Morgunblaðið - 20.01.1988, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 20. JANUAR 1988
17
Passacagliu-stef úr Konzert fyrir orgel og hljómsveit
eru samsettir úr tveimur minnkuð-
um sjöundarhljómum. Slíkir
hljómar minna frekar á ómstríða
tónaklasa en hefðbundna
þríhljóma. í lokakafla verksins
(Finale) eru raðir þykkra dúr-
hljóma þar sem oft er þríund á
milli aðliggjandi hljóma. Eins og
fyrr sagði í þessari grein þá ein-
kennir slíkur hljómagangur mörg
síðari verk Jóns, en í þeim verkum
eru hljómamir í miklu „ómeng-
aðra“ formi en þeir er birtast í
þessum konsert.
Að öðru leytinu til er þessi
tónsmíð gjörólík flestum síðari
verkum Jóns (nema þá helst Org-
elprelúdíunum op. 16) og gætir í
henni lítið sem ekkert áhrifa frá
íslensku þjóðlögunum.
Allt frá upphafí konsertsins til
loka hans þá er hlutur orgelsins
ríkjandi. Hlutverk organistans
krefst feiknalegrar tæknikunnáttu
og eins næmri tilfínningu fyrir
röddun hljóðfærisins. Hljómsveitin
gerir ýmist að styðja við orgelleik-
inn eða að hún stríðir á móti
honum. Hvorutveggja krefst ná-
kvæmrar samhæfingar ef heildar-
áhrif verksins eiga ekki að fara
forgörðum.
- • -
Jón Leifs átti mikilli velgengni
að fagna á Þýskalandsárum sínum
bæði sem tónsmiður og sem hljóm-
sveitarstjóri. Hann stjómaði
mörgum bestu hljómsveitum lands-
ins, m.a. Gewandhaus-Orchester í
Leipzig, Biickeburger Hofkapélle,
Fílharmoníusveitinni í Dresden,
Akademisches Orchesfyr í Berlín,
Dortmunder Stadtisches Orchester
og Bluthner Orchester í Berlín. Þá
stjómaði hann 1923—1924 Leip-
ziger Volksakademie, og vorið
1926 stjómaði hann 1923—1924
Leipziger Volksakademie, og vorið
1926 stjómaði hann Fílharmoníu-
sveit Hamborgar á ferð ’iljómsveit-
arinnar til Noregs, Færeyja og
Islands. Tónverk hans vom mikið
flutt og mörg þeirra vom gefín út
á prenti af hinu virta forlagi Fr.
Kistner & C.F.W. Siegel í Leipzig
(þar á meðal orgelkonsertinn). Þá
skrifaði Jón fjölda greina, sem birt-
fyrir orgel og hljómsveit op. 7 hafi
verið saminn um miðjan þriðja ára-
tug þessarar aldar, eða um fimm
ámm eftir að hann lauk námi í
Leipzig. Þá hafði hann skrifað
Fjögur píanólög (op. 2), Æfíngu
fyrir fíðlu (op. 3), Þijú sönglög við
Eddukvæði (op. 4), Prelúdíu fyrir
orgei og Kyrie fyrir blandaðan kór
(op. 5), og tvö hljómsveitarverk
(Triologia piccola op. 1, og Hljóm-
leika við Galdra Loft op. 6).
Ekkert þessara verka kemst í
samjöfnuð við orgelkonsertinn
hvað varðar umfang, fmmleika og
listrænan metnað.
Næstu verk í röðinni á eftir
konsertinum em Variazione past-
orale fyrir hljómsveit (op. 8) og
íslandsforleikurinn (op. 9), sem er
líklega þekktasta verk Jóns og það
verka hans sem oftast hefur verið
leikið hér á landi.
Konzert fyrir orgel og hljóm-
sveit op. 7 er skrifaður fyrir
piccolo-flautu, flautu, óbó, enskt
hom, klarínett og bassaklarínett,
fagott og kontrafagott, tvö hom,
tvo trompetta, básúnu, túbu, slag-
verk og strengjasveit, auk orgels-
ins í sólóhlutverkinu. Verkið er
alls ekki í hefðbundnu konsert-
formi heldur er hér um að ræða
volduga passacagliu, sem er römm-
uð inn af þróttmiklu forspili og enn
kröftugra eftirspili. Passacaglian
byggir á átta takta stefi með upp-
takti og er það í 3A takti (sjá
meðf. mynd). Stefið er leikið alls
þijátíu sinnum í bassaröddum org-
elsins og/eða hljómsveitarinnar
áður en lokakaflinn hefst. Stund-
um er taktskipan þessa þrástefs
breytt nokkuð (einkum í kafla
merktum Alla marcia) en oftast
notar Jón það í sinni uppmnalegu
mynd og aldrei færir hann það um
set í tónskalanum. Þessu síendur-
tekna stefi fylgja svo í efri röddun-
um kontrapunktísk tilbrigði af
hinum fjölbreytilegustu gerðum.
Hvað gerð hljómanna snertir þá
Jón Leifs sextugur 1. mai 1959
er verkið afar litskrúðugt og úir
og grúir af þykkum þríhljómum
með sjöundum og níundum og oft-
ar er ekki einnig með viðbættum
sexundum. Einkum heyrast slíkir
hljómar í upphafi verksins og í
lokakafla þess. Að þessu leytinu
til minnir þetta verk á hin miklu
verk Richard Strauss og Max Re-
gers. Þá koma einnig fyrir á
mikilvægum stöðum hljómar, sem
ar voru í ýmsum virtustu tónlist-
artímaritum Þýskalands.
Velgengni Jóns tók enda með
valdatöku nasista árið 1933, og
árið 1937 segir Jón að nasistar
hafí lýst verk sín í bann. Þó feng-
ust undanþágur tvisvar eða þrisvar
fram til ársins 1941 til þess að
flytja verk Jóns. Þetta bann á
eflaust rætur sínar að rekja m.a.
til þess, að þáverandi eiginkona
Jóns var af gyðingaættum. Þá
brann allt hið prentaða upplag af
verkum Jóns árið 1943, þegar eld-
ur kom upp í byggingu útgáfufyrir-
tækisins í loftárásum Banda-
manna.
Undirrituðum er kunnugt um
aðeins tvenna opinbera tónleika'
þar sem Konzert fyrir orgel og
hljómsveit op. 7 var leikinn, en
þeir gætu vel hafa verið fleiri.
Þeir fyrri voru í Wiesbaden árið
1935 og lék þá Kurt Utz á orgelið
undir stjóm H. Thierfelder. Síðari
tónleikamir vom þeir sem nefndir
vom í upphafí þessarar greinar, í
Berlín 10. mars 1941. Tónleikamir
vom haldnir á vegum Prússnesku
listaakademíunnar og var það að
undirlagi Gerhard von Keussler að
Jóni var boðið að stjóma verki sínu
á þessum tónleikum. Kurt Utz lék
á orgelið. Heimildamaður minn um
þessa tónleika er Kristján Alberts-
son, rithöfundur og mikill vinur
Jóns:
„Jón Leifs var síðastur á hljóm-
skránni síðasta kvöldið, og stjóm-
aði verki sínu Hljómleik fyrir orgel
og hljómsveit. Ég sat á svölum og
sá ekki niður í salinn, sá ekki að
fólk var að ganga út allan tímann
meðan verkið var leikið, svo að
örfáir vom eftir í lokin. Mér fannst
verk Jóns Leifs stórfenglegt, og
ég bjóst við að eftir lok þess myndi
húsið leika á reiðiskjálfí af fögn-
uði. En við vomm víst innan við
tuttugu sem klöppuðum, og langt
frá hver öðram í hinum stóra,
nærri tóma sal. Jón Leifs sneri sér
við og hneigði sig brosandi, og við
klöppuðum lengi þessir tuttugu,
og hann hélt áfram að hneigja sig,
til hægri og til vinstri og upp til
svalanna, með hressilegum
ánægjusvip, eins og þetta væri
fágætur sigur...
Ég hitti Jón Leifs á eftir í her-
bergi hans að sviðsbaki. Inn kom
liðsforingi í einkennisbúningi, tein-
réttur og hvatlegur, rétti tónskáld-
inu nafnspjald sitt og sagði: „Má
ég þakka yður. Ég skammast mín
fyrir landa mína í kvöld“ — hneigði
sig og fór.“ (Morgunblaðið, 1.5.
1959.)
Þessi lýsing Kristjáns lýsir betur
en flest annað skapferli Jóns og
eins varpar hún ljósi á þá erfið-
leika, sem illa séðir listamenn áttu
við að glíma í Þýskalandi nasism-
ans.
Tónleikamir í kvöld í Stokk-
hólmi með orgelkonsert Jóns Leifs
hafa ekki aðeins tónlistarlegt gildi
heldur hafa þeir víðtækari tákn-
ræna merkingu. Þeir em okkur
íslendingum áminning um að skiln-
ingsleysi og sofandaháttur getur
drepið í dróma fijóa list svo áratug-
um skiptir; þeir sýna að ef við
hristum ekkiaf okkur slenið þá
mun það sannast enn á ný áð það
þarf útlendinga til þess að taka
fmmkvæðið í kynningu íslenskra
listamanna; — og þeir rifja það enn
einu sinni upp fyrir manni að á
íslandi rýmast illa stórhuga lista-
menn, listamenn sem fara ekki
troðnar slóðir. Látum okkur þessa
tónleika að kenningu verða, og
látum það sannast að íslendingar
séu þess verðir að hafa átt lista-
mann eins og Jón Leifs.
Helstu heimildir:
Jón Leits: Hvernig sem ég tónsmíðar?
óbirt greinargerð (1960).
Jón Leifs: Islands kllnstlerische Anreg-
ung (1951)
Hallgrimur Helgason: íslands lag —
þættir sex tónmenntafrömuða (1973).
Morgunblaðið 23.11. 1946, 1.5. 1959
og 5.5. 1969
Hjálmar H. Ragnarsson: Jón Leifs, Icel-
andic Composer: Historical Back-
ground, Biography, Analysis of
selected Works, meistaraprófsritgerð
frá Comell University (1980).