Morgunblaðið - 08.12.1987, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 8. DESEMBER 1987

Umskipti án breytinga
Bækur
Björn Bjarnason
Perestrojka.
Höfundur: Mikhaíl Gorbatsjov.
Útgefandi: Iðunn.
204 bls. Reykjavík 1987.
Ekki hefur farið fram hjá nein-
um, sem fylgíst sæmiiega með þvf,
er hæst ber í fréttum hverju sinni,
að Míkhaíl Gorbatsjov, aðalritari
sovéska kommúnistaflokksins, hef-
ur sent frá sér bók. Var hún gefm
út samtímís hínn 18, nóvember 'sl.
í fjölmörgum löndum, meðal annars
á íslensku. Hvorkí meira né minna
en 10 þýðendur iögðu hart að sér
við að íslenska bókina undir rit-
stjóm Heimis Pálssonar. Fullu nafni
heitir bókin: Perestrojka, ný hugs-
un, ný von. Vekur strax athygli,
að notað er rússneska orðið per-
estrojka í bókartitlinum. Hvers
vegna mátti ekki nota ísienska orð-
ið umskipti, sem þýðendur hafa
valið, þar sem rússneska orðið er
þýtt? Var það skilyrði af hálfu höf-
undar að rússneska orðið væri
notað? Perestrojka ásamt orðinu
glasnost hafa orðíð einskonar vöru-
merki fýrir þá stefnu, sem Gorb-
atsjov hefur boðað frá því að hann
tók við völdum aðalritara í mars
1985. Segja má að krafan um að
þessi orð séu notuð um stefnu Gorb-
atsjovs sé jafn klókt áróðursbragð
og þaulskipulögð auglýsinga-
mennska í tilefni af útgáfu bókar
Gorbatsjovs. Hvað orðin þýða skipt-
ir flesta frekar lítlu máii að því er
virðist; perestrojka og glasnost eru
orð, sem menn nota og segja: Eru
þau ekki til marks um að Gorb-
atsjov er að breyta sovésku þjóð-
félagi? Þegar hugað er að nafní
þessarar bókar á íslensku, vaknar
spuming eins og þessi: Hefði verið
unnt að gefa út bók á íslensku um
stefnu Franklins Roosevelt, Banda-
ríkjaforseta, undir heitinu New
DeaP.
Á liðnu sumri vakti það athygli,
hve lengi Gorbatsjov var fjarverandi
frá Moskvu. Hann kom hvergi fram
opinberlega og í sovéskum sjón-
varpsfréttatímum voru lesin frá
honum bréf til hinna og þessara.
Minnti sá háttur á tíma forvera
hans, veikra. og aidurhniginna.
Grunsemdum vegna fjarveru Gorb-
atsjovs var meðal annars svarað á
þann veg, að hann væri að skrifa
bók. Hvort sem það er rétt eða
ekki, að Gorbatsjov hafi eytt sumar-
leyfi sínu í ágúst til að skrifa þá
bók, sem hér er til umræðu, er víst,
að hann hefur líklega ekki þurft
mjög langan tíma til að taka hana
saman. Mér fannst eins og ég væri
að lesa 200 blaðsíðna ræðu, sem
kynní að vera samín af áróðurs-
mönnum og öðrum huldumönnum.
Að vísu mun betur þýdda ræðu
heldur en langa texta, sem stundum
berast á íslensku frá Novosti, áróð-
ursskrifstofu sovéska sendiráðsins
í Reykjavík, og ekkí eins klisju-
kennda og ræðumar eftir Brezhnev
á sínum tíma. Sú saga var sögð
um Brezhnev, að hann hefði eitt
sinn staðið og lesið eína af ræðum
slnum tvisvar yfir sömu áheyrend-
um; höfundur ræðunnar hefði
gleymt að taka afritið til sín! Sömu
sagnameistarar í Sovétríkjunum
spyrja nú: Er perestrojka og glas-
nost að bera árangur? Já, er svarað,
ekki í Sovétríkjunum heldur á Vest-
urlöndum!
Athyglisvert er, að Gorbatsjov
lítur yfir forvera sína og beínt tíl
Leníns sjálfs: „Lenln lifir enn í hug
og hjarta milljóna manna," segir
hann og skömmu síðar: „Þótt fár-
sjúkur væri hafði Lenín þungar
áhyggjur af þvf hvemig sósíalism-
anum reiddi af. Hann skynjaði
leyndar hættur sem ógnuðu hinni
nýju skipan. Við hljótum líka að
skilja þær áhyggjur. Hann sá að
sósíalismans biðu gífurleg óleyst
vandamál og hann hlaut að þurfa
að stríða við margt af því sem mis-
tekist hafði f byltingu borgarastétt-
arinnar. Því var gripið til aðgerða
sem ekki virtust samrýmast innsta
eðli sósíalismans eða riðu að
minnsta kosti að sumu leyti í bága
við almennt viðurkenndar hug-
myndir um sósíalfska þróun."
Hvemig skilur sú þjóð þetta, sem
í 70 ár hefur verið alin upp við
óskeikulleika Leníns? Hún hlýtur
að skilja hin tilvitnuðu orð á þann
veg, að þótt einhveijir saki Gorb-
atsjov um að ganga gegn viðteknum
hugmyndum um sósfalíska þróun,
sé hann ekki á meirí villigötum en
sjálfur Lenín. „Það var Lenfn sem
benti á nauðsyn þess að saman
færu almannaeign á framleiðslu-
tækjum og persónulegir hagsmunir
einstaklinga og þetta er kjami
stefnu okkar, lykillinn að þeírri rót-
tæku endurskipulagningu efna-
hagslífsins sem við ætlum okkur
að hrinda í framkvæmd," segir
Gorbatsjov á einum stað og
skömmu síðar: „Búa verður fyrir-
tækjum skilyrði sem hvetja til
samkeppni í efnahagslífinu til heilla
fyrir hag neytandans og tekjur
starfsmanna verður í einu og öllu
að miða við þær undirtektir sem
framleiðslan fær, gróðann."
í bók sinni tekur Gorbatsjov af
öll tvfmæli um að hann ætli af
ganga gegn sósfalísmanum. Hann
leggur jafnframt ríka áherslu á
það, hvað eftir annað, að f Sovétríkj-
unum þurfi að breyta sálarástandí
manna ekki sfður en fyrirkomulagi
við rekstur fyrirtækja. Gorbatsjov
segist að ósk útgefenda sinna hafa
bætt sýnishomum af bréfum til sín
í handritið. Einn bréfritari kemst
þannig að orði: „Þér hafið læknað
okkur af félagslegri deyfð og sinnu-
leysi og kennt okkur að trúa á eigin
MIKHAÍL CORBATSJOV
íferestiojka
NÝHUGSUN NYMDN
mátt, réttlæti og lýðræði. . .“ Ein-
mítt þetta vírðist vera eitt helsta
markmið með pprestrojka, að ýta
við sovéskum verkalýð og reyna að
koma honum upp úr stöðnuðu fari.
Þegar Gorbatsjov tók við völdum
blöstu við tveir kostir: áframhald-
andi stöðnun og síðan afturför
annars vegar og átak gegn stöðnun-
inni í von um framfarir. Gorbatsjov
valdi auðvítað síðari kostinn. Hann
hefur sagt f mörgum orðum, hvaða
leið eigi að fara að markmiðinu.
Nú er þess beðið með vaxandi
óþreyju að eitthvað gerist. Vest-
rænar þjóðir geta ekki annað en
beðið eins og aðrir; það getur ekki
verið undir þeim komið, hvort Gorb-
atsjov situr lengi eða stutt við völd.
Því ræður sovéska kerfið, sem er
andstætt öllum breytingum.
í nýlegu viðtali við bandarískan
sjónvarpsmann reyndi Gorbatsjov
eftir bestu getu að haga seglum
sínum þannig, að hann gæti bæði
veríð maður breytínga og þó tals-
maður óbreyttrar stjómskipunar í
Sovétrfkjunum, þar sem einn flokk-
ur hefur allt í hendi sér og ætlar
ekki að sleppa neinu. Þessa leið
reynir hann einnig að fara í bók
sinni. Hann brýst aldrei út úr viðjum
hins sovéska stjórnkerfis og lýsir
ekki yfir neínu, sem túlka má sem
breytingu á meginstefnunni. í sfðari
hluta bókarinnar ræðir hann um
utanríkísmál og samskíptin við aðr-
ar þjóðlr. Þar segir hann meðal
annars frá því, að hann hafi rætt
við forsætisráðherra nokkurra
Evrópuríkja, þeirra á meðal
Stejngrím Hermannsson.
Ég var í Moskvu þá daga, sem
Steingrímur Hermannsson dvaldist
þar með fylgdarliði sínu. Kvöldið
áður en Steingrímur kom þangað
sendi Tass-fréttastofan út þá frétt,
að sovéska stjómin hefði fallið frá
skilyrði sínu um að semja ekki um
upprætingu á meðaldrægum eld-
flaugum nema Bandaríkjamenn
takmörkuðu geimvamaáætlun sína.
Við heimkomuna skildist mér, að
ýmsir hefðu tengt þessa yfirlýsingu
komu Steingrfms til Moskvu. Kom
það mér í opna skjöldu, því að ég
skýrði ís'ensku sendinefndinni frá
þessari tilkynningu Tass og benti
henni á, að koma Steingríms kynni
að vekja meiri athygli en ella fyrir
bragðið. í bók sinni segir Gorb-
atsjov, að viðræður hans við al-
þjóðlega menntamenn á þingi í
Moskvu um kjamorkulausan heim
hafí haft mikil áhrif á sig. „Ég
ræddi niðurstöður þingsins við fé-
laga mína i framkvæmdanefnd
sovéska Kommúnistaflokksins og
við ákváðum að gera nýja meiri
háttar tilslökun. Leysa utan af
Reykjavíkurpakkanum og skilja
málefni meðaldrægra flugskeyta í
Evrópu frá hinum atriðunum," seg-
ir Gorbatsjov og minnist ekki á
Steingrím.
Á blaðamannafundi í Kaup-
mannahöfn að lokinni Moskvuför-
inni sagði Steingrímur Hermanns-
son frá því, að Gorbatsjov hefði
sagt, þegar þeir ræddu um ferða-
frelsi, að menn skyldu bara bíða
og sjá, sovéskir borgarar ættu eftir
NYIR LAMPAR
MEÐ KÍNA
SKERMUM...
HÖFÐABAKKA 9.
SlMI 685411
LAUGAVEGI 40
REYKJAVÍK SÍM116468
að njóta þessa frelsis jafnvel um-
fram Bandaríkjamenn. Hvergi
minnist Gorbatsjov á neitt í þessa
veru í bók sinni.
Þegar þeir kaflar bókarinnar,
sem §alla um utanríkismál eru lesn-
ir, verður erfiðara en áður að átta
sig á því, hvaða erindi Steingrímur -
Hermannsson, utanríkisráðherra,
taldi sig eiga á blaðamannafund í
tilefni útkomu hennar. Að öðrum
þræði er Gorbatsjov að bera sig upp
undan því, að ýmsum þykir nóg um
hemaðarmátt Sovétríkjanna og
telja, að ætlunin sé að beita honum
til að auka yfirráð þeirra og styrkja
áhrifamátt valdhafanna í Kreml.
Hann kvartar undan „óvinaímynd-
inni". Á hinn bóginn leggur hann
ríka áherslu á mikilvægi sovéska
hersins og kjamorkuheraflans og
að Sovétríkin séu veldi á borð við
Bandaríkin; við Bándaríkjamenn
ætli Sovétmenn að ræða um framtíð
mannkyns. Til Evrópu lítur hann
ofan af stalli sínum eins og til fólks-
in í Sovétríkjunum og vill þó láta
svo lítið að tala fyrir munn Evrópu
eins og sovéska almúgans. Hann
segist hafa komist að þeirri niður-
stöðu, að Evrópa sé sameiginlegt
heimili okkar. Og lýsir því með þess-
um yfirlætisfulla hætti, hvemig
hann uppgötvaði þessi sanníndi:
„Eftir að hafa vanið mig við nýj-
ar horfur í stjórnmálum gat ég
ekki lengur samþykkt á gamla
mátann hinn marglita pólitíska upp-
drátt af Evrópu sem líkist helst
bútasaumsteppi. Sú álfa hefur feng-
ið meira en sinn skammt af stríði
og tárum. Hún hefur fengið nóg.
Þegar ég renndi sjónum yfir þetta
langþjáða land og íhugaði hinar
sameiginlegu rætur evrópskrar
menningar, sem er svo fjölbreytt
en í grundvallaratriðum þó ein og
söm, skynjaði ég af vaxandi skarp-
skyggni hve glima hemaðarblok-
kanna er tilbúin og stundleg, hversu
úrelt járntjaldið er. Svona hef ég
líklega fengið hugmyndina um sam-
eiginlegt evrópskt heimili og á réttu
augnabliki varð þetta orðtak til af
sjálfu sér á tungu minni."
Svona skrifa ekki aðrir um sjálfa
sig en menn, sem eru sannfærðir
um, að þeir hafi sögulegu hlutverki
að gegna. Athyglisvert er, að þama
notar höfundur orðið ,jámtjald“,
sem Sovótmenn hafa talið til marks
um ofstæki andstæðinga sinna á
Vesturlöndum. Á hinn bóginn forð-
ast Gorbatsjov að nefna smánar-
múrinn í Berlín, sem er áþreifanleg-
asta dæmið í Evrópu um uppgjöf
kommúnismans gagnvart fijálsræði
og velmegun Vesturlanda. Oftar en
einu sinni ber hann sig upp undan
þeim orðum Ronalds Reagan, að
Sovétríkin séu „keisaradæmi hins
illa“ og segir meðal annars á einum
stað: „Ég játa opinskátt að það sem
við vitum um Bandaríki Norður-
Ameríku styrkir ekki sannleiksgildi
hugmyndarinnar um dýrlega höll á
hæðarbrún. Ég get fullyrt jafnhik-
laust að við lftum ekki á Bandaríkin
sem „keisaradæmí hins illa“.
Gorbatsjov skilgreinir sjálfan sig
sem arftaka Leníns. Á sinn hátt
boðar hann byltingu heima fyrir og
vill leggja sig fram um að ná vin-
sældum utan Sovétríkjanna. Hann
er einhver mesta áróðurssprengja,
sem kastað hefur verið frá Kreml
síðan Khrústsjov leið. Við eigum
enn eftir að sjá áhrifin. Bókin Per-
estrojka er eitt brot þessarar
sprengju. Bægslagangurinn í kring-
um útgáfuna sýnir vel, að Sovét-
menn kunna að spila á vestrænt
auglýsingakerfi og höfða til hé-
gómagimdar margra andspænis
hinu dularfulla valdi innan Kremlar-
múra.
Heimi Pálssy'ni hefur farið rit-
stjóm á þýðingu þessarar bókar vel
úr hendi. Þess sjást ekki merkl, að
það verk sé unnið af tíu mönnum.
I flestu get ég sætt mig orðaval;
þó hallast ég að því að pólítburo
sé kallað stjómmálaráð á íslensku
en ekki forsætisnefnd. Á einum stað
stendur: „Hér var ekki lagður meg-
inþungi á fækkun kjamavopna eins
og í Salt I og Salt II samningunum
heldur á hraða útrýmingu þessara
vopna.“ Hér hlýtur að vera um
misskilning í þýðingu að ræða. í
Salt-samningunum var samið um
takmörkun vígbúnaðar en ekki
beina fækkun kjamorkuvopna.