Morgunblaðið - 16.12.1989, Blaðsíða 39

38
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 16. DESEMBER 1989
ajBÉÍ

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúarritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteihn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 1000 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 90 kr. eintakið.
Andrej Sakharov
kvaddur
Andrej Sakharov er látinn í
Sovétríkjunum. Með hon-
um er genginn einn helsti and-
stæðingur alræðis kommúnista
í landinu. Hann ávann sér
frægð og virðingu sem vísinda-
maður og var kallaður faðir
sovésku vetnissprengjunnar.
Árið 1967 var hann hins vegar
sviptur öllum opinberum störf-
um, eftir að hafa gagnrýnt
stjórnkerfið og Kremlverja.
Hann hlaut margvíslega viður-
kenningu fyrir andóf sitt og
baráttu fyrir frelsi og lýðræði.
1975 hlaut hann friðarverðlaun
Nóbels og um þær mundir var
heimili hans og eiginkonu hans,
Jelenu Bonner, í Moskvu eins-
konar miðstöð fyrir andófs-
menn. 1980 var Sakharov
handtekinn og fluttur til borg-
arinnar Gorkí, þar sem hann
var í útlegð til 23. desember
1986. Frá þeirri stundu hefur
hann verið virkur talsmaður
nýrra stjórnarhátta í Sovétríkj-
unum og var kjörinn á fulltrúa-
þing þeirra. Er í fersku minni
myndin af honum í ræðustól á
fundi þingsins nú í vikunni,
þegar hann stóð fyrir framan
Míkhaíl Gorbatsjov og mælti
með því að alræði kommún-
istaflokksins yrði afnumið og
veifaði skeytum sem honum
höfðu borist, þar sem sá mál-
staður er studdur. Skömmu
áður en hann andaðist úr
hjartabilun á heimili sínu, hafði
hann tekið þátt í fundi um það,
hvort stjórnarandstæðingar í
Sovétríkjunum ættu að mynda
með sér samtök. Er sagt frá
þeim fundi á forsíðu Morgun-
blaðsins í gær.
Sakharov fór oftar en einu
sinni í hungurverkfall til að
árétta kröfur sínar og lagði
hvað harðast að sér á árinu
1985, þegar hann barðist fyrir
því að eiginkona hans, Jelena,
fengi að fara til Vesturlanda
til að leita sér lækninga. Hann
var þá mjög hætt kominn eins
og lýst var í átakanlegum bréf-
um sem hann sendi frá sér og
birtust meðal annars hér í blað-
inu. Það er til marks um þá
breytingu, sem hefur orðið á
sovéskum stjórnarháttum á
liðnum árum, að enginn telur
annað nú en Sakharov hafi lát-
ist af eðlilegum orsökum.
Þegar litið er yfir ævi Sakh-
arovs og hið ótrúlega þrek sem
hann hefur sýnt jafnt í vísindum
sem í mannréttindabaráttu
sinni, verður ekki hjá því kom-
ist að telja hann í hópi mikil-
menna þessarar aldar og sög-
unnar. Um leið og hans er get-
ið minnast menn einnig Jelenu
Bonner sem lifir mann sinn og
átti ríkan þátt í því að Sakh-
arov lét jafn mikið að sér kveða
í andófi gegn alræði Kremlverja
og raun bar vitni. Heimili þeirra
í Moskvu var miðstöð frelsis-
unnandi fólks, sem þorði að
sýna í verki að það brotnaði
ekki undan þunga hins mis-
kunnarlausa valds. Eftir að
Sakharov var laus úr einangr-
uninni í Gorkí tók hann sér fyr-
ir hendur að berjast fyrir frelsi
annarra Sovétborgara sem sátu
í fangelsum vegna skoðana
sinna.
Lokaþátturinn í ævi Sakh-
arovs er ekki síst merkilegur.
Hann lýsti óhikað trú sinni á,
að Gorbatsjov vildi í raun breyta
sovésku þjóðfélagi. Er ekki vafi
á því, að með afstöðu sinni
auðveldaði Sakharov sovéska
flokksleiðtoganum að öðlast þó
nokkurt traust meðal almenn-
ings og menntamanna, sem
telja alræði kommúnista af hinu
illa. Síðustu misseri gætti þess
hins vegar í vaxandi mæli, að
Sakharov gagnrýndi Gorbatsj-
ov og taldi hann ekki nægilega
róttækan. Ágreiningur þeirra
kom til dæmis greinilega fram
á sovéska fulltrúaþinginu á
þriðjudaginn, þegar rætt var
um hvort tryggja ætti forystu-
hlutverk kommúnistaflokksins
með ákvæði í stjórnarskránni.
Þá voru 839 fulltrúar fylgjandi
skoðun Sakharovs og félaga
hans um að ræða bæri á þing-
inu um forræði flokksins, 1.138
studdu Gorbatsjov en 56 sátu
hjá. Þessi atkvæðagreiðsla og
niðurstaðan í henni er skyld
öllu öðru ótrúlegu sem er að
gerast í Austur-Evrópu og Sov-
étríkjunum um þessar mundir.
Þegar öllu er á botninn hvolft
má segja, að Sakharov hafi
verið ákaflega nærri því marki,
þegar hann dó, að sigra for-
ingja sovéskra kommúnista á
vettvangi sem þeir sjálfir völdu.
Um hitt er ekki deilt að hann
sigraði þá siðferðilega.
Siðferðilegur styrkur
Andrejs Sakharovs var óum-
deildur. Með hann að vopni
bauð hann ráðamönnum öflug-
asta einræðisríkis samtímans
birginn. Á útfarardegi skal
hann hylltur sem sönn hetja og
drengskaparmaður.
Fálm og fum á aðventu
eftir Þorstein Pálsson
Það er einatt handagangur í öskj-
unni á Alþingi þegar dregur að jól-
um. Jafnan er það svo að afgreiða
þarf ýmis mikilvæg mál, þar á
meðal fjárlög og lánsfjárlög, fyrir
árslok. Að því leyti er þinghaldið
nú ekki frábrugðið því sem venju-
legt er.
Vandræðagangur
Á hinn bóginn einkennist þing-
haldið nú af fumi og ráðleysi. Af
hálfu ríkisstjórnarinnar er engin
verkstjórn. Fjármálaráðherrann er
ýmist á leiðinni norður eða niður
og um aðra forystu er ekki að ræða
innan stjórnarliðsins.
Stundum er það svo að stjórnar-
andstöðuflokkar hagnýta sér tíma-
skortinn fyrir jólaleyfi Alþingis.
Fyrir kemur að það sé gert í þeim
tilgangi að skapa óróa og spennu
í kringum afgreiðslu mikilvægra
mála. Að þessu sinni hefur ekkert
slíkt gerst. Engar tilraunir hafa
verið gerðar til að reyna að tefja
fyrir stjómarflokkunum. Ringul-
reiðin er öll innan þeirra sjálfra.
Athyglisvert er að stjórnarflokkun-
um hefur enn ekki tekist að Ijúka
Evrópubandalagsumræðunni. Hér
er um að ræða eitt mikilvægasta
mál sem Alþingi hefur fengið til
meðferðar. Ljúki umræðunni ekki
fyrir sameiginlegan ráðherrafund
EFTA pg EB nk. þriðjudag verður
íslenski utanríkisráðherrann í þeirri
stöðu að koma til þess fundar án
þess að hafa lokið umræðu um
málið á heimavelli.
Kaup og sala
Annað umdæmi um vandræða-
gang stjómarflokkanna eru frum-
vörp þeirra um breytingar á stjóm-
arráðslögum er miða að stofnun nýs
umhverfisráðuneytis. Löggjöf um
skipan stjómarráðsins er með mikil-
vægustu þáttum í íslenskri kaup-
sýslu. Um það hefur verið all góð
samstaða að hringla ekki með þá
mikilvægu löggjöf eftir sviptivind-
um stjómmálanna á hvetjum tíma.
Núgildandi stjórnarráðslög eru
tveggja áratuga gömul, þau voru
sett fyrir forgöngu Bjarna Bene-
diktssonar, þáverandi forsætisráð-
herra. Sá málatilbúnaður allur var
hinn vandaðasti svo sem vænta
mátti bæði að því er varðaði undir-
búning og afgreiðslu á Alþingi.
Breyttir tímar kalla á hinn bóg-
inn á endurskoðun á uppbyggingu
og skipan stjómarráðsins. Full þörf
er á vandaðri vinnu þar að lútandi.
Reyndar hafa ýmsar tillögur verið
gerðar á undanförnum árum í þeim
tilgangi að endurskipuleggja stjórn-
arráðið sjálft.
Frumvörpin um umhverfisráðu-
neyti eru hins vegar hluti af þeim
hrossakaupum sem fram fóru sl.
sumar. Þá þótti ríkisstjórninni
nauðsynlegt að kaupa sér viðbótar
atkvæði inni á Alþingi. Ljóst var
að innan ríkisstjómarflokkanna
allra var vaxandi óánægja með
ríkisstjórnina og reyndar voru þá
þegar komnar fram háværar kröfur
um nýja efnahagsstefnu af hálfu
einstakra þingmanna stjórnarliðs-
ins.
Óvönduð vinnubrögð
Til þess að gera óþæga þingmenn
stjórnarflokkanna áhrifalausa var
ákveðið að kaupa fimm þingmenn
Borgaraflokksins til Iiðs við stjórn-
ina. Það er til marks um lítilsvirð-
ingu forsætisráðherrans fyrir
stjómarráðslögunum að draga þau
inn í hrossakaup af þessu tagi. Hluti
kaupverðsins var í því fólginn að
þessar breytingar yrðu lögfestar
fyrir áramót. En vegna fjarveru
þeirra ráðherra sem hér eiga hlut
að máli tók fyrsta umræða þess í
neðri deild Alþingis rúman mánuð.
Þar kom bæði til áhugaleysi þess
sem greiða átti og hins sem taka
átti við greiðslu.
Þó að frestur sé á illu bestur
reikna ég með að stjórnarliðið sam-
þykki þessar breytingar einhvem
tíma á næsta ári. Þær verða til
mikils tjóns. í fyrsta lagi er óskyn-
samlegt að fjölga ráðuneytum.
Meiri þörf er á að fækka þeim. Við
Sjálfstæðismen höfum sýnt fram á
með flutningi frumvarps um stjórn-
skipulega meðferð umhverfismála
að þeim má koma fyrir á ódýrari
hátt í stjórnarráðinu og á þann veg
að sú skipan skili meiri árangri
varðandi umhverfisvernd en stofn-
un hins nýja ráðuneytis eins og að
þeim málum er staðið.
Frumvarp það sem ríkisstjórnin
hefur lagt fyrir Alþingi um þetta
efni er hin mesta hrákasmíð. Fyrir
utan hrossakaupin er það höfundum
til vansæmdar fyrir þá sök að það
mun auka á rugling í stjórnkerfinu
og skapa meiri óvissu en áður.
Falsanir og ruglandi
Fjármálaráðherra markar svo á
hveijum degi ný spor í villandi upp-
lýsingum, hálfsannleik, fölsunum
og ruglandi. Sama dag og meiri-
hlutinn í fjárveitínganefnd upplýsir
að fjárlagafrumvarpið hafi verið
svo illa úr garði gert að gera hafi
þurft leiðréttingar upp á rúman einn
milljarð króna kemur fjármálaráð-
herrann fram segist nú ætla að
spara nokkur hundruð milljónir
króna.
Spamaðartillögumar eru að
mestu leyti fólgnar í því, að því er
virðist, að bijóta það samkomulag
sem Alþingi hafði gert við sveitarfé-
lögin í landinu um nýja verkaskipt-
ingu á milli ríkisins og sveitarfélag-
anna. Það er fmmlegt í meira lagi
að spara með því að velta greiðslum
af ríkinu yfir á sveitarfélögin.
Alþýðuflokkurinn er vanur að
dansa eftir hveiju fmmhlaupi fjár-
málaráðherrans. Fróðlegt verður að
fylgjast með því hvort félagsmála-
ráðherrann, sem fer með málefni
sveitarfélaganna, kyngir því að vera
gerður brotamaður gagnvart því
samkomulagi sem gert var og lög-
fest. Fari svo að fjármálaráðherr-
ann nái sínu fram eins og venjulega
gagnvart Alþýðuflokknum verður
fróðlegt að fylgjast með sveitar-
stjórnarmönnum þess flokks þegar
dregur að sveitarstjómarkosning-
um á vori komanda.
Sárt enni Alþýðuflokksins
í einhveijum taugaæsingi á dög-
unum fékk fjármálaráðherrann Al-
þýðuflokksmenn til þess að kyngja
stórhækkun á tekjusköttum ein-
staklinga. Fjármálaráðherrann full-
yrti þá að ríkissjóður myndi tapa
um tveimur milljörðum króna með
því að þá var ákveðið að hækka
virðisaukaskattinn úr 22% í stað
26% eins og áður hafði verið ráð-
gert. Þingflokkur Alþýðuflokksins
Þorsteinn Pálsson
„Ljúki umræðunni ekki
fyrir sameiginlegan
ráðherrafimd EFTA og
EB nk. þriðjudag verð-
ur íslenski utanríkis-
ráðherrann í þeirri
stöðu að koma til þess
fimdar án þess að hafa
lokið umræðu um málið
á heimavelli.“
lét fjármálaráðherrann leiða sig í
þessa gildru.
Rúmri viku seinna játar fjár-
málaráðherrann svo að allar fullyrð-
ingar hans um tveggja milljarða tap
af þessum sökum hafi verið rang-
ar. Verslunarráð íslands hafði
reyndar áður bent á að með 24,5%
tapaði ríkissjóður engu frá því sem
söluskatturinn gefur núna. For-
sendur eru því með öllu brostnar
fyrir tekjuskattshækkuninni.
En Alþýðuflokksmennimir sitja
eftir með sárt ennið. Þingmenn
Alþýðuflokksins loka augunum fyr-
ir refskap fjármálaráðherrans og
dæma þar með launþega til að taka
á sig stórkostlegar skattahækkanir
ofan á 14% kaupmáttarrýrnun.
Stefiiir I óefiii
Þrátt fyrir þessar gífurlegu
skattahækkanir er ljóst að margra
milljarða halli verður á ríkissjóði á
næsta ári. Viðskiptahalli fer vax-
andi og einsýnt er að sett verður
nýtt íslandsmet í erlendum skuld-
um. Ríkisstjómin ætlar að svíkja
fyrirheit sín um endurgreiðslu á
uppsöfnuðum söluskatti til sjávar-
útvegsins. Þar vantar á um 100
milljónir króna vegna birgða og um
190 milljónir vegna framleiðslu í
þessum mánuði.
Þegar uppbætur úr verðjöfnunar-
sjóði fiskiðnaðarins falla niður um
áramót verður fiskvinnslan komin
í verulegan hallarekstur að óbreyttu
gengi krónunnar. En eins og sakir
standa er nokkur halli á rekstri f isk-
vinnslunnar þó að síðbúin gengis-
breyting hafi bætt nokkuð úr
síðustu mánuði.
Ekkert af því sem ríkisstjórnin
er með á pijónuum bætir úr þess-
ari stöðu. Þvert á móti sýnist stefna
í meira óefni en við blasir um þess-
ar mundir. Fjármálaráðherrann
hefur haft forystu um þá efnahags-
stefnu sem leitt hefur til þessarar
niðurstöðu. Forsætisráðherrann
hefur séð um horssakaup til þess
að tryggja ríkisstjórninni atkvæði á
Alþingi og Alþýðuflokkurinn hefur
þakkað fyrir þá náð að fá að fórna
stefnu og hugsjónum fyrir ráð-
herrastóla.
Höfundur er formaður
Sjálfstæðisflokksins.
Ferill Andrejs Sakharovs:
Lifandi tákn baráttu lýð-
ræðissinna gegn alræðinu
HUNDRUÐ manna söfhuðust saman í gær fyrir utan fjölbýlishúsið
þar sem mannréttindaírömuðurinn og vísindamaðurinn Andrej Sak-
harov bjó síðustu árin í Moskvu. Sakharov lést úr hjartaslagi seint á'
fimmtudagskvöld en fréttin barst ekki vestrænum fjölmiðlum fyrr en
um hálfímmleytið aðfaranótt fostudags. Að sögn eiginkonu hans, Jelenu
Bonner, hafði Sakharov ætlað að hvíla sig áður en hann semdi ræðu
er hann hugðist flytja á fúlltrúaþingi Sovétríkjanna um efhahagsvanda
ríkisins. Hann hafði lengi verið hjartveikur og hrakaði heilsu hans
mjög er hann var í útlegð í borginni Gorkí árin 1980 - 1986. Syrgjend-
ur lögðu blóm í snjóinn fyrir utan híbýli þjónanna og margir grétu.
Andlát Sakharovs er talið þungt áfall fyrir hreyfingu róttækra umbóta-
sinna í Sovétríkjunum. Á Brezhnev-árunum gekk hann ótrauður fram
fyrir skjöldu og varði rétt einstaklinganna, þrátt fyrir rætnar árásir
og svívirðingar í opinberum fjölmiðlum. Andófsmaðurinn Natan Sharan-
sky, sem nú býr í ísrael, hyllti í gær baráttu Sakharovs fyrir rétti
gyðinga til að flylja frá Sovétríkjunum. „Ég held að hann hafi breytt
öllu andrúmslofti í Sovétríkjunum með baráttu sinni og áhrifamætti,"
sagði Sharansky.
Félagar í forsætisnefnd Sovétríkjanna og þingmenn á fulltrúaþinginu
votta minningu Andrejs Sakharovs virðingu sína með einnar mínútu
þögn.
Andrej Dmitríjvitsj Sakharov var
fæddur í Moskvu 21. maí árið 1921
og var því 68 ára er hann lést. Hann
lauk námi við Moskvuháskóla 1942
og hlaut skjótan frama í fræðigrein
sinni, kjarneðlisfræði. Aðeins 26 ára
að aldri var hann sæmdur doktors-
nafnbót, sem í Sovétríkjunum er
yfirleitt aðeins veitt háttsettum
vísindamönnum, og frá 1948 tók
hann þátt í viðamikilli áætlun sem
hafði það að markmiði að ná jafn
langt og Bandaríkjamenn í smíði
kjarnorkuvopna. Fýrsta sprengja
Sovétmanna var sprengd ári síðar
og 1953 tókst sovésku vísindamönn-
unum að búa til vetnissprengju, að-
eins fáeinum mánuðum síðar en
Bandaríkjamenn. Almennt er talið
að Sakharov hafi átt mestan þátt í
smíði vetnissprengjunnar og sama
ár varð hann yngsti félagi í sovésku
vísindaakademíunni frá upphafi.
Síðar hlaut hann Lenínorðuna og
margs konar annan heiður en var
sviptur öllu slíku síðar. Honum var
þó aldrei vikið úr akadem
íunni þrátt fyrir að forystumenn
hennar gagnrýndu hann af mikilli
heift.
Kerfið skprað á hólm
Árið 1968 kom út á Vesturlöndum
lítið kver eftir Sakharov, þar sem
hann lýsti skoðunum sínum á heims-
málunum, þ. á m. sambúð risaveld-
anna og nauðsyn á samvinnu þeirra
til að hindra kjarnorkustríð. Höfund-
urinn, sem verið hafði lítt kunnur
utan heimalands síns, varð nú
skyndilega heimsþekktur og má full-
yrða að hann hafi síðan verið lifandi
tákn um baráttu lýðræðissinna gegn
alræði kommúnista í Sovétríkjunum.
Sakharov sagði í síðari skrifum
sínum að Vesturveldin ættu að hafna
bættri sambúð við Kremlveija nema
þeir kæmu á auknu frelsi í landinu.
Sovétstjórnin hóf þegar ófrægingar-
herferð gegn Sakharov og fjölmiðlar
birtu lesendabréf frá verkamönnum,
starfsbræðrum vísindamannsins og
fleiri aðilum, þar sem hann var for-
dæmdur fyrir skrif sem reyndar
höfðu aldrei komið fyrir almennings-
sjónir í Sovétríkjunum sjálfum! Ekk-
ert fékk þó bugað hann og árið 1975
fékk hann friðarverðlaun Nóbels fyr-
ir baráttu sína. Viðbrögð í Kreml,
þar sem Leoníd Brezhnev reið nú
húsum eftir að hafa snúið á keppina-
uta sína, voru þau að segja Sak-
harov „aðhyllast fasisma."
í desember 1979 var Sakharov
handtekinn á götu í Moskvu og skip-
að að dvelja framvegis í borginni
Gorkí, um 400 km frá Moskvu. And-
ófsmaðurinn hafði gagnrýnt innrás
Sovétmanna í Afganistan um þetta
leyti og fannst Brezhnev þá mælirinn
fullur. Seinni kona Sakharovs, Je-
lena Bonner, var nú eini tengiliður
hans við umheiminn; hann sendi með
henni bréf til vina og kunningja í
Moskvu en 1984 var henni einnig
bannað að yfirgefa Gorkí. 1981 fóru
þau hjón í hungurverkfall til að
leggja áherslu á kröfu um að eigin-
kona stjúpsonar Sakharovs fengi að
fara til eiginmanns sins sem þá var
kominn til Bandaríkjanna. Yfirvöld
létu undan eftir 17 daga en skömmu
eftir að Bonner var kyrrsett í Gorkí
fór eiginmaður hennar í annað hung-
urverkfall svo að kona hans fengi
að léita sér lækninga á Vesturlönd-
um. Aftur lét Kreml undan síga.
Einskis svifist
Breski fréttamaðurinn Robert
Evans, starfsmaður Reuters, var í
Moskvu á áttunda áratugnum og
fylgdist íneð baráttu Sakharovs.
Hann minnist þess að hafa séð unga
fauta, sem gerðir voru út af stjórn-
völdum, veitast að vísindamanninum
á götu í Moskvu, hrinda honum til
og baula á hann. Sovéskir fjölmiðlar
kölluðu hann „svikara“ og eftir bylt-
ingu herforingja í Chile árið 1973
fölsuðu þeir símskeyti sem hann
sendi Augusto Pinochet en þar bað
hann einræðisherrann að ofsækja
ekki vinstrimenn. í breyttu útgáf-
unni virtist Sakharov lýsa stuðningi
við herforingjana og fjöldi manna á
Vesturlöndum lagði trúnað á þennan
áróður. „Þetta er rugl,“ sagði hann
við erlenda fréttamenn sem heim-
sóttu hann og oft urðu fyrir því að
bílar þeirra voru skemmdir meðan
þeir ræddu við andófsmanninn.
„Þetta sýnir að þeir eru þrotnir að
röksemdum og þetta mun ekki
stöðva mig.“
Er Sakharov reyndi eitt sinn að
vera viðstaddur réttarhöld yfir þrem
andófmönnum var honum vísað
hryssingslega á brott af ungum
lögeglumanni. „Mér kemur ekkert
við hver þú ert,“ sagði maðurinn.
„Þú færð ekki að fara inn.“ Sak-
harov virtist ekkert láta það á sig
fá að missa öll þau fríðindi sem
fylgdu því að vera háttsettur. Ibúð
þeirra hjóna virtist alltaf opin þeim
sem orðið höfðu fyrir barðinu á
ómannlegu valdakerfinu og litu á
Sakharov sem einu von sína. Evans
sá Nóbelsverðlaunahafann oft gefa
gestunum tesopa úr eldgömlum katli
í eldhúsinu, hlusta af þolinmæði á
hörmungasögur þeirra af hvers
skyns ofsóknum og skjóta inn hugg-
andi orðum. Daginn eftir fór hann
á opinberar skrifstofur til að reyna
að tala máli gestanna og stöku sinn-
um gat hann orðið þeim að liði með
því að beita einfaldlega kraftmiklum
persónuleika sinum og tala yfir
hausamótum skriffinnanna.
Hringnum lokað
í árslok 1986 hringdi Míkhaíl S.
Gorbatsjov í Sakharov til að segja
honum að hann mætti flytjast aftur
til Moskvu. Þar hóf Sakharov aftur
vísindastörf en tók jafnframt virkan
þátt í stjórnmálaumræðunni sem
hafin var með glasnost og perestroj-
ku nýja leiðtogans. Á blaðamanna-
fundi sem hann hélt eftir komuna
til Moskvu sagðist hann dást að
Gorbatsjov og hyllti umbætur hans
en sagðist eftir sem áður myndu
beijast fyrir því sem hann tryði sjálf-
ur á. Hann krafðist þess að allir
pólitískir fangar yrðu þegar látnir
lausir. Sakharov var síðan kjörinn
einn af fulltrúum vísindaakade-
míunnar á fulltrúaþingi Sovétríkj-
anna á síðasta ári og var í forystu-
sveit róttækra umbótasinna á þing-
inu. Það var dæmigert fyrir Sak-
harov að er hann sté fyrstur manna
í ræðustól á nýja þinginu lagðist
hann gegn því að Gorbatsjov yrði
einn í kjöri til embættis forseta.
Hann lét sig engu skipta mótmæla-
köll og baul annarra þingmanna og
krafðistþess að fá að ljúka máli sínu.
Síðastliðinn þriðjudag deildi Sak-
harov við Gorbatsjov á fulltrúaþing-
inu um það, hvort þar ætti að ræða
um forræði kommúnistaflokksins.
Vildi Sakharov að það yrði afnumið
með breytingu á stjórnarskránni.
Gorbatsjov var andvígur umræðum
um málið og bar sigur úr býtum
með 1138 atkvæðum en 839 studdu
málstað Sakharovs. Þegar Sakharov
lést var hann nýkominn heim af
fundi, þar sem rætt var um að stofna
formlega stjórnarandstöðu í Sov-
étríkjunum.
„Áf öllum fulltrúum á þinginu
gerði hann allra síst kröfu til emb-
ætta eða valda. Hann var mikil-
rnenni," sagði Gavríl Popov, félagi
Sakharovs í samtökum umbóta-
sinna.
Jelena Bonner og Andrej Sakharov í íbúð sinni við Tkjkalova-stræti
í Moskvu. Myndina tók Arni Þórður Jónsson fyrir Morgunblaðið.
Heimsókn til Sakharovs:
Fundum strax
þá ró sem staf-
aðiafhonum
MÁNUDAGINN 2. mars árið 1987 heimsótti Björn Bjarnason, aðstoð-
arritstjóri Morgunblaðsins, Sakharov-hjónin í Moskvu ásamt Robert
Evans hjá Jíeuters-fréttastofunni og Árna Þórði Jónssyni, sem þá
var fréttamaður á Bylgjunni en starfar nú hjá Ríkissjónvarpinu.
Björn skrifaði grein um þessa heimsókn í Morgunblaðið 11. mars
og sagði meðal annars:
„Við ókum sem leið liggur eftir
innri hringveginum í Moskvu en við
þann hluta hans sem heitir
Tsjkalova-stræti búa Sakharov-
hjónin. Mér varð hugsað til kvik-
myndarinnar um Sakharov sem til
er hér á myndbandaleigum en þar
leikur Jason Robards Nóbelsverð-
launahafann. Þar eru atriði sem
eiga að vera tekin á heimili þeirra
hjóna. Skyldi þetta vera eitthvað
líkt því? Yrði eitthvað gert til að
meina okkur inngöngu?
Ung hjón með hund voru á gangi
fyrir utan húsið. Þau virtust einfald-
lega vera að viðra húsdýrið í um
20 gráðu frostinu. Á gangstéttinni
lá brotin vodka-flaska, sem einhver
hafði misst og innihaldið myndaði
taum sem við stigum yfir. Mér var
hugsað til biðraðanna við vodkabúð-
irnar og þess, sem eigandinn hlyti
að hafa lagt á sig fyrir flöskuna
áður en hún datt í stéttina. Þarna
var eins og annars staðar leðja,
sambland af leir og því sem borið
er á stræti og torg í snjó og frosti.
... Upp stigann á undan okkur
gekk gamall maður. Við fórum upp
á næsta stigapall; þar var önnur
lyfta. Hún var gangfær og við tók-
um hana upp á sjöttu hæð. Fundum
réttu dyrnar, hringdum og Jelena
Bonner kom til dyra. Gamli maður-
inn, sem var á leiðinni upp stigann,
kom á eftir okkur inn. Jelena kall-
aði í Sakharov, sem sneri sér að
gamla manninum. Hún benti á
blauta leðjuna á skónum okkar; við
fórum úr þeim, áður en við gengum
inn í litla stofuna.
Boðið til stofii
Gangurinn var þröngur og þar
ægði mörgu saman. Bækur voru
settar, þar sem þær komust. Bréf
frá barni með teikningum og texta
á ensku hékk við spegilinn; liklega
frá barnabarni í Ameríku, hugsaði
ég. Svart tjald var fyrir glugganum
og því var troðið í hornin á sól-
bekknum til að veijast kuldanum.
... Bækurnar voru auðvitað flestar
rússneskár en þó mátti sjá enska
titla eins og Gorky Park og Papilli-
on.
Jelena sagði að það væri margt
fólk sem leitaði til þeirra. Það vildi
fá margvíslega aðstoð bæði fyrir
sjálft sig eða til bjargar öðrum.
Einnig vildu ýmsir ræða um fræði
og vísindi við Sakharov. Nágrann-
arnir kvörtuðu ekki síst undan því,
hve mikil óþrif væru vegna þessa
fólks í stigaganginum. Hún yrði
líklega að fara þrífa hann ein. Hún
kveið þvi greinilega og auðvelt var
að álykta af útliti hennar, að hún
hefði enga heilsu til þess.
Sakharov hafði nú kvatt gamla
manninn, sem fylgdi okkur inn.
Þetta var í þriðja sinn sem hann
heimsótti þau. Hann taldi sig hafa
gert merkilega vísindalega upp-
götvun og vildi fá álit Sakharovs.
Þetta sagði Sakharov um leið og
hann heilsaði okkur afsakandi með
hlýju handtaki og miklu brosi. Hann
er dálítið hokinn en ber sig vel.
Honum hefur verið lýst á þann veg
að hann þoli einsemd betur en flest-
ir aðrir. Hann búi yfir ótrúlegu
hugaijafnvægi. .. . Við fundum
strax þá ró sem stafaði frá honum.
Hann sat lengst af með vísifingur
undir kinn. Eins og til að undir-
strika innra þrek sitt og hugarstyrk
sagði hann að það gæti beinlínis
verið hættúlegt fyrir suma að verða
of uppteknir af vísindalegum upp-
finningum.
Það er greinilega kært með þeim
hjónum. Þau tókust ástúðlega i
hendur þegar umræðumar bárust
að ólíkum bókmennta- og lista-
smekk þeirra. Jelena Bonner hefur
nýlega gefið út bók, Alone toget-
her, sem mætti kalla Tvö ein saman
á íslensku, og hefur hún fengist hér
í Bókaverslun Sigfúsar Eymunds-
sonar.
Kveðjustund
Um það bil sem kvikmynd virtist
vera að byija í sjónvarpinu, fannst
okkur tími kominn til þess að“þakka
fyrir okkur og kveðja. Þau höfðu
ekki boðið okkur neitt nema návist
sína. Það var líka það eina, sem
við vildum. Ferðinni til Moskvu var
borgið. Hvernig gat mig órað fyrir
því, þégar ég sat og þýddi Sak-
harov-greinarnar í Morgunblaðið
fyrir rúrnu ári og fylltist hryllingi
yfir þeim ósköpum, sem hann mátti
þola fyrir jafn sjálfsagðan hlut og
þann að koma konu sinni undir
læknishendur, að ég ætti eftir að
sitja í stofu þeirra hjóna? Ekki síst
þess vegna þótti mér þetta allt
næsta ótrúlegt og óraunverulegt,
en þó var það staðreynd, eins og
ljósmyndin sýnir, sem Árni Þórður
tók með myndavélinni minni. Við
kvöddumst með orðunum Auf Wied-
ersehen.
Það voru margir lásar á útidyra-
hurðinni á íbúð þeirra og hún var
hulin með dúk til að halda kuldanum
úti og hlýjunni inni. Sakharov hjálp-
aði okkur með lásana og við geng-
um út í kuldann. Enginn beið okkar
fyrir utan húsið og enginn hafði
skorið gat á bíldekkin.