Morgunblaðið - 18.07.1986, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 18. JÚLÍ 1986
Sljórnmál í Tyrklandi:
Tyrkir vilja verða gjaldgengir fyrir
alvöru í samf élagi vestrænna þjóða
Mjög hressilegar og harla op-
inskáar umræður eru að hefjast
í Tyrklandi um pólitíska og efna-
hagslega framtíð landsins. Hvatt
er til þeirra af hálfu stjórnvalda
að minnsta kosti meðan allt fer
fram innan hæfílegra marka.
Kosningar verða í Tyrklandi eftir
tvö ár og flokkamir eru komnir
á fleygiferð að undirbúa sig. Nýir
flokkar hafa verið settir á laggim-
ar síðustu mánuði og gengi sumra
þeirra virðist með ólíkindum.
Það eru fyrst og fremst Sósíal-
demókratar sem virðast eiga fylgi
að fagna. Forystumaður flokksins
nú heitir Aydin Giiven Gurkan.
Þessi flokkur var stofnaður í febr-
úarmánuði með samruna gamla
Sósíaldemókrataflokksins og
Þjóðarflokksins. f bæjar- og sveit-
arstjómarkosningunum sem hafa
farið fram á nokkrum stöðum
síðan flokkurinn var stofnaður,
hefur hann sópað til sín langtum
fleiri atkvæðum en Föðurlands-
flokkur Turguts Ozal, forsætis-
ráðherra.
Innan raða Sósíaldemókrata-
flokksins gætir þó nokkurs uggs
um framtíðarleiðtoga flokksins.
Tveir menn sem báðir em prófess-
orar að starfi keppa um formanns-
sætið. Það em Giirkan, sem áður
var nefndur og Erdal Inönii, sem
áður leiddi Þjóðarflokkinn. Báðir
hafa þessir menn lýst yfir vilja til
að ná samkomulagi. Og það sem
meira er, þeir segjast halda dymn-
um opnum fyrir samstarf við ein
samtökin enn, Vinstri lýðræðis-
flokkinn, sem lýtur forystu
Rashan Ecevit. Hún er kona Bu-
lent Ecevit fyrrverandi forsætis-
ráðherra. Vinstri lýðræðisflokkur-
inn var stofnaður síðla nóvember
sl. og spáð gengi. Ekki er nokkur
vafl á því að tækist þessum þrem-
ur öflum að ganga í eina sæng
myndu þeir verða Föðurlands-
flokknum meiriháttar ógnun.
Á hægri vængnum hefur Siiley-
man Demirel, einn af mörgum
fyrrverandi forsætisráðhermm,
komið fram á sjónarsviðið á ný.
Hann má að vísu ekki bjóða sig
fram til þings, fremur en aðrir
fyrrverandi stjórnmálamenn, en
hann er bersýnilega óopinber leið-
togi Sannleiksflokksins, sem var
soðinn upp úr gamla Réttlætis-
flokknum .sem Demirel var í
forsvari fyrir. Annar hægri flokk-
ur er í burðarliðnum. Þar er á
ferðinni Mehmet Yazar, fyrrver-
andi forseti Verzlunarráðs Tyrkja.
Yazar var áður félagi í Réttlætis-
flokknum en hefur færzt til hægri.
Turgut Ozal forsætisráðherra
segist láta sér í léttu rúmi liggja
þótt nýir flokkar séu stofnaðir,
það sé góður vitnisburður þess
að lýðræðið sé að styrkjast í
landinu. Og megin stefnumið allra
þessara nýju flokka beinist ein-
mitt að því að vinna að eflingu
lýðræðisins. Hins vegar hefur
Ozal, þrátt fyrir gagnrýni, náð
umtalsverðum árangri í að rétta
við efnahagsmál Tyrkja, sem vom
í kaldakoli þegar hann tók við.
Því hafa efnahagsmál enn sem
komið er ekki blandast að marki
inn í umræðumar. Gurkan hefur
þó haldið uppi harðri hríð á iauna-
stefnu Ozal og segir að á síðustu
sjö ámm hafi launakjör rýmað
um helming. Þá hefur hann einn-
ig gagnrýnt hversu mikla fyrir-
greiðslu erlend fyrirtæki hafí
fengið ef þau vilja fjárfesta í
Tyrklandi. Giirkan segist fagna
erlendu íjármagni, en það megi
ekki streyma inn í landið á kostn-
að tyrkenskra fyrirtækja.
Um utanríkisstefnuna em ekki
miklar deilur að því er virðist.
Allir talsmennimir styðja áfram-
haldandi vem Tyrklands í Atlants-
hafsbandalaginu og telja legu
landsins mikilvægari en svo að
ekki sé hugað stöðugt að öryggis-
málunum.
Tyrkir hafa aukið samskipti við
nágrannaríki í Miðausturlöndum,
einkum og sér í lagi Persaflóarík-
in. Þá höfðu Tyrkir allvemlega
bætt samskiptin við Líbýu, þótt
þeir hafí haft hljóðara um þau nú
allra síðustu mánuði. Þrátt fyrir
býsna gott samstarf við Arabaríki
almennt er þó athyglisvert að
Tyrkir hafa leyft ísraelska flug-
félaginu EL AL að fljúga til
Istanbul og í Ankara er ísraelsk
ræðismannsskrifstofa.
Á þeim mælikvarða sem á lýð-
ræði er lagður í Miðausturlöndum
er tyrkenskt lýðræði kröftugt og
til fyrirmyndar. Á mælikvarða
Vesturlanda — og Tyrkir kjósa
raunar flestir að sá kvarði sé not-
aður, — eiga Tyrkir enn langa
vegferð fyrir höndum.
Þó að hér hafi ekki verið minnzt
á starfsemi neinna samtaka sem
mætti telja á vinstri væng em þó
raddir uppi um að áhrif marxiskra
hópa muni trúlega eflast. Margir
óttast einnig vaxandi íslömsk
áhrif og má sjálfsagt rekja það
til þróunar mála í íran og ýmsum
öðmm múhameðstrúarlöndum.
Margir álíta, að færi svo að
íslömsk áhrif ryddu sér til rúms,
væri í reynd verið að rífa niður
áratuga starf og umfram allt
Turgut Ozal
væri verið að leggja í rúst lífsstarf
Kemals Ataturks, sem hafði beitt
sér fyrir að færa Tyrkland til
nútímans á þeim flmmtán ámm
eða svo, sem hann var v'ið stjóm-
völinn í landinu.
n Atatiirk taldi einsætt að Tyrk-
land ætti samleið með Vesturlönd-
um, þó að meginhlutinn sé í Asíu,
eða Anatólía eins og hún leggur
sig. Þó að Tyrkir séu múhameðs-
trúar var Atatúrk eindregið
þeirrar skoðunar, að það myndi
verða landi og þjóð til velfamaðar
að snúa sér að Evrópuríkjum og
taka sér til fyrirmyndar það bezta
sem í stjómarháttum þeirra væri,
án þess þó að hafna tyrkneskri
arfleifð. Enda hefur áreiðanlega
aldrei vakað fyrir Ataturk annað
en halda í heiðri tyrkneskum hefð-
um og sérkennum. Samt er
undravert að hugsa sér í þessu
landi, sem að mörgu leyti er enn
fmmstætt á véstur-evrópskan
mælikvarða, skuli honum hafa
orðið jafn margt ágengt og raun
ber vitni.
Hann svipti blæjunni — kúgun-
artákni í augum margra — af
konunni. Hann fyrirskipaði að
sunnudagur skyldi helgidagur en
ekki fostudagur. Hann bannaði
‘jm
Stjórnmálamaður á uppleið?
GUven GUrkan.
fjölkvæni og logtesti jafnan rétt
kynjanna til menntunar. Hann
lagði niður islamska dómstóla og
gerði róttækar breytingar á dóm-
kerflnu. Hann tók upp latneska
stafróflð, en áður hafði tyrknesk-
an notað arabíska letrið. Hann
breytti tímatali Tyrkja frá hinu
múhameðska til þess gregori-
anska og svo mætti lengi telja.
Það er erfítt að ímynda sér
hvemig Atatúrk tókst að fá Tyrki
til að fallast á allar þessar breyt-
ingar, sem margar hverjar gengu
þvert á gamlar hefðir. Segja má
líka að breytingamar hafí ekki
orðið í einni svipan, að minnsta
kosti ekki nema á ytra borði. Til
að þær festi rætur þarf sjálfsagt
nokkrar kynslóðir til viðbótar. En
afrek hefur þetta verið og senni-
lega vill meirihluti Tyrkja ekki
hverfa aftur til miðalda og marg-
ir tala um það með skelfingu og
hryllingu sem hefur verið að ger-
ast í Iran síðustu ár. Konur í
Tyrklandi láta verulega að sér
kveða og kannski er ekki lengur
sá jarðvegur í landinu að þar
gæti orðið atburðarás ámóta og
í íran. Samt eru menn kvíðnir,
margir hveijir.
Ríkisstjómin áttar sig á þessari
Bulent Ecevit
hættu. Og nýju flokkarnir hamra
allir á því sem hún boðar í þessum
efnum: Til að koma í veg fyrir
að islömsk áhrif verði að ein-
hveiju marki þarf að ýta undir
menntun. Um sextíu og fímm
prósent þjóðarinnar eru sögð læs
og skrifandi. En það em ekki
áreiðanlegar tölur. Víða í austur-
hluta Anatólíu er ólæsi meira. Sá
hluti landsins er raunar svo langt
á eftir á flestum sviðum, að Tyrkj-
um virðist vera það feimnismál
að ræða um það.
Tyrkir líta til nágrannaland-
anna og sjá að ferðamenn geta
gefið af sér bæði vinnu og fjár-
magn. Ferðamannastraumur
hefur vaxið þótt hann sé ekkert
í líkingu við það sem gerist til
dæmis í Grikklandi. Ráðstafanir
er verið að gera til að bæta að-
stöðu fyrir ferðamenn, sér í lagi
á Eyjahafsströndinni og á Mið-
jarðarhafsströndinni. Lítið er um
ferðamenn inni í landinu og í
Ankara til dæmis stoppa menn
aðeins af kurteisi og þeysa síðan
suður á bóginn. Aðstaða fyrir
ferðamenn þar og þjónusta er
heldur ekkert til að hrópa húrra
fyrir. En forvitnir og áhugasamir
gestir geta fengið mikið og gott
Á innfelldu myndinni er Efesus
á Miðjarðarhafsströndinni sem
er sótt af ferðamönnum i æ
ríkari mæli.
út úr því að fara um þá hluta
Anatólíu sem eru ekki ferða-
mannastaðir, svo framarlega sem
þeir gera ekki þessar alþekktu
kröfur lífsþreyttra og heimtu-
frekra túrista sem vilja að allt sé
nánast eins og heima hjá þeim.
Þjóðarstolt Tyrkja er heitt og
metnaður þeirra mikill. Eh minni-
máttarkenndin skýtur upp kollin-
um og þeim finnst þeir ekki njóta
sannmælis í samfélagi Evrópu-
þjóða og það sé litið á þá sem
hálfgerða villimenn. Þeir fögnuðu
ákaft yfirlýsingu sovéska skálds-
ins Jevtúsjenko sem kom þar fyrir
nokkrum mánuðum. Hann sagði
í blaðaviðtali að það væri mikil
ósanngimi að dæma Tyrki eins
og gert væri einatt og bera þeim
á brýn grimmd og villimennsku.
Sannleikurinn er auðvitað sá að
það er aldrei hægt að alhæfa um
þessa fímmtíu milljón manna þjóð.
En það sem þeim virðist vera efst
í huga er að bæta menntun og
tækniþekkingu, koma efnahag
landsins á réttan kjöl eða að
minnsta kosti réttari. Auka at-
vinnutækifæri, þróa iðnað og snúa
sér sem fyrst að hátækniiðnaði.
Efla í raun samskiptin við Vestur-
lönd og fá í alvöru að vera fullgild-
ir aðilar í samtökum vestrænna
þjóða. Og þetta eru engar smá-
ræðis hugsjónir.
Texti:
Jóhanna
Kristjónsdóttir