Morgunblaðið - 08.05.1987, Blaðsíða 2

2 B
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 8. MAÍ 1987
Líkami módurinnar og
lðgmál föðurins
Um kenningar táknfræÖingsins Juliu Kristevu í Ijósi nokkurra dæma úr islenskum bókmenntum
í ritum sínum byggir Julia
Kristeva á lærðri evrópskri hefð sem
hún gerir ráð fyrir að lesendur þekki.
Þá skrifar hún einnig mjög sértækan
og fræðilegan stíl, en þetta hvort-
tveggja veldur því að verk hennar
þykja nokkuð erfið aflestrar. Af rit-
um hennar má nefna doktorsritgerð-
ina La Révolution du langage
poétique frá árinu 1974, þar sem
hún Qallar um byltingarafl skáldlegs
máls hjá frönsku módemistunum
Lautrémont og Mallarmé, út frá sál-
fræðikenningum Freuds og Lacans.
Hluti af þessu verki hefur komið í
enskri þýðingu undir nafninu Revol-
ution in Poetic Language (1984),
en í heild á þýsku, Die Revolution
der poetischen Sprace (1978). Árið
1974 kom einnig út bókin Des
Chinoises, eða Um kinverskar kon-
ur, sem hún samdi eftir að hafa farið
í kynnisför til Kína. í þessari bók sem
hefur komið út á ensku undir nafninu
About Chinese Women (1977) fjall-
ar hún á mjög glöggan og ógnvekj-
andi hátt um skilning Vestur-
landabúa á hugtökunum
kynjamismunur og kvenleiki. Árið
1980 kom Pouvoirs de l’horreur,
í enskri þýðingu Powers of Horror
(1982), þar sem hún fjallar um vald
viðbjóðsins eins og það kemur fram
í sálfræðikenningum og bókmennt-
um, og árið 1983 Histoires d’amo-
ur, eða Sögur um ást. í þeirri bók
rekur hún sögu ástarinnar á Vestur-
löndum um heimspekirit og bók-
menntir allt frá tímum Platós til
dagsins í dag og fléttar um leið
máli sálsjúkra. Þá hafa komið út
eftir Juliu Kristevu mörg söfn rit-
gerða. Á ensku t.a.m. Desire in
language eða Þrá í tungumáli, árið
1980, og síðastliðið haust kom út
bókin The Kristeva Reader með
völdum ritgerðum eftir hana og skýr-
ingagreinum við eftir ritstjórann
Toril Moi.
Almennt mál/
skáldlegt mál
Hér verður aðeins tæpt á þeim
kenningum Juliu Kristevu sem varða
tungumálið og tengsl þess við þau
hugtök sem hún kallar líkama móð-
urinnar og lögmál föðurins. Einnig
verður lítillega vikið að því sem hún
segir um ástina. Þessar kenningar
hennar mun ég síðan leitast við að
skýra í ljósi nokkurra tilvitnana í
íslenskar bókmenntir.
Julia Kristeva er táknfræðingur
að því leyti að fyrir henni er það
merking tungumálsins sem öllu
skiptir: röddin sem það talar. Þessi
rödd er ekki einræð, ber ekki í sér
neina ákveðna merkingu, heldur er
hún flókin, samsett og margræð.
Kemur hún skýrast fram í máli skáld-
skaparins, og þá alls ekki því sem
sagt er beint og með berum orðum,
heidur öllu fremur í því ósagða og
bælda, sem þessi tegund tungumáls
megnar að tjá. Rödd skáldskaparins,
segir Kristeva, ber sögunni vitni, í
henni kemur fram þörf mannsins
jafnt sem þrá hans á hverjum tíma.
Þess vegna telur hún að skáldlegt
mál eigi að vera eitt af meginvið-
fangsefnum nútímamálvísinda.
Julia Kristeva gerir sem sagt
greinarmun á almennu máli og skáld-
legu máli. í máli skáldskaparins,
segir hún, má sjá tilraun mannsins
til að fylla það tóm eða þá djúpu
einsemd sem myndast við aðskilnað
bamsins frá móðurinni. Skáldlegt
mál verður til ! togstreitunni milli
líkama móðurinnar, sem er ímynd
orðlausrar frumreynslu, snertingar,
hlýju og tilfínninga, og þess sam-
félagssáttmála — lögmál föðurins —
sem bamið hlýtur að gangast undir
og sem hefur tungumálið á valdi sínu.
Heim móðurinnar og frumbemsk-
unnar („semíótíska" kerfíð) hugsar
Kristeva sér sem óheftan og orð-
lausan heim hugarflugs og ímyndun-
ar. Þessum heimi fylgir gleði, leikir,
hamingja, snerting, hlýja móðurlífs-
ins og líkamans, sem heimur sam-
félagsins („symbólska" kerfíð) bælir
niður og bannar. Þessar fmmhvatir
sem heyra móðurinni til einkennast
af glundroða, hrynjandi ogendalausu
flæði sem safnast saman í því sem
Kristeva með hugtaki frá Plató kall-
ar kóru. Smám saman og um leið
og bamið lærir tungumálið fer það
að greina sundur þetta flæði, leitast
við að hólfa það niður í orð og setja
á það merkingu. Og þegar bamið
er að fullu komið inn í samfélagið,
heim föðurins, er kóran með allri
sinni gleði og villta glundroða að
meira eða minna leyti bæld. Eftir
það verður hún aðeins skynjuð sem
þrýstingur á hið almenna mál, mál-
kerfíð með sinni einræðu merkingu
og rökvísu setningum. Kóran er því
ekki sérstakt tungumál, heldur kem-
ur hún fram sem slög eða eða
hrynjandi í málinu, óvæntar og
órökvísar samsetningar, merkingar-
leysa, þagnir, margrætt sjónarhom,
brot, truflanir. Þennan þrýsting kór-
unnar sem í sífellu leitast við að
bijóta sér leið upp á yfírboð merking-
arinnar kallar Julia Kristeva þrá í
tungumálinu. Þessi þrá er að mestu
bæld í hinu almenna og opinbera
tungumáli, þar sem orðin hafa til-
hneigingu til bókstaflegrar merking-
ar, merkja einfaldlega það sem þau
merkja og vísa lítið út fyrir það. Hún
er hins vegar einkenni og aðal skáld-
legs máls.
Hver ansar þessu orði?
Julia Kristeva sér þannig beint
samband milli aðskilnaðarins við
móðurina og máltöku bamsins. Þeg-
ar samlífið við móðurina rofnar
grípur bamið til tungumálsins. Tákn
þessa aðskilnaðar er orðið mamma,
fyrsta orðið sem bamið segir. En í
því felst jafnt þrá eftir móðurinni —
og kórunni — sem viðleitni bamsins
til eigin lífs og sjálfsvitundar í heimi
þar sem lögmál foðurins ríkir. Um
leið og það er farið að skilgreina
móður sína sem það var áður hluti
af, verður bamið til sem einstakling-
ur og móðirin sem fyrirbæri utan
þess. Samfélagið verður til.
Þetta ferli kemur fram á ákaflega
táknrænan hátt í Sölku Völku, !
frásögninni af því þegar telpan upp-
götvar að móðir hennar hefur farið
frá henni um miðja nótt og skilið
hana eftir eina:
Mamma og Salka litla hennar
mömmu voru auðvitað eitt og
áttu altaf að vemda hvor aðra
frá öllu illu einsog þegar
hægri höndin vemdar hina
vinstri, þær eiga báðar sömu
sök. Og hún ætlaði að halla
sér uppað bijósti móður
sinnar að nýu. En bijóst móð-
ur hennar var horfíð. Telpan
reis uppvið dogg og þreifaði
fyrir sér í rúminu við hlið sér,
en rúmið var tómt. Móðir
hennar var farin. Stundarkom
horfði telpan útí myrkrið sleg-
in lömun, og ósjálfrátt
mynduðu varir hennar sig til
að kalla: mamma, mamma.
En þetta óskiljanlega orð
fæddist andvana á vörum
hennar, sem betur fór. Því
hver ansar þessu orði ef mað-
ur kallar það útí myrkrið í
skelfíngu sinni?
Einginn.
Að verða fullorðin er að kom-
ast að raun um að maður á
ekki móður, heldur vakir einn
í myrkri næturinnar.
(Halldór Laxness, Þú vín-
viður hreini, 1931, 7. kafli.)
Svipaða mynd af bami — eða
kannski öllu heldur bami sem orðið
er fullorðið — má sjá í ljóði Þuríðar
Guðmundsdóttur Dögun. Einnig þar
uppgötvar bamið einsemd sína þar
sem það liggur í rúminu og í myrkri.
Þú grést
þá heyrðir þú fótatak
móður þinnar
andartak
vafði hún þig örmum
og strauk hlýtt
um kinn þína
tárin þomuðu
þú leist upp og sagðir
mamma
en hún svaraði ekki
þú varst ein
og sólin var komin upp
(Ur Það sagði mér haustið,
1985.)
Sjálf dögunin er hér sett upp sem
andstæða faðmlagsins, snertingar-
innar við móðurina, sem rofnar þegar
bamið segir orðið mamma. Um leið
kemur sólin upp, tákn lífsins fyrir
utan, vaknandi sjálfsvitundar og eft-
irvæntingar.
Eftir að bamið hefur kastast út í
samfélagið sem reynist kalt og mis-
kunnarlaust leitast það stöðugt við
að bæta sér upp þetta rofna sam-
band snertingar og hlýju. Það getur
gert það í listrænni sköpun, en einn-
hann fór að hugsa um þetta,
þá hét hann því með sjálfum
sér í hefndarskyni að fara
aldrei til hennar, hvað sem
honum liði illa. Einu sinni
hafði hann verið heilan dag
að hjálpa bræðrunum að rista
torf. Honum leið svo illa, af
ótta við hina beittu torfljái í
höndum þeirra, að hann ákvað
að fara til hennar, skilyrðis-
laust. Hann gleymdi því, að
móðir hans hafði sent hann
burt, og ímyndaði sér að hún
byggi í timburhúsi með dymm
á annarri hliðinni og glugga
sitt hvom megin við dymar,
og hátt þak, og strompur, og
það var stofa, og það var legu-
bekkur, já og gluggatjöld eins
og hjá prestinum, meira að
segja mynd á veggnum og
alveg áreiðanlega almanak.
Og hann var kominn til henn-
ar. Hann var kominn yfír fjöll
og fímindi. Hún tók brosandi
samfélags sem karlmenn ráða.
I Fjallkirkjunni eftir Gunnar
Gunnarsson er mjög átakanleg lýsing
á móðurmissi, en móðir Ugga Greips-
sonar deyr þegar hann er á níunda
ári. Á fyrsta afmælisdegi sínum eftir
að hún er dáin liggur hann í rúminu
og myrkrinu. Fótatakið og snertingin
er draumsýn ein:
Hugur minn var svo æstur
að stappaði við óráð. Stundum
reyndi ég að fela mig fyrir
sjálfum mér: telja mér trú um,
að um martröð væri að ræða.
Tækist mér að hverfa á vit
drauma og dular: hver veit
nema ég þá vaknaði heima á
Loftinu á Ófeigsstað og
mamma hallaði sér yfír mig
svo hárið á henni kitlaði mig
í framan. En allt kom fyrir
ekki! Það var lífið sjálft, sem
hafði umhverfzt í sótthitaóra
vægðarlausrar nætur, sem
bakaði mér beyg og myrk-
fælni: bamungum bauð mér
Halldór Laxness
ig og öllu heldur í ástinni með því
að færa það yfir á annan einstakl-
ing. En skortur á ást, segir Kristeva,
er einmitt það sem þjakar nútíma-
manninn og er orsök að óhamingju
þess. Þessi tilfínning skorts er hættu-
leg samfélaginu og því meira eða
minna ómeðvituð, orðlaus og bæld.
Hún verður því ekki sögð öðruvísi
en á máli skáldskaparins, þar sem
hún kemur fram í myndum þess,
hrynjandi, brotnum setningum, þver-
sögnum og þögnum. Skáldlegt mál
er þess vegna byltingarkennt að því
leyti að það bendir á grundvallar-
kreppur í mannlegu samfélagi sem
hið almenna mál breiðir yfir og bælir.
Uppspretta
skáldskapar
Um rofíð samband við móðurina
sem uppsprettu skáldskapar má sjá
á fjölmörgum stöðum í íslenskum
bókmenntum. Oft kemur þetta fram
í minningu eða þá draumsýn um
snertingu, faðmlag, sem reynist
blekking. Andstæðan er ávallt um-
heimurinn, miskunnarlaus og kaldur.
Þegar Ólafur skáld Kárason er send-
ur burt frá móður sinni nýfæddur
er landnyrðingur og fjöll og fímindi
aðskilja þau. Honum verður oft hugs-
að til þessa atburðar, og þá einkum
þegar hann liggur einn í rúmi sínu
í myrkrinu, og er þannig á vissan
hátt utan samfélagsins, jafnvel í
móðurkviði:
Hann hafði oft verið móður
sinni töluvert gramur í hugan-
um, af því hún hafði sent
hann burt frá sér um hávetur
í poka, til uppölslu hjá vanda-
lausum, enda frétti hann
meira en tíu árum eftir að
hann skildi við hana, að hann
hefði grátið svo mikið að allir
héldu að hann ætlaði að
sprínga; það hafði verið
landnyrðíngur. Hvemig hafði
móðir hans getað feingið af
sér að senda hann burt í land-
nyrðingi, eins og honum hlaut
að hafa þótt vænt um hana?
Laungu laungu seinna, þegar
á móti honum og faðmaði
hann að sér og grét yfír því
að hafa látið hann fara frá
sér í poka um vetur, og sagði
að hann skyldi vera hjá sér
að eilífu. Hann fyrirgaf henni
og grét. Það var yndislegt að
vera kominn til hennar. Já í
myrkrinu, meðan hann var
að sofna, var leiðin til hennar
slétt og auðrötuð, og ekki
meira en steinsnar. En þegar
hann vaknaði að morgni og
var geinginn út, þá var í lofts-
laginu grár og algeingur
kuldablær, snauður að lokkun
og uppörvun; allar íjarlægðir
voru snögglega orðnar veru-
legar á ný; fjallið með
gneypum klettabeltum og
hvössum brúnum. Handan við
íjörðinn risu önnur fjöll. Veg-
urinn til hennar lá yfír mörg
fjöll, háar heiðar, djúpa dali,
skeijótta firði.
(Halldór Laxness, Ljós
heimsins (1937), 6. kafli.)
í ímyndun drengsins er heimurinn
sem móðirin býr ! fallegur og fríð-
samlegur, algjör andstæða þess
veruleika sem hann býr við sjálfur.
Beitta ljái bræðranna sem hann
hræðist og verða til þess að hann
ákveður að fara til móður sinnar má
sjá sem tákn um fallískt vald þess
í hug, hrollskelfdum, að af
þeim draumi yrði ekki vaknað
til annars en afmáningar.
Myrkrið þéttist — gerði sig
líklegt til að kæfa mig.
Á þessum morgni hafði
mamma verið vön að færa
mér í bólið spenvolga nýmjólk
og heitar rúsínulummur. Væri
ég vaknaður, lét ég sem ég
svæfí, þangað til ég heyrði
hljótt fótatak og hugljúf rödd
hennar nefndi nafn mitt. Hver
veit nema — ? Þama kom
hún!... En ónei — fótatakið
hafði orðið til innra með mér.
Þá gafst ég upp, opnaði aug-
un, leit í kringum mig.
(Nótt og draumur (Fjall-
kirkjan III, 1973, bls. 10—
11.) Frumútg. á dönsku 1926.)
Eins og Uggi missti Gunnar móð-
ur sína ungur. Fyrsta bók hans, sem
hann gaf út sautján ára gamall, ber
nafnið Móðurminning.
í endurminningum sínum Það er
eitthvað sem enginn veit lýsir Líney
Jóhannesdóttir því þegar hún ung
missir móður sína og verður í beinu
framhaldi af því að yfirgefa bemsku-
heimili sitt. Fyrir henni er minning
móðurinnar án orða, hún er söngur,
og samlagast fegurð landsins, skáld-
skap, tilfinningum. í frásögninni sem