Morgunblaðið - 07.05.1989, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ MIIMNINGAR aUNNUIIAGUU 7. MAl 1989
lC ?29
Stefán Ogmunds-
son - Kveðjuorð
Ég hafði óttast að Stefán Ög-
mundsson kveddi okkur fyrr en í
raun gerðist. Hann hafði barist við
alræmdan sjúkdóm í mörg ár en
vágestur sá sigrar manneskjuna
jafnan að lokum. Vitaskuld glödd-
umst við gamlir og nýir samstarfs-
menn og vinir Stefáns yfir þessari
seiglu, en hún var í góðu samræmi
við skaphöfn bóndasonarins af
Grímsstaðaholtinu er helgaði ævi
sína málstað lítilmagnans og verka-
lýðsstéttarinnar bæði hér heima og
úti um löndin. Því Stefán sá óvenju-
lega vítt • yfir allt frá æskuárum
sínum. Svo lengi sem ég þekkti til
hans og hafði spurnir af var hann á
sífelldum ferðalögum eftir því sem
ástæður leyfðu og sóttist eftir að
kynnast nýjum hugmyndum og sann-
anlega lifandi fólki.
Ég kynntist Stefáni fyrst vorið
1961 — gott ef ekki var á þjóðhátíð-
ardaginn 17. júní — þegar við vorum
báðir skikkaðir til að taka sæti í
stjórn Listasafns Alþýðusambands
íslands, hann sem fulltrúi Alþýðu-
sambandsins en ég tilnefndur af
stofnandanum Ragnari Jónssyni.
Fyrstu árin hittumst við tæplega
nema á stjórnarfundum eða þegar
efnt var til sýninga endrum og sinn-
um á hinni einstæðu gjöf Ragnars
og ijölskyldu hans. En svo gerðist
það einn góðan veðurdag haustið
1969 að höfundur þessara orða var
beðinn að taka að sér daglega starf-
ið á Laugavegi 18. Einmitt um þær
mundir lögðu menn smiðshöggið á
stofnun menningar- og fræðslusam-
bands íslenskrar verkalýðshreyfmg-
ar. Stefán var kjörinn fyrsti stjórnar-
formaður þess og satt best að segja
get ég ekki komið auga á neinn ann-
an sjálfsagðari í embættið á þeirri
tíð. Hann var í huga mínum og fjöl-
margra annarra óumdeilanlegur
menningarleiðtogi fólksins sem
kennir sig við verkalýð í landi okkar
— vel að merkja innan hreyfingarinn-
ar sjálfrar: sívökull, hafði söguna og
fortíðina „í hendi sér“ og aldrei á
því að slá af kröfunum til menning-
arlífs, þótt menn væru að beijast
fyrir efnalegri tilveru sinni. Að þessu
leyti virðist hann hafa átt samleið
með ýmsum merkustu sósíalistum
aldarinnar.
'Það æxlaðist svo til að samstarf
okkar Stefáns varð fljótlega náið í
húsakynnum Listasafnsins og MFA
að Laugavegi 18. Hann ýtti mér
smámsaman út í með lagni að ann-
ast fleiri og fleiri störf fyrir fræðslu-
sambandið því að hér þurfti að mörgu
að hyggja frá upphafi: annast dag-
legan rekstur svo sem fjármálin,
bréfaskriftir innlendar og erlendar,
bókhald sem var handfært í þá daga,
undirbúa námskeið og fundi í
fræðslusalnum sem nú var fullbúinn
og notaður jafnframt til listsýninga,
hafa samband við verkalýðsfólkið,
ekki síst utan Reykjavíkur. Síðan
bættust fjölmörg atriði á þennan
umræðu- og framkvæmdalista svo
sem vísir að félagsmálaskóla. Ég var
í fyrstu dálítið feiminn við að taka
að mér störfin sem sum hver að
minnsta kosti kröfðust allnáinna
kynna af verkalýðshreyfingunni en
Stefán gerði sem minnst úr því og
hélt að ég yrði fljótur að átta mig í
framandlegu umhverfi.
Á því varð nokkur bið að Stefán
kæmi sjálfur til launaðra starfa hjá
menningar- og fræðslusambandinu.
Ýmsir tortryggðu hann fyrst í stað
vegna þess orðspors sem af honum
fór sem byltingamanns og sósíalista
af gamla skólanum. Sú tortryggni
átti síður en svo við rök að styðjast.
Stefán beitti samstarfsfólk sitt
hvorki pólitískri ýtni né klækjum.
Þótt hann héldi hugsjónaeldinum lif-
andi innra með sér og þeytti slitrum
hans út á milli tannanna endrum og
sinnum var hann þó fyrst og fremst
raunsæismaður í viðkynningu og
starfi með félögum sínum. Faglegu
efnin, menningarmiðlunin, verka-
lýðsfræðslan í víðasta skilningi þess
orðs var honum heilagt baráttumál
og þar kom stjórnarfólkið af vinstra,
mið og hægra kantinum fullkomlega
til liðs við hann í allstrembinni sókn
á frumbýlisárunum. Þessa jákvæða
andrúmslofts innan stjórnarveggj-
anna nutum við starfsmennirnir í
ríkum mæli, Baldur Óskarsson og
Tryggvi Þór auk undirritaðs.
Samstarf okkar Stefáns Ög-
mundssonar stóð á tíunda ár meðan
við báðir fjölluðum um málefni Lista-
safnsins og MFA. Lengi sátum við
andspænis hvor öðrum á sömu skrif-
stofunni á sjöttu hæðinni á Lauga-
vegi 18 þar sem Alþýðusambandið
hafði bækistöðvar ásamt hliðarstofn-
unum sínum er voru að vaxa úr
grasi. Stefán lagði áherslu á þetta
fyrirkomulag og ég man vel að ég
var dálítið uggandi um að við trufluð-
um hvor annan við afgreiðslu dægur-
málanna. En þegar til kom reyndist
þetta vera hin besta aðferð til að
leysa ýmiskonar vanda eins fljótt og
vel sem kostur var eftir símtal, við-
ræður úti í bæ eða kannski rabb við
ASI-fólkið. Þetta vissi hinn lífsreyndi
og félagsklóki maður en honum var
ef til vill ekki eins ljóst að um leið
var hann að uppfræða mig um mikils-
verða hluti sem hvorki var að finna
í umræðum á ráðstefnum né bókum
eða tímaritsgreinum. Ég fylgdist í
hálfgildings laumi með því hvemig
hann samdi ræður sínar og erindi
og gat ekki komst hjá því að upp-
götva að sumar hápraktískar hliðar
þeirrar athafnar voru sprottnar úr
starfi hans sem prentara. Stundum
bað hann mig um að lesa yfír ritsmíð-
ar sínar og óskaði eftir að ég gerði
við þær athugasemdir. Stefán var
prýðilega ritfær maður eins og ætt-
menni hans fleiri. Hann flutti mál
sitt sköruglega, allt að því hátíðlega
á stundum. Yfirleitt var hann þolin-
móður og sanngjam í málflutningi
en snerist til varnar og beittrar sókn-
ar þegar honum fannst málatilbúnað-
ur öfugsnúinn og aðferðir ódrengi-
legar.
Stefán hafði gjarnan mörg járn í
Guðrún Jónsdóttir
Fosskoti - Kveðjuorð
Fædd 1. október 1904
Dáin 20. apríl 1989
Við viljum með örfáum orðum
minnast ömmusystur okkar Guð-
rúnar Jónsdóttur frá Fosskoti í
Miðfirði. Við kynntumst henni fyrst
er hún flutti til Hafnarfjarðar árið
1965 ásamt Jóni bróður sínum. Þau
bjuggu fyrst í kjallaranum hjá afa
okkar og ömmu að Hverfisgötu
13b. Síðar fluttu þau að Álfaskeiði
1 en Jón dó árið 1971.
Guðrún eða Gunna frænka eins
og við ávallt kölluðum hana var
einstaklega góð kona og gott að
sækja hana heim. Ófáar ferðirnar
fórum við til hennar, sérstaklega
er leið lá heim úr skólanum. Hún
var dugleg að vinna í höndunum,
sérstaklega við pijónaskap og vom
þeir ómissandi vettlingarnir frá
Gunnu frænku. Gunna kom úr sveit
en er á mölina var komið breyttist
ekki hennar lífsstíll. Hún lagði ekki
mikið upp úr veraldlegum gæðum
en mótaði heimili sitt og umhverfi
sem henni var einni lagið. Alltaf
var hægt að sjá gömlu góðu sveita-
siðina, hvort heldur sem það var
innandyra eða utan. í raun var al-
veg einstakur blær í kringum allt
hjá Gunnu frænku sem við systurn-
ar upplifðum á sérstakan hátt og
þykir okkur vænt um að hafa feng-
ið að kynnast henni. Er það ekki
hvað síst fóður okkar, Baldri Jóns-
syni, að þakka, því að hann var
mjög umhyggjusamur í hennar garð
og reyndist henni sem besti sonur.
Við kveðjum Gunnu frænku
eldinum. Á skrifstofunni gat ég ekki
komist hjá að fylgjast með því hversu
félagsmál prentarastéttarinnar voru
honum hjartfólgin. Raunar tók hann
þátt í þeim af lífi og sál þegar til
átaka dró, til að mynda við stjórnar-
kjör og var víst aldrei í vafa um
hvorumegin hann ætti að standa í
baráttunni. Það er athyglisvert
hversu þétt hann studdi við bakið á
ungu og álitlegu fólki, hvatti það til
dáða og valdi það til forustustarfa
úr stórum félagshópi. Sjaldap skjátl-
aðist honum í þeim efnum. Á meðan
austur-þýska Alþýðulýðveldið naut
ekki viðurkenningar sem sjálfstætt
ríki sótti hann það heim með jöfnu
millibili og studdi það af ráðum og
dáð. Þegar líða tók á vorið var það
segin saga að Stefán fór að garfa í
undirbúningi Eystrasaltsvikunnar,
svara bréfum sem aðrir höfðu trass-
að og tala við einhveija menn í Kaup-
mannahöfn. Og áður en margir tímar
voru liðnir var búið að hnýta endana
traustlega saman.
Ég hef enn ekki minnst á tvo
lífræna og skemmtilega þætti í sam-
skiptum okkar Stefáns Ögmundsson-
ar:
Annar snertir það er stjómir MFA
og Listasafnsins ákváðu að rugla
saman verkalýðsfræðslu og listsýn-
ingum og leiksýningum af ýmsu tagi.
Við fórum um Suður- og Vestur-
landið allt vestur á ísafjörð með gild-
um flokki manna og boðuðum til
vinnustaðafunda af líku tagi í höfu-
borginni. Hér var Stefán í essinu
sínu. Hann þekkti ýmsa forustumenn
verkalýðsfélaganna í kaupstöðum og
kauptúnum og tengdist öðrum með
ítarlegum símtölum áður en af stað
var haldið. Og þegar kom á áfanga-
stað var hann óspar á að miðla við-
stöddum af reynslu sinni og þekk-
ingu. Ég held að þessi tilraun hafi
að ýmsu leyti brotið ísinn í menning-
arviðleitninni.
Hinn þátturinn voru utanlands-
ferðirnar. Tengsl MFA við fræðslu-
sambönd verkalýðsfélaganna á hin-
um Norðurlöndunum gerðu það að
verkum að um 1970 hófust alltíðar
ferðir fulltrúa héðan að heiman á
fundi og ráðstefnur í Finnlandi,
Svíþjóð, Noregi og Danmörku. Fyrst
í stað var þetta samstarf heldur laust
í reipunum en breyttist eftir því sem
árin liðu í norræn verkefni og um-
ræður sem allir töldu sig hafa hag
og gagn af. Við Stefán lentum sam-
an í slíkum ferðum oftar en einu sinni
og þá kynntist ég nýjum hliðum
skapgerðar hans og fortíðar. Hann
hinstu kveðju. Guð fylgi henni.
Sólveig, Hafdís
og Snædís
sagði mér af ævi sinni, menningar-
heimilinu á Hólabrekku, þar sem al-
vörubókmenntir voru ræddar í eld-
húsinu um leið og sögumar komu
út. Hann sagði mér frá tímaritinu
Perlum sem hann stofnaði og gaf
út ásamt öðrum árið 1930 og förinni
til Rússlands aðeins nokkrum árum
eftir byltinguna. Hann rifjaði upp
gamlar hugmyndir sínar og nýjar um
manneskjulegra þjóðfélag og sagðist
aldrei hafa lagt sig mjög fram um
að nema kennisetningar sósíalismans
eða fara blint eftir þeim. Trú hans
á framtíðarríkið byggðist að lang-
mestu leyti á reynslu hans sjálfs á
íslandi kreppunnar, heimsstyijaldar-
áranna og kalda stríðsins. Eftir þessi
samtöl okkar skildi ég betur en áður
að hann hafði kosið sér að vera í
minnihluta í stað þess að slá af kröf-
unum og stefna á pólitískan frama
eins og honum hefði verið í lófa lag-
ið. Kannski var það gæfa hans að
sleppa að talsverðu leyti við þras á
æðstu stöðum en leggja þeim mun
meiri skerf til menntunar- og menn-
ingarmála verkalýðsstéttarinnar og
þar með þjóðar okkar í heild. Ógley-
manleg er mér ferð okkar til Finn-
lands árið 1972, að ég held. Við
Norðurlandabúarnir hittum þá Sov-
étmenn að máli og ræddum um
fræðslu og menntun alþýðu manna
á býsna breiðum grundvelli. Tjáning-
arfrelsið bar einnig á góma en ósköp
er ég hræddur um að margt hafi
farið fyrir ofan garð og neðan hjá
ráðstefnugestum eins ogjafnan verð-
ur þegar menn geta ekki talað milli-
liðalaust hver við annan. Á undan
sendu hinir ágætu gestgjafar okkur
til borgarinnar Kuopio í Mið-Finn-
landi og þar lifðum við í góðum fagn-
aði, ræddum saman og fræddumst,
skoðuðum verkalýðsskóla og stofn-
anir og blönduðum geði, stundum
langt fram eftir nóttunni. Bæði þá
og síðar undraðist ég bæði andlegt
og líkamlegt þrek Stefáns. Hann
þuífti stundum að halla sér en spratt
svo upp eins og fjöður til nýrra átaka.
í Kuopio hrifumst við mjög af safni
rétttrúnaðarkirkjunnar. Gripirnir þar
og klæðin sameinuðu dýrðlega list
og fagurt handbragð.
Stefán Ögmundsson prentari var
fyrir margra hluta sakir óvenjulegur
og ógleymanlegur maður.
Hjörleifúr Sigurðsson
Stefán Ögmundsson prentari an-
daðist að kvöldi 2. apríl 1989, 89
ára að aldri. Ég sá Stefán síðast á
fundi herstöðvaandstæðinga í Há-
skólabíó þennan sama dag. Á glæsi-
legum fundi var þess minnst áð 40
ár voru liðin frá þeim atburði að
Islandi var þröngvað inn í hernaðar-
bandalagið NATO. Stefán var með-
al þeirra sem hlutu dóma fýrir
mótmæli 30. mars 1949 gegn inn-
göngunni í NATO. Fyrir mér 11
ára unglingnum og fjölmörgum
öðrum varð hann hetja, eins og
aðrir þeir sem þá stóðu á rétti þjóð-
arinnar gegn þeim landsölusamn-
ingi. Þjóðin átti líka eftir að sýkna
þessa menn, og dómsvaldið heyktist
á að framfylgja ranglátum dómum
sínum.
Síðan man ég eftir Stefáni á ein-
um fyrsta fundi sem ég sótti í Sósía-
listafélagi Reykjavíkur. Þá var tek-
ist á um framtíð Sósíalistaflokks-
ins, og Stefán einarðlega í flokki
þeirra, sem voru á móti því að sá
flokkur yrði lagður niður. Slíka
ræðu tsem Stefán hélt á þessum
fundi hafði ég aldrei heyrt fyrr.
Hún var flutt af tilfinningahita, sem
ég hélt að væri bara til miklu sunn-
ar á hnettinum, og rökvísi sem þess-
um gömlu kommum einum var lag-
in.
Þetta flaug í gegnum hugann,
þegar ég frétti um andlát Stefáns.
Ég átti undanfarið ár talsvert sam-
starf við Stefán á Útvarpi Rót.
Hann var þar með í þætti fyrir rúmu
ári um 30. mars ’49. Upp úr þessum
þætti vann hann svo viðamikið efni
sem nýlega birtist í tímaritinu
Rétti. En ég leitaði oftar til hans
eftir ráðleggingum þegar ég var
að rifja upp verkalýðssögu í þáttum
sem ég sé um á Rótinni, og hann
lagði mér til efni og flutti það jafn-
vel. Við Stefán höfðum rætt það
að hann kæmi miklu meira inn í
þessa þætti með pistla úr verkalýðs-
sögu. Hann var áhugasamur um
hana, og var auk þess einn merk-
asti forystumaður íslenskrar verka-
lýðshreyfingar um langt skeið.
Ég flyt aðstandendum Stefáns
samúðarkveðjur. Ég vona að andi
þessa góða og einlæga baráttu-
manns megi lengi lifa.
Ragnar Stefánsson
Blömostofa
Friöjinns
Suðurtandsbraut 10
108 Reykjavík. Sími 31099
Opið öll kvöld
tll kl. 22,- einnig um helgar.
Skreytingar við öll tilefni.
Gjafavörur.

Legsteinar Framieiðum allar stærðir og gerðir af legsteinum. Veitum fúslega upplýsingar og ráðgjöf um gerð og val legsteina.
1 S.HELGASONHF STEINSMIÐJA SŒMMUVEGI 46-SlMI 76677

Legsteinar
MARGAR GERÐIR
Mmorex/Gmít
Steinefnaverksmiðjan
Helluhrauni 14, sími 54034,
222 Hafnarfjörður
LEGSTEINAR
MOSAIK H.F.
Hamarshöfða 4 — Sími 681960