Morgunblaðið - 17.10.1989, Blaðsíða 20

28
MÖRGIJI'ÍBMMÐ ;ÞRIÐJUÐAaURHi7; MÍ-T.élSKR: Í9Ö9/
Fornleiferannsókn-
ir í Heijólfsdal og
upphaf landnáms
eftir Margrétí
Hermanns-
Auðardóttur
Jarðfræðingamir Margrét
Hallsdóttir og Guðrún Larsen (M.
Halls. og G.L.) birta langa grein í
Morgunblaðinu 10. október vegna
viðtals sem við mig var haft (en
ekki greinaskrif eins og þær stöllur
gefa í skyn) í sama blaði 1. októ-
ber síðastliðinn. Upphaflega hafði
Rikissjónvarpið haft við mig viðtal
24. september vegna nýafstaðinn-
ar doktorsvamar minnar um fyrstu
byggð á íslandi, þar sem fram kom
að byggðin á Íslandi væri töluvert
eldri en talið hefði verið. Þó svo
M. Halls. og kannanir hennar á
gróðurfari kringum landnámsg-
jóskuna kæmu ekki til tals í við-
tali Ríkissjónvaipsins við mig, þá
var hún mætt í kvöldfréttum dag-
inn eftir til að andmæla mér, án
þess að mér (sem reyndar var til-
efni fréttaflutningsins) væri sýnd
sú sjálfsagða kurteisi að fá að
svara athugasemdum hennar. Því
næst hafði Timinn við mig viðtal
28. september og þar fannst blaða-
manninum tilvalið að ég fengi
tækifæri til að svara fyrir mig,
hvað ég og gerði með óformlegum
hætti, enda um blaðaviðtal að
ræða. Að vörmu spori (30. sept.)
var M. Halls. jarðfræðingur mætt
með athugasemdir vegna viðtalsins
í Tímanum, reyndar vissi ég ekki
af þeim fyrr en eftir á, og hef nú
nýlokið við að svara þungum ásök-
unum hennar í sama blaði, sem
birtist 12. okt. Ég vil í þessu sam-
bandi geta þess að þegar M. Halls.
lauk doktorsvörn sinni fyrir tveim-
Margrét Hermanns-Auðardóttir
ur árum, þá rauk hvorki ég né
aðrir upp til handa og fóta þegar
ritgerð hennar var kynnt hér í fjöl-
miðlum, þó svo hún sendi mér og
fleirum kaldar kveðjur þegar í inn-
gangi ritgerðar sinnar, enda dag-
blöð, hljóðvarp og sjónvarp yfirleitt
ekki talinn réttur vettvangur til
að útkljá fræðilegar deilur.
Jarðfræðingarnir Margrét
Hallsdóttir og Guðrún Larsen vitna
í Mbl. 10. október til blaðaviðtal-
anna i Tímanum (28. spet.) og
Mbl. (1. okt.) eins og um vísinda-
legan fyrirlestur eða fræðileg
greinaskrif væri að ræða, en til-
gangur viðtala af þessu tagi er
auðvitað allt annar en að stunda
vísindalegar rökræður. Þar sem
Herjólfsdalur MOsfell
þær stöllur hafa skrifað langa
grein í Morgunblaðið, eins og áður
segir, hvar þær gera fyrrnefnd við-
töl við mig að umtalsefni, þá sé
ég mig knúna til að svara þeim
hér til að rétta hlut minn og forn-
leifafræðinnar.
Gróðurfarsbreytingar
vegna landnáms og
mannabúsetu
í ritgerð minni um fyrstu Is-
landsbyggð („Islands tidiga
bosáttning") get ég þess að í ljósi
Heijólfsdalsrannsókna og niður-
staðna þaðan sé ekki ágreiningur
milli mín og annarra um það, að
hin svokallaða landnámsgjóska
hafi fallið skömmu eftir landnám,
sem og reyndar nafngiftin bendir
til. Eins og M. Halls. og G.L. skrifa
í grein sinni í Mbl. þá verður vart
við gróðurfarsbreytingar undir
landnámsgjóskunni sem rekja má
til búsetu manna, samtímis því sem
þær benda á það að að baki þeirri
vitneskju liggi „allviðamiklar og
tímafrekar“ ftjógreiningar, nokk-
uð sem ég reyni hvergi að draga
undan í ritgerð minni. Reyndar
hefur breyting á gróðurfari vegna
áhrifa frá búsetu manna (þ.e.a.s.
þeim búskaparháttum sem tíðkast
hafa hér í aldanna rás) haldið
ótrauð áfram fram á þennan dag,
og lýkur því ekki rétt ofan við land-
námslagið eins og þær stöllur
halda fram. Ég vil nota tækifærið
hér og benda á það að af ritgerð
Margrétar Hallsdóttur frá 1987 og
eins nýútkominni ritgerð minni
má ráða að fyrsta neistann að hinni
geigvænlegu gróðureyðingu sem
blasir við augum víðast hvar á ís-
landi í dag,_má rekja alit aftur til
fyrstu alda íslandsbyggðar, þó svo
moldar-
jarðvegur •***-
LAL
■LAL» 90
100
no-
0.5'M
Landsnámslagið (LAL) í
jarðvegssniði sem tekið
var í bæjarhólinn í Her-
jólfsdal. Eins og sjá má
er mannvistarlag að
fínna undir landnám-
slaginu og tel ég því
hæstu NC-aldursgrein-
ingarnar sem ná aftur á
7. öld gefa vísbendingu
um aldur byggðarinnar
undir landnámslaginu.
Sjá má afstöðu landnámslagsins í jarð-
vegssniðinu í Herjólfsdal (sbr.
M.Halls. 1984;52 og ritgerð mína bls.
67) samanborið við afstöðu landnám-
slagsins i jarðvegssniði M.Halls. frá
Mosfelli í Grímsnesi (tekið úr Plate
3/frjólínuriti M.Halls. í ritgerð hennar
frá 1987 — "C-aldursgreininguna Lu-
1170 (uppá 1290+50 ár frá ártalinu
1950) hef ég sjálf fært inn á myndina,
sem og LAL/landnámslagið.
M. Halls. sé greinilega á öðru
máli en ég um það hversu langt
aftur landnámið nái.
Eins og fram kemur í ritgerð
minni var mannvistarlag (þ.e.a.s.
áþreifanlegar leifar um búsetu) að
finna undir landnámslaginu á upp-
graftarsvæðinu í Heijólfsdal (sjá
1. mynd), og þar með mátti sjá
að landnám í Éyjum var eldra en
landnámsgjóskan og við það vakn-
aði áhugi minn á því að bera sam-
an ' 'C-ajdursgreiningarnár úr Her-
jólfsdal og sams konar aldursgrein-
ingar á lífrænum leifum, sem tekn-
ar voru undir landnámslaginu ann-
ars staðar á Islandi, og kem ég
að því síðar.
Ég held því hvergi fram að í ljósi
gróðurfarsbreytinga undir land-
námslaginu hafi ísland allt byggst
af norrænum mönnum á einu
bretti, heldur segi ég í ritgerð
minni að verulegur hluti landsins
i
lo (tor.)
Myndræn uppsetning á þremur hæstu "C-aldurs-
greiningunum frá Herjólfsdal, þar sem kúrfúrnar í
efri myndflötunum sýna A. "C-aldurinn fyrir nútíma
(=BP=Before Present= fyrir 1950). B. Tijáhringatí-
matalskúrfa (dendrókrónólógía) og C. Líkindadreif-
ing "C-aldursins með tilliti til leiðrétts trjáhringa-
tímatals. í neðri myndfíötunum sýna gráu fletirnir
dreifíngu aldursgreininganna (út frá 10 eða 68%
líkindadreifíngu) í árum e.Kr. með tilliti til tijáhringa-
tímatalsins (=cal AD. Tekið úr ritgerð minni bls.
48—50). f töflunni neðst má sjá "C-aldursgreiningarn-
ar samkvæmt þeim trjáhringatímatalskúrfum, sem
iðulega er tekið mið af.
400 7Ó0 8ÓO cal AO 900 e-Kr. 7Ó0 SÓO cal An fOO 1000
Lab nr. ”C-álder (ðre 1950 MASCA-kalibrerat Stuiver-kalibrerat Stuiver-kalibrerat
(BP) (AD) - Kr(AD) -2tr(AD)
U-2529 1260±60 720±80 670-850 645-935
U-2531 1060±65 915±85 895-1020 780-1150
U-2533 1240±60 735±85 680-870 655-975
U-2660 1390±60 - 595±55 600-670 545-770
U-2661 1340±60 630±60 645-765 585-845 .
U-2662 ,1240±50 735+85 685-860 665-935
U-2663 1300±60 685±75 655-775 640-870
U-4402 1035±65 940±80 905-1025 785-1155
auk Vestmannaeyja sé byggður
þegar á Meróvingertíma (tímabilið
600-800 e.Kr., næst á undan víkin-
gatíma er nær frá 800-1000/1050
e.Kr.) og bendi ég í því sambandi
á þá staði þar sem gróðurfars-
breytinga gætir vegna mannabú-
setu undir landnámslaginu á suð-
vesturhluta landsins og eins á háar
"C-aldursgreiningar á birkikolum
(koluðum af mannavöldum) úr
miðbæ Reykjavíkur og jafnvel
víðar. Ég bendi sérstaklega á að
samtímis séu stórir hlutar landsins
óþekktir með tilliti til fyrsta land-
náms, og það megi meðal annars
rekja til þess að þar hafi fornleifa-
rannsóknir verið af skornum
skammti.
Aldur landnámsgjóskunnar
og elstu mannvistarleifa
í grein þeirra M. Halls. og G.L.
um aldur landnámslagsins (Mbl.
10. okt.) segir orðrétt: „Meðal ann-
ars hefur verið reynt að tímasetja
það ,,[landnámslagið]“ með tilliti
til ritaðra heimilda um landnám
norrænna manna hér, með því að
nota þykknunarhraða jarðvegs til
að afmarka á hvaða tímabili það
féll og tengja upplýsingum um gos
í ískjarna frá Grænlandi, og einnig
hefur verið reynt að reikna út
líklegasta gosárið út frá þykknun-
arhraða jarðvegs“ [mínar letur-
breytingar]. Ég vil taka það fram
að ég tek enga afstöðu til þessara
þátta í doktorsritgerð minni um
fyrstu íslandsbyggð, sem lesendur
greinar M. Halls. og G.L. skyldu
ætla, heldur er komið óformlega
inná þessa þætti í fyrrnefndum
blaðaviðtölum. Þær stöllur segja
með hliðsjón af tilvitnuninni hér
að ofan að reynt hafi verið að
tengja ritaðar heimildir um byggð
norrænna manna á íslandi [hér er
greinilega átt við hefðbundna
byggð frá 874 e.Kr.] vitneskju um
eldgos í kringum 900 e.Kr., sem
sjá má í borkjarna úr Grænland-
sjökli og þetta tvennt síðan borið
saman við þykknunarhraða jarð-
vegs, þar sem gefnar eru vissar
forsendur sem M. Halls. og G.L.
greina ekki frá.
Mitt svar við þessu er þáð að
hér er gengið út frá gefnum for-
sendum um landnám (og þar með
tilvist papa sem landnámsmanna
greinilega hafnað), sem getið er í
miðaldaheimildum, sem skráðar
voru mörgum öldum eftir að viður-
kenrít landnám á að hafa hafist
(þ.e.a.s. 874 e. Kr.). Þó svo greina
megi áhrif frá eldgosi í borkjarna
úr Grænlandsjökli í kringum alda-