Morgunblaðið - 08.05.1987, Blaðsíða 8

8 B
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 8. MAÍ 1987
Geta
tölvur ort?
EFTIR OSKAR VISTDAL
Stein Mehren:
Corona. Formarkelsen og dens lys. Oslo 1986.
Allt frá því Stein Mehren kom fyrst fram
1960 hefur hann verið í fremstu röð
norskra höfunda. Hann hefur gefíð út
rúmlega 30 bækur, þar af er helmingur-
inn ljóðabækur en annað skáldsögur,
leikrit, hugleiðingar og ritsmíðar um menningar-
mál. Sem ljóðskáldi er honum jafnað við stórskáld
í norskri bókmenntasögu á borð við Olaf Bull, Olav
Aukrust og ekki síst Henrik Wergeland. Rétt eins
og þessi skáld er Stein Mehren heimspekiskáld sem
kafar í leyndardóma lífsins í alheimsvídd í ljóðum
sem oft eru hugleiðingar og spakmæli eða algleym-
isvitrun.
Stein Mehren yrkir í andstæðunum: „Ég skil
lífið aðeins gegnum andstæðumar. En ég get að-
eins lifað því gegnum það sem það líkist, það er
að segja gegnum það sem ég þekki aftur. I þess-
ari spennu heldur líf, sem ég held fast í, fast í
mig,“ segir hann í nýjustu bók sinni. Hvert fyrir-
brigði öðlast merkingu fyrir andstæðu sína. Hvað
væri lífíð án dauðans og hvemig gætum við metið
ljósið ef ekki væri myrkrið?
í hinni þversagnafullu sögu með sitt „lýsandi
myrkur" og „myrka ljós" leitar Stein Mehren yrkis-
efna. Undirstöðuhugmyndín er sú díaiektík tilver-
unnar sem fínnst jafnvel í minnstu brotum
alheimsins: „Við berum í okkur sköpunarandartak-
ið / eins og steinninn ber í sér sólargeislann /
Sekúnduna sem rennur ármilljónir gegnum hann.
Við berum í okkur sköpunarandartakið / og myrk-
rið í ríki dauðans.“
Aldrei hafa skáldið og hugsuðurinn Stein Mehr-
en stutt hvor annan jafn dyggilega og í nýjustu
bók hans. Margir ritdómarar telja að hún sé besta
verk hans. Titillinn má því teljast vel valinn: „Kór-
óna. Myrkvinn og ljós hans“. Kóróna heitir lýsandi
hringur sem birtist um sólu við almyrkva, nánast
eins og sættir ljóss og myrkurs, og þannig tákn
fyrir þá sameiningu andstæðna sem Mehren leggur
sig eftir. „Öll ljóð mín eru tilraun til þess að grípa
það ljós sem [...] myrkvinn felur, dregur til sín
og sendir frá sér.“
Bókin er í þremur hlutum. Fyrsti og þriðji hluti
eru ljóðabálkar. Miðhlutinn er safn meitlaðra at-
hugasemda í þrettán svokölluðum „myrkvum" sem
standa sem andstæða við, skulum við segja, lýs-
andi ljóðabálkana, díalektík þessa skáldskapar sem
ótvirætt áréttar yrkisefnið, „menn tuttugustu aldar
/ Dæmdir til þess að hafna sálu sinni, brottreknir /
í líkömum sínum / Og myrkrinu sem lýsir kringum
þá.“
Maðurinn, fómarlamb þversagna tilverunnar,
hann stendur með annan fót í ljósinu og hinn í
myrkrinu. Sem félagsvera er maðurinn að auki
fangi þess „skilningsháttar" sem hann fæðist með,
dauðadæmdur til forgengilegs lífs: „í hverju sam-
félagi liggur hneigð til þess að lokast utan um
mennina eins og samfélagð reyni að gera sig að
skilningshætti, sérstakri lífveru og einkasviði
lífsreynslunnar. í sérhverju samfélagi er kraftur
sem vill fullkomna sig sem hnattlíf, allsherjarlíf-
veru, þar sem ofaukið er huglægum skilningi
einstaklingsins. Til þessarar allsherjar fullnustu
notar samfélagið skilningshátt tímans, hugmynda-
kerfí og tækni. Tölvan er það verkfæri okkar tíma
sem best er til þess fallið að loka með samfélaginu
umhverfís okkur.
í meðfæddri og forgengilegri tilveru okkar í
samfélagsfangelsinu sem tengir okkur við hið
tímanlega og líkamlega er einnig draumurinn um
andstæðuna, vitrunin um hið yfírskilvitlega og
háspekilega. Hún er hreyfíaflið bak við „skilnings-
háttinn" og undirstaðan í Faust-harmleik mann-
kynsins, viðleitni þess að dæma sjálft sig óþarft.
„I ákefð lífsins sjálfs, ofsanum gegn dauðanum,
liggur eilífðarvídd sem sprengir lífíð, efnið, óendan-
leikann." Þetta er draumur dauðans í okkur, að
við temjum óendanleikann í okkur. Að við endur-
samræmum einsemd okkar í alheiminum." „Þetta
var hin skelfílega uppgötvun Fausts þegar hann
stendur á verkstæði sínu og skyndilega ljómar
heimurinn eins og öfugritun á glugganum. Hann
hefur selt Mefístótelesi huglægan skilning sinn, sál
sína. Í staðinn hefur hann fengið alla hlutlæga
þekkingu veraldar sem valdsvið sitt. En á glerrúð-
unni skín visnaður óendanleikinn eins og dulritun
sem aldrei verður ráðin. Þar sér hann glataða sál
sína sem felumynd. „Ó, við hefðum átt að þekkja
fyrr þennan draum: Harðlæstan universalisma mið-
alda þar sem allt framandi var brennt á báli í
þeirri trú að brenna mætti manninn úr manninum.
Hugmyndafræðingar, trúarsetningamar, tök fjöl-
miðla á okkur. Alls staðar fínnum við drauminn
um að dæma manninn óþarfan. Draumurinn um
hið algjöra upplýsingaflæði um hnöttinn er alræðis-
draumurinn að nýju, nú tjáður á máli tölvualdar.
Á þennan hátt er bók Steins Mehren framlag í
umræðuna um nýja „myrkvann", fjölmiðlana og
tölvutæknina. Spurningin er: Hvaða áhrif hefur
þróun upplýsingatækni á mannlegan skilning og
skapandi hæfileika okkar? „Tölvuheilinn reynir
ætíð að bijóta niður óendanleikann með því að stýfa
burt víddir hans, eilífðina og andartakið. Imyndun-
araflið hjá okkur, hin huglæga endurminning, berst
af alefli gegn eða-tengingu og og-tengingu tölvu-
heilans en vill setja fram eðaog-tengingu sem er
meira en nokkur rökvísi eða tölvuheili getur sam-
þykkt. Stein Mehren dregur saman hina lýsandi
tölvumyrkva í röð meitlaðra athugasemda sem hér
verður tekið úrval úr:
Tölva getur afmáð sjálfa sig og forrit sín en hún
getur ekki framið sjálfsmorð. Tölva getur varað
við háska en ekki óttast. Tölva getur gefíð tilfínn-
ingu um óendanleika og fært út forrit sín
óendanlega en hún getur ekki skynjað óendan-
leika. Hún þekkir fyrir, eftir og nú en ekki fortíð,
nútíð og framtíð. Það er unnt að slökkva á og
eyða tölvunni og forritum hennar en tölvan getur
ekki dáið. Hún hefur ekkert kyn og enga æsku.
Hún þekkir ekki sorgina, bara slysið, ranga lausn.
Hún þekkir tilviljunina en ekki örlögin. Tölvan
þekkir ekki frelsið, bara óvissuna. Hún leggur
fram sannanir en sannfærir ekki. Tölvan úreldist
en hún verður ekki öldruð.
Að dómi Steins Mehren stöndum við hér frammi
fyrir allsheijar afskiptum af Iífi okkar sem allt
andlegt lif verður að tryggja sig gegn. Gagnvart
myrkva upplýsingaflæðisins setur hann ljóðið sem
tjáningarform lýsandi sköpunargáfu mannsins.
„Setjum að ég segi að tölvan sé ljóð. Og ljóðið
tölva. Þannig reyni ég að segja hvað ljóðið er ekki
og hvað tölvan getur ekki verið.“
En hvað er þá ljóð og hvað er töiva? „Ljóð og
tölvutækni eru aðferðir til þess að tengja saman
þekkingu, tilfínningar eða minningar. Maður raðar
saman minningabrotum sínum, minnissneplum í
minningakerfi. Og upplifír tilfínninguna um að það
skapast minning sem er nær út fyrir andartakið."
„Hvað er grísk goðafræði annað en kerfi til þess
að geta munað eða fyrir minningar? Þannig gerðu
miðaldir himin og helvíti minniskerfí fyrir syndir
og dyggðir, fyrir tilfínningar og skilning á af-
mörkunum og samhengi. Eins og við könnumst við
úr verki Dantes."
Svo að örlítið sé snúið út úr Goethe: „Éilíf Fást-
myndin kallar oss.“
Alls staÖarfinnum við drauminn um aÖ dcema
manninn óþarfan. Draumurinn um hið algjöra
upplýsingaflœöi um hnöttinn er
alrceðisdraumurinn aÖ nýju, nú tjáður á máli ——
tölvualdar MM