gengishækkunin átti
ekki að vera nein skammtímaráð-
stöfun heldur þvert á móti. Hún
gmndvallaðist á þeirri meginhug-
mynd að seðlaútgáfa skyldi vera
gulltryggð og verðgildi peninga því
nánast óhagganlegt á normaltím-
um. Verðbólga hafði orðið hér
veraleg á ámm heimsstyrjaldarinn-
ar fýrri og mun meiri en í nágranna-
löndunum. Jóni Þorlákssyni var
umhugað að þeir, sem áttu inni
sparifé frá því fyrir stríð, yrðu ekki
fyrir tjóni af völdum verðbólgunn-
ar. Gullfóturinn yrði sjálfkrafa
hemill á verðbólgu framvegis. Eða
hvemig væri hægt að hækka verð
á vöm, vinnu og þjónustu ef einatt
yrði að greiða með gulli eða ávísun
á gull? Jón Þorláksson mun hafa
hugsað sér að gengishækkuninni
fylgdi einhver kauplækkun, ella
mundi hún íþyngja atvinnuvegun-
um.
Agreiningur varð um gengis-
hækkunina og fór sá meiningamun-
ur ekki eftir flokkslínum. Til dæmis
var Ólafur Thors henni andvígur.
Hins vegar var Alþýðuflokksmaður-
inn Jón Baldvinsson henni
meðmæltur enda reyndist hún hin
mesta kjarabót fyrir launþega.
Samtök verkamanna vom nú tekin
að eflast svo að kauplækkun var
vart lengur hugsanleg átakalaust,
jafnvel þótt hún hefði ekki í för
með sér kjaraskerðingu. Útflutn-
ingurinn varð því að taka á sig
skellinn af þessari ráðstöfun. »Líta
má á átökin um gengishækkunina
1925 sem átök hins gamla og nýja
tíma,« segir Hannes H. Gissurar-
son. Ennfremur telur hann að
aðgerð þessi hafí hlotið »að mistak-
Heimir Þorleifsson
ast vegna þróunar næstu áratuga
í alþjóðaviðskiptum og breyttra
hugmynda manna um hagstjóm,
en hún var skiljanleg, eðlileg og
reyndar virðingarverð við aðstæður
ársins 1925.« Sumarliði ísleifsson
kemst að svipaðri niðurstöðu í rit-
gerð sinni um íslandsbanka en
kveður þó fastar að orði um nei-
kvæðar afleiðingar gengishækkun-
arinnar.
Loks em hér þættimir íhuganir
um iðnað eftir Jón Böðvarsson og
Forsendur verðlags á landbúnað-
arafurðum í 100 ár eftir Bjöm
S. Stefánsson.
Jón Böðvarsson rekur í stómm
dráttum iðnsöguna aldimar í gegn-
um en staðnæmist síðan við iðnað-
inn sem sérhæfða atvinnugrein á
líðandi stund. Bendir hann á hversu
iðnfræðslulögum hafí oft verið
breytt til að þessi yngsta atvinnu-
grein þjóðarinnar geti fylgst með
tímanum. Því hvort tveggja verður
að taka með í dæmið: að nýjar iðn-
greinar em sífellt að koma fram
meðan aðrar verða smám saman
úreltar. Athyglisvert er að bifvéla-
virkjun hlaut ekki löggildingu fyrr
en 1941. Þá vom íslendingar búnir
að vera bílaþjóð í aldarfjórðung. Sú
var tíð að góður vélsetjari í prent-
smiðju var allra manna eftirsóttast-
ur. En hvað nú — »vegna
hagsmunagæslu og af „hefð og lög-
grónum vana“ er blýsetningu haldið
á námsskrá herlendis þótt prentari
þurfí naumast lengur að vita hvað
blý er,« segir Jón Böðvarsson.
Bjöm S. Stefánsson upplýsir að
innflutningur landbúnaðarafurða
hafí verið »fijáls þar til á þriðja tug
aldarinnar, að nokkrar takmarkanir
vom lögfestar. Innflutningshöft
urðu aðalreglan með ráðstöfunum,
sem komust á á íjórða áratugnum
og vom liður í almennum kreppu-
ráðstöfunum.« Þá minnir Bjöm á
að »niðurgreiðslur búvömverðs hóf-
ust 1943.« Greinagóður er þáttur
Björns. Þó hlaut ég að staðnæmast
við þessa hagfræði: »A heimsmark-
aði hefur orðið sú meginbreyting,
að verðlag á búíjárafurðum þar er
miklu lægra en verðlag innanlands
í nálægum löndum.« — Skrítin þula
þetta!
Sem heild er bók þessi hin fróð-
legasta. Að vísu varpar hún ekki
ljósi á alla landshagi síðustu hundr-
að árin. Tilteknum þáttum, einkum
peningamálunum og útflutnings-
versluninni á fyrsta þriðjungi
aldarinnar, em þó gerð hér hin ítar-
legustu skil. Þetta er því hin
veglegasta afmælisgjöf sem Lands-
bankinn gefur sjálfum sér og
þjóðinni á aldarafmælinu, og virðu-
legri stofnun samboðin.
— Hvaða bækur eigum við að lesa 1
r r í sumarleyfinu?
1 41 l JÓHANNA KRISTJÓNSDÓTTIR
Útg. Hodder & Sooughton 1984.
í formála þessara bókar segir
höfundur að hann og Albert Ein-
stein séu fæddir sama dag og heldur
áfram: „Segja má að við eigum
forvitni sameiginlega. En forvitni
Tom Hyman:
The Russian Woman.
Útg. Hodder and Stoughton
1983.
Forsætisráðherra Sovétríkjanna
Kamenev, og Katya kona hans,
hafa verið í opinberri heimsókn hjá
Daniels Bandaríkjaforseta og það
hefur allt gengið prýðilega. Hámark
heimsóknarinnar er að þeir hæst-
ráðendumir hafa hvorki meira né
minna en komið sér saman um að
gera samning um að draga úr
vopnaframleiðslu. Á leiðinni til flug-
vallarins er gerð árás á bflalestina
og sovézki forsætisráðherrann
bíður bana en Daniels forseti slepp-
ur, svo og Katya.
Sennilega hafa þrír tilræðismenn
verið að verki, einn kemst undan,
einn er drepinn og sá þriðji næst,
en það er framan af til lítils, því
hann fæst ekki til að segja aukatek-
ið orð. Þá er sóttur til liðs Charles
Warfield, sem hafði starfað í leyni-
þjónustunni, en verið settur út í
kuldann vegna diykkjuvandamáls
sem fór að gera vart við sig eftir
meiriháttar mistök sem hann gerði.
Þó er náttúrlega ótrúlegt annað en
einhver hafi þar svikið hann. War-
fíeld tekst með stakri kænsku að
fá morðingjann til að tala, en áður
en hann hefur upplýst nokkuð sem
vemlegu máli skiptir er morðinginn
myrtur hvar hann er í höndum lög-
reglunnar.
Þetta veldur miklu uppnámi sem
geta má nærri, Sovétmenn hafa
sent KGB-manninn Semenenko til
að fylgjast með yfírheyrslunum og
sá maður virðist vita lengra en nef
hans nær. Ekki tekur betra við
þegar ástarsamband upphefst milli
sovézku forsætisráðherrafrúarinn-
ar og Bandaríkjaforseta. Og yfír
vofír ógnunin um að annað morð-
tilræði sé í vændum, varaforsetinn
hefur þó ekki þegið mútur? Og er
hugsanlegt að Katya Kamenev sé
sú sem sveik Warfíeld á sínum tíma.
Þetta er ágætis afþreying og
flækjumar verða ekki of flóknar
og höfundur gætir þess að greiða
þær hæfílega í lokin.
Louis Masterson: Morgan Kane.
Einvígi i San Antonio.
Útg. Prenthúsið 1986.
Þetta er 55. bókin sem hér kem-
ur út um byssuhetjuna Morgan
Kane og því löngu augljóst að fólk
les þessar bækur og hefur gaman
af. Söguþráðurinn í þessari nýjustu
bók er ekki torskilinn: Wes Hardin
er laus úr fangelsi og það hlýtur
að boða eitthvað ferlegt. Morgan
Kane fer á stúfana og sá maður
er nú ekki að vfla fyrir sér hiutina.
Ekki athugaði ég að telja alla þá
sem hann gerði höfðinu styttri í
þessari bók, en það var slatti. Ekki
var mér alltaf ljóst af hveiju þyrfti
að skjóta alla þessa menn, en tek
bara gott og gilt að Morgan Kane
fannst þetta vera óþurftargemling-
ar og líklega hefðu þeir skotið hann
ef hann hefði ekki verið fyrri til.
Það væri núttúrlega afleitt, hvar
væm þá framhaldsbækumar.
Þýðingin mætti vera miklu vand-
aðri og prófarkalestri er stórlega
ábótavant.
Michael Caine:
Not Many People Know That.
Einsteins leiddi til þess að hann
breytti gangi vísinda. Forvitni mín
leiddi til þess að ég hef komist að
ýmsu smálegu í lífinu. Ég var
þriggja og hálfs árs þegar ég gerði
fyrstu uppgötvunina sem sat eftir
í huga mér. Maður kom til að stilla
píanóið í leikskólanum mínum og
ég heillaðist af hvítum staf sem
hann var með. Ég skildi ekki hvers
vegna blindur maður hafði fengið
þetta verk að stilla píanó. Ein af
fóstmnum sagði okkur að hjá hon-
um væri blindan kostur, misstu
menn eitt skilningarvitanna skerpt-
ust hin að miklum mun. Ég var frá
mér numinn. Og það em ekki marg-
ir þriggja og hálfs árs krakkar sem
vita þetta."
Og það er ekki að orðlengja að
Caine hefur síðan verið ötull safn-
ari smáupplýsinga af ýmsu tagi og
setur bókina upp sem dagbók og
nokkur mismunandi merkileg fróð-
leiks- og gullkom fylgja síðan
hveijum degi. Og það er bara gam-
an að kíkja í þessa bók og komast
til dæmis að því að krókódflar em
litblindir, að stöku dínósámsar hafi
ekki verið ýkja stærri en hænsn,
að Napoleon var sjúklega hræddur
við ketti, að Kýms Persakóngur
dæmdi einu sinni fljót til dauða af
því að uppáhaldshrossið hans
dmkknaði í því, að humrar hafa
blátt blóð, að Nýja Sjáland varð
fyrst allra ríkja til að veita konum
kosningarétt, að leikarinn brezki
Stewart Granger tók sér nýtt nafn
af því honum fannst svo ljótt að
heita James Stewart.
Og svona má halda áfram alla
ársins daga. Margt er bara snið-
ugt. Eftir því sem ég bezt veit er
þetta fyrsta bók höfundarins.
Eyelyn Anthony:
yoices on the Wind.
Útg. Arrow Books 1986.
Katharine Alfurd héfur búið ein
eftir að maðurinn hennar andaðist
fyrir nokkmm ámm. Hún er einræn
orðin og nábúar hennar brosa að
henni þegar hún kemur á krána um
helgar, fær sér hressilega neðan í
því og talar sýknt og heilagt um
stríðið. Og gefur í skyn að þar hafí
hún komið heilmikið við sögu. í
Frakklandi hefjast senn réttarhöld
yfír þýzkum stríðsglæpamanni,
Slátraranum frá Marseilles, og um
svipað leyti kemur ungur maður,
Poul Roulier, til Englands og Ieitar
Katherine uppi. Hann er óðfús að
hlýða á frásagnir hennar úr stríðinu
og Katherine er himinlifandi að
hafa loks fengið áheyranda sem
kann að meta frásagnir hennar.
Hún segir honum frá því þegar hún
var valin til þjálfunar og síðan send
til Frakklands með nokkmm félög-
um sínum. Hópurinn hafði sam-