Morgunblaðið - 08.05.1987, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 8. MAÍ 1987
B 3
hér fer á eftir er ekki aðeins að þær
systumar sitji við hlið móður sinnar,
kassinn sem þær sitja á er fóðraður
gæruskinnum og þakinn teppum,
mjúkur, hlýr og öruggur eins og
faðmur móðurinnar eða móðurlífið
sjálft:
Ef ég hugsa um þetta
óhöndlanlega sem allt í einu
er ekki lengur þegar móðirin
er horfin þá kemur upp í hug-
ann alveg sérstök mynd af
samvistum við móður mina.
Það er vetur og við litlu
systumar emm að fara útá
Húsavik með henni. Sleðinn
bíður á hlaðinu. Á honum er
kassi fóðraður með gæru-
skinnum. Ponni gamli at-
hugar lengi og vandlega hvort
sætið sé nú nógu mjúkt og
teppin nógu hlý. Hann er eins
og húskarl útúr sögu eftir
Selmu Lagerlöf...
Svo er lagt af stað. Ponni
gengur við hliðina á sleðan-
um. Það er djúpur snjór yfir
öllu. Sóti dregur okkur. í
kyrrðinni heyrist einkennilega
hátt í briminu og fossamir em
eins og undirspil bakvið brim-
hljóðið.
Við líðum áfram yfir hvítt
landið og hlustum á þetta
sérkennilega hljóð. Og þegar
það hverfur í fjarskann byrjar
móðir okkar að syngja. Hún
hefur mikla og fallega rödd
og söngur hennar er fullur
af tilfinningu. Hún kunni
urmul af þjóðvísum sem ég
Málfríður Einarsdóttir
Stefán Hörður Grímsson
hef aldrei síðan heyrt. Og það
er þessi mynd sem ég stefni
á móti eilífri fjarvem hennar
og söknuðinum.
Endalaus glitrandi lausa-
mjöll...
Og svo þessi söngur. Fúllur
af tilfinningu sem er eins og
fjarstæða, eins og ótrúlega
náð í kaldri draumaveröld
landsins.
Hann lifír í minningunni.
Ef hann þagnaði þá yrði
allt svo dauðahvítt og kalt.
Og nú emm við að fara frá
Laxamýri.
Síðan móðir mín dó er eins
og jörðin hafi verið að smá-
gliðna undir fótum
manns....
Pabbi hefur skrifað undir
afsal á sínum hluta jarðarinn-
ar. Ég veit ekki hvað afsal er.
(Það er eitthvað sem enginn
veit Þorgeir Þorgeirsson
skráði (1975), bls. 117-119
og 125.)
Söngur móðurinnar er lífíð sem
Líney teflir á móti dauðanum og á
vissan hátt samfélaginu. Hún skilur
sönginn, kómna, hið skáldlega mál,
en hún skilur ekki orðið afsal sem
heyrir hinu almenna máli til, — við-
skiptum, og sem á táknrænan hátt
ræður örlögum hennar. Og bókin
endar á þeim orðum að hún fer „til
vandalausra".
Konur
Samkvæmt Juliu Kristevu standa
konur — vegna samfélagslegrar jað-
arstöðu sinnar og valdaleysis — nær
kómnni, hinu óhefta flæði og glund-
roðanum en karlmenn yfirleitt. Þær
ná því betur til hennar og hafa gagn-
rýnni sýn á lögmál föðurins en þeir.
Það sama segir Kristeva að gildi um
alla mikla listamenn og skáld, sér-
staklega skáld módemismans, sem í
úrvinnslu sinni á tungumálinu leitist
við að bijóta niður lögmál föðurins
og nálgist þannig kómna og um leið
hið kvenlega.
Fáir íslenskir rithöfundar standa
nær kenningum Juliu Kristevu en
Málfríður Einarsdóttir. Hún er mjög
meðvituð um það samfélag sem hún
kastast út í og er sannarlega ómyrk
í máli. í bókum sínum kemur hún
aftur og aftur að sámm móðurmissi,
en móðir hennar lést af bamsfömm
nokkmm dögum eftir að Málftíður
fæddist. í Samastað í tílverunni
segir hún:
Um daginn sá ég í strætis-
vagni ungbam sem grét af
djúpri neyð í höndunum á
konu sem virtist vera eldri en
svo að hún gæti átt það. Aug-
un vom stór og eitt djúp
hrellingar sem ekki stilltist
við snuðið sem konan stakk
upp í bamið og stillti þó hljóð-
in. Þegar ég fyrst man eftir
mér bjó í mér mikil hræðsla.
Átti hún upptök í þessum
dögum þegar ég grét og fann
aldrei koma hendumar, sem
áttu mig, til að taka mig ný-
fædda og hjúkra mér svo ég
gæti sofið rótt og unað mér
við ýmislegt gaman vakandi,
heldur varð mér vakan að
hrellingu og svefninn bland-
inn kvíða? Faðir minn sinnti
ekki um mig.
(Samastaður í tilverunni
(1977), bls. 29-30.)
I eftirfarandi frásögn teflir hún
saman náttúm og samfélagi. Bæling-
una á öllu því sem skemmtilegt er,
ljúft og frelsandi, setur hún ekki
aðeins í samband við lögmál föður-
ins, heldur einnig tungumálið. Sjálf
brýtur hún niður hið almenna mál
með óheftri fantasíu og hugarflæði,
þar sem blandast saman ljóðræna,
háð og hlátur:
Þegar ég fæddist kom ég
engum til nokkurrar gleði og
síst föður og móður, enda
eignaðist ég aldrei föður og
móður, og er ekki laust við
að hvarflað hafi að mér að
víst hefði verið notalegra að
eiga föður og móður, og vita
þau fyrir aftan sig eða innan,
nokkuð talfá og róleg, en vit-
andi ráð við ýmsu og verandi
þó ekki að skipta sér af bam-
inu meira en góðu hófí gegndi,
og í rauninni svo nærri því
að vera ekki til, að þau væm
sem þáttur af náttúmnni,
rigningunni, vindinum, árstíð-
unum, fuglum að fljúga til
hafs eða heiða, en einkum
himinljósunum, tungli, norð-
urljósum og stjörnum, og
þekktust ekki frá þessu, jafn
sjálfsögð og ævarandi og það,
en ó vei, ég held þau hafi
hvergi verið.
En þó mig vantaði þennan
bakhjarl, mátti ekki takast
að slíta mig úr fullu samhengi
við tilveruna yfirleitt. Eg
tengdist að vísu ekki sam-
félaginu, og hef ekki gert
ennþá, og mér er hulin ráð-
gáta að það skuli vera til, og
menn í hærri stöðum sem
lægri em mér sem huliðsvemr
úr hulduheimum, og mennim-
ir í stórembættum lítið annað
en frakki og hattur og titill,
ef til vill eitthvað með nokkm
lífi innan í frakkanum og und-
ir hattinum, en þó líklegast
ekki annað en efja, kvap,
brennivínsbjúgur, tyllt saman
með gulri daunillri tóbakss-
ósu, mikilleiki, merkikertis-
háttur, svartur ótilkvæmi-
leiki, ambögur í máli og
ófagurt orðaval, ef eitthvað
af því sem þeir höfðu sagt og
skrifað bar fyrir augu, enginn
galsi, engin ljúfmennska
(a.m.k. ekki mér til handa,),
ekkert skop, engin frelsandi
léttúð. Ja, ljótt er að heyra.
(Samastaður í tilverunni
(1977), bls. 115-116.)
Ástin og tungumálið
í ástinni leitar maðurinn að rofnu
sambandi við likama móðurinnar, að
snertingu og öryggi frumbemsk-
unnar. En samkvæmt Juliu Kristevu
er þessi tilfinning svo bæld í nútíma-
þjóðfélagi og þá ekki síst af hinu
almenna tungumáli að hún á sér
vart viðreisnar von. í bókmenntum
má sjá að skilnaðaróttinn fylgir ást-
inni á mjög svipaðan hátt og hann
fylgir sambandinu við móðurina. í
ljóði Þuríðar Guðmundsdóttur sem
hún nefnir Eitt lítið ástarljóð kemur
vandamál tungumálsins upp á yfir-
borðið. Óttinn sem það birtir felst í
því að verða skilin eftir ein með ósögð
orð. Á móti orðunum teflir hún líkam-
anum, hrynjandinni, þögninni, því
sem er á milli línanna:
Stundum
er ég hrædd um
að þú farir burt
og skiljir mig eina eftir
með öll ósögðu orðin mín
sem voru ætluð þér
hvað á ég þá
að gera við þau
loka þau inni í hugskoti mínu
og láta þau breytast í
sektarkennd
eða veita þeim lausn
í þeirri trú
að þú hafi einhvemtíma
lesið þau milli línanna
á því litla sem ég sagði
úr raddblæ mínum
augum
og atlotum
á ég að trúa því
(Úr Það sagði mér haustið
(1985).)
í skáldsögu Steinunnar Sigurðar-
dóttur Timaþjófnum sem sögð er
frá sjónarhomi konu og beinlínis
Qallar um ástina er oft vikið að
þvingun tungumálsins og bælingu
tilfínninganna, og er munur á töluð-
um orðum og hugsuðum áberandi í
frásagnaraðferð bókarinnar. Eftir að
elskendumir hafa endanlega skilið
mæla þau sér mót í sundlaug, þar
sem eftirfarandi orðaskipti eiga sér
stað:
Ég má ekki sjenera þig með
grátstaf í kverkunum. Ég
busla í vatninu og þykist. Mig
svíður í sálina að sjá þig. Ég
segi það allt í einu:
Ég sé svo eftir þér.
Já.
Ég veit hvað jáið þýðir. Það
þýðir: og ég eftir þér. En þú
mátt ekki segja meira en já.
Af því þú fórst. Hvarfst mér
frá. Varðst að fara. Af ein-
hveijum ástæðum. Af þínum
ástæðum.
(Tímaþjófurinn (1986), bls.
84.)
Á sama hátt og hún bælir tilfinn-
ingar sínar með því að „gráta í
kafí“, — í táknrænni merkingu undir
yfirborði samfélagsins, talar hún
innra með sér og í hljóði við þann
sem hún elskar. Það litla sem hún
segir upphátt kemur óvænt og kostar
átak, og við því fær hún lítið svar.
Ljóð Stefáns Harðar Grímssonar
með því táknræna nafni Allt, fjallar
um tungumálið og skáldskapinn, ást-
ina og mannleg samskipti og lífs-
háskann sem þessu tengist:
í staðinn hugsar maður um
eitthvað sem er fext
og hvemig því fari vindur í faxi
en við skulum ekki nota orð
fyrir alla lifandi muni ekki orð
ég bara hangi í hárinu á þér
og sjórinn er fyrir neðan
Þetta er mjög gott dæmi um það
sem Julia Kristeva kallar þrá í tungu-
máli og aðeins kemur fram í máli
skáldskaparins. Ljóðið hafnar orðun-
um, tungumálinu, en vinnur um leið
úr því. Skáldlegt mál þess verður til
í þversögnum, myndbrotum, and-
stæðum og ekki síst þögnum, því sem
ekki er sagt. I sameinaðri mynd fax
og hárs má sjá fyrir sér hest, ef til
vill skáldfákinn sjálfan, og um leið
konu, ástkonu eða móður. í hvort-
tveggja heldur maðurinn sér dauða-
haldi sem hið eina til bjargar í
lífsháska. Það sem ógnar er það að
missa takið, aðskilnaðurinn við ann-
an líkama, aðra manneskju.
Höfundur er dósent íalmennri
bókmenntafræði við Háskóla ís-
lands. Greinin er unnin upp úr
kynningu á Juliu Kristevu sem
flutt var í Ríkisútvarpinu 5. apríl
sl.
0)0)
MOHOU
Evrópufnimsýning
„Vitntn“
L.A. Times valdi The Bedroom Window sem einn besta „þriller“ ársins 1987, en myndin
var frumsýnd í Bandaríkjunum í febrúar s.l.
Aðalhlutverk: Steve Guttenberg, Elizabeth McGovern, Isabelle Hubbert, Paul Shenar.
Leikstjóri: Curtis Hanson.
Sýndkl. 5,7,9 og 11.05. r