Morgunblaðið - 20.03.1992, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 20. MARZ 1992
Frjálshyggjan og sósíalisminn
Greinar af sama meiði?
eftir Gunnar A.H.
Jensen
Eins og fyrri daginn skipar um-
ræða um efnahagsmál einna veg-
legastan sess í samfélagi voru og
sýnist sitt hveijum.
Nú er svo komið að háværastar
eru raddir sem lúta að því hvernig
komast megi hjá því að þjóðar-
kakan minnki og hvernig henni
skuli skipt á milli þegnanna.
Gjarnan hefur svo helstu málpíp-
unum verið skipt í klassísku fylk-
ingamar tvær, hægri og vinstri.
Þó mörkin hljóti ávallt að vera
óvissu háð er ekki úr vegi að ein-
skorða umfjöllunina hér við hug-
tökin fijálshyggja og sósíalismi og
það sem þetta tvennt stendur fyrir.
Þó skal ekki gerð tilraun til að
útskýra þetta tvennt með hefð-
bundnum hætti.
Nú er svo komið að erfitt reyn-
ist fyrir hinn almenna mann að
lesa mikilvægustu skilaboðin út úr
allri ringulreiðinni sem einkennir
efnahagslega umræðu i dag og er
nema von, allar málpípurnar heyja'
heilagt stríð. Stórmeistarar hins
efnahagslega endatafls þijóskast
síðan við að forðast mát, sannfærð-
ir um að enn hafi þeir ekki leikið
af sér, höfuð em svo lögð í bleyti
svo finna megi næsta mótleik sem
réttlæti það sem á undan er geng-
ið, réttlæti fyrirfram mótaðar
skoðanir manna. Ef allt þrýtur
megi þó alltént knýja fram jafn-
tefli. En aldrei skal þó skákin gefín
og byijað upp á nýtt. Sérhver
óbreyttur skákmaður efnahags-
taflsins reynir svo af fremsta megni
að vinna sína afmörkuðu skák að
gefnum leikreglunum. Stórmeistar-
ar hægri og vinstri bítast svo um
að fá að ráða leikreglunum.
Markmið leiksins er aukin vel-
ferð og ættu því leikreglurnar að
stuðla sem best að því að einstak-
lingar samfélagsins vinni að þessu
markmiði.
Sósíalisminn reiðir sig síðan á
hinn „fórnfúsa félagshyggjumann“
sem setur þarfir samfélagsins ofar
sínum og stuðlar þannig að aukinni
velferð allra.
Lærisveinar Adams Smiths reiða
sig hins vegar á sk. sjálfsbjarg-
arviðleitni einstaklingsins, sem
félagshyggjumenn kalla eigingirni,
til að ná megi sama markmiði.
Og hvernig hefur svo tekist til
við að meta og virkja þær hvatir
sem knýja einstaklinga til þess að
láta gott af sér leiða fyrir samfélag-
ið í heild?
Sósíalisminn er allavega skák og
mát.
Hvatir einstaklinga miðast því
fyrst og fremst við eigin þarfir og
sjáifsbjargarviðleitni hvers og eins
er því líklegust til árangurs.
En hvernig er sjálfsbjargarvið-
leitni einstaklinga háttað? Eða,
hvernig birtist hún?
Tæki sjálfsbjargarviðleitninnar
eru tvö eins og Adam Smith benti
réttilega á en margir lærisveina
hans hafa gleymt. Annað er upp-
byggilegt en hitt óuppbyggilegt eða
hamlandi.
Uppbyggileg sjálfsbjargarvið-
leitni er svo það þegar einstakling-
ur leggur sig allan fram um að
standa sig í samkeppninni um lífs-
gæðin að gefnum eiginleikum sín-
um og umhverfi.
Óuppbyggileg sjálfsbjargarvið-
leitni er aftur á móti það þegar
einstaklingur reynir allt hvað af
tekur að skerða þá samkeppni sem
hann annars stæði frammi fyrir.
Er þetta ýmist gert upp á eigin
spýtur eða í samráði við aðra.
Uppbyggileg sjálfsbjargarvið-
leitni er svo sú sem er þjóðhagslega
hagkvæm.
Markmiðið er svo að afla sér og
sínum lífsins gæða.
Getuna til þess að afla lífsins
gæða á markaði ætla ég einfaldlega
að kalla markaðsvöld. Þessi mark-
aðsvöld eru svo mismikil eftir hveij-
um og einum og fara eftir ýmsu
s.s. smekk, dugnaði, líkamlegum
styrk, hugviti, gáfum, útliti, stöðu,
auði, samvisku, heppni o.s.fi-v.
Markaðsvöld geta svo verið verð-
skulduð eða óverðskulduð. Verð-
skulduð markaðsvöld einstaklings
spretta af verðleikum hans og ár-
angri í samkeppni við aðra. Óverð-
skulduð markaðsvöld einstaklings
eru fengin með því að takmarka
samkeppnina beint og öðlast þar
með vernd.
Umijöllunina mætti svo leiða út
í umfjöllun um markaðsvöld hópa,
stofnana og fyrirtækja en læt ég
það vera að sinni.
í lokuðu samfélagi eru heildar-
markaðsvöld föst stærð en dreifing
þeirra á einstaklingana breytileg.-
Hagkvæm eða óhagkvæm dreifing
þein’a ræður ein stærð þjóðartekn-
anna til lengdar. Utanríkisviðskipti
ein geta svo aukið eða minnkað
þennan fasta.
í þessu felst sú staðreynd að
ógerningur er að auka markaðsvöld
eins án þess að minnka þau hjá
öðrum. M.ö.o. allar reglur og að-
gerðir einstaklinga eða ríkisvalds
lúta þessu einfalda lögmáli hvort
sem um er að ræða tilfelli hreins
markaðs- eða áætlunarbúskaps eða
eitthvað þar á milli.
Mismunandi verðleikar einstak-
linga eru svo í raun eini réttláti
og eini hagkvæmi mælikvarðinn á
hvernig dreifing markaðsvaldanna
skuli líta út.
Sú dreifing næst svo aldrei full-
komlega nema í fullkomlega hreinu
markaðskerfi sem er svo fullkom-
lega ómögulegt í framkvæmd. Til
að slíku kerfi mætti koma á þyrfti
að útrýma allri óuppbyggiíegri
sjálfsbjargarviðleitni úr hagkerfínu
sem m.a. þýddi að erfður aðstöðu-
munur væri óþekktur og hið opin-
bera mætti aldrei hygla einum á
kostnað annars.
Þessar staðreyndir réttlæta þó
alls ekki þá skoðun að tilgangs-
laust sé að leitast við að hámarka
Gunnar A.H. Jensen
„Kenningar Keynes og
fleiri mætra manna eru
harla lítils virði þegar
hið opinbera er veðsett
í topp.“
hagkvæmnina og arðsemina í
þjóðfélaginu, öðru nær. Þessar
staðreyndir segja okkur einungis
það að, að öllu óbreyttu munu vand-
amálin sem nú steðja að hagkerfinu
halda áfram að hrannast upp og
lausnimar sem stórmeistarar efna-
hagsumræðunnar bjóða upp á
halda áfram að vera tilgangslaust
hjal.
Það þýðir nefnilega ekki til
lengdar að leita lausna til að lappa
upp á hagkerfið. Og kenningamar
sem helst er haldið á lofti í dag
eiga ekkert svar við aðsteðjandi
kreppum, kenningar Keynes og
fleiri mætra manna eru harla lítils
virði þegar hið opinbera er veðsett
í topp.
Heilbrigð markaðsbygging er því
eina raunhæfa lausnin. Býður þá
fijálshyggjan upp á slíkt? Því miður
virðist hún ekkert tillit ætla að taka
til staðreyndarinnar um hið tví-
eggja sverð sjálfsbjargarviðleitn-
innar. Þess utan hamrar hún mest
Laus staða flugmálastjóra
Samgöngtiráðuneytið hefur auglýst stöðu flugmálastjóra lausa til
umsóknar. Staðan er veitt frá og með 1. júní.
Umsóknarfrestur um embættið gönguráðuneytisins. Samgöngu-
er til 10. apríl næstkomandi og ráðherra veitir stöðuna að fenginni
skal umsóknum skilað til sam- umsögn flugráðs.
Námsefni um Norðurlönd
íslenska greinin í heftinu er viðtal við Guðrúnu S. Johnsen, nemanda
í MR, sem birtist í Morgunblaðinu sunnudaginn 29 september 1991.
Samtaiið bar fyrirsögnina „Lært undir lífið“.
eftir Sigurlín
Sveinbjarnardóttur
í tilefni af 40 ára afmæli Norður-
landaráðs á þessu ári hefur verið
gefið út sérstakt námsefni um
Norðurlönd og norræna samvinnu.
Norðurlönd á dálkum dagblaðanna
heitir það og er samvinnuverkefni
Norðurlandaráðs og samtaka um
aukna notkun dagblaða í kennslu
og íjármagnað af Norðurlandar-
áði. Þetta námsefni er ætlað kenn-
umm sem kenna efstu bekkjum
grunnskóla og í framhaldsskólum
til þess áð auðvelda þeim efnissöfn-
un um Norðurlönd og norrænt
samstarf. Heftið er 28 bls. og með
fijálsum ljósritunarrétti. Þar er
fjallað á ýmsan hátt um Norður-
lönd og um notkun dagblaða í al-
mennri kennslu um Norðurlönd og
til málþjálfunar af ýmsu tagi.
Á undanfömum áram hefur í
auknum mæli verið horft til sam-
vinnu Evrópuþjóða, hugtök eins
og Evrópubandalagið og Evrópska
efnahagssvæðið láta kunnuglega í
eyrum. Umfjöllun um nýja Evrópu
hefur verið fyrirferðarmikil. Einnig
hefur kastljósinu .í æ ríkara mæli
verið beint að ýmsum viðburðum
um víða veröld. Sumir telja að
áherslan á hið norræna hafi að
sama skapi minnkað á Norðurlönd-
um. En margir telja að aldrei hafi
verið mikilvægara en nú að
Norðurlöndin standi saman.
Það.er staðreynd að Norðurlönd-
in vinna saman á ýmsum sviðum
með margvíslegum hætti. Oft er
samvinnan það sjálfsögð að við
tökum varla eftir henni. Af þeim
sökum er brýnt að minna á nor-
rænan frændgarð, fjalla um tengsl
Norðurlandabúa og það helsta sem
greinir þjóðirnar að. Mikilvægt er
að skoða norræna sögu og sameig-
inlegan menningararf og hugleiða
hvert Norðurlöndin stefna á kom-
andi árum. í dagblöðunum er mik-
ið skrifað um þessi mál frá ýmsum
sjónarhorum.
Heftið „Norðurlönd á dálkum
dagblaðanna" er gefið út með
dönskum, norskum og sænskum
textum. Vonandi er þetta kærkom-
ið ítarefni fyrir dönsku-, norsku-
og sænskukennsluna. I heftinu eru
verkefni ætluð nemendum sem
kennarar geta notað eftir aðstæð-
um. Ekki er nauðsynlegt að nota
eingöngu norræn dagblöð þegar
íjallað er um Norðurlönd í skólum,
heldur einnig íslensk, en dagblöð
gefa ágæta innsýn í daglegt líf
manna í viðkomandi landi og
þankagang hverrar þjóðar. Þess
er vænst að „Norðurlönd á dálkum
dagblaðanna“ leiði til aukinnar
notkunar dagblaða í kennslu, eink-
um í samfélagsgreinum og mála-
námi. Dagblöð henta einnig ágæt-
lega til lestrarþjálfunar og heim-
ildaöflunar í ýmsum námsgreinum
og námsþáttum, t.d. íslensku og
umhverfismennt.
Heftið „Norðurlönd á dálkum
dagblaðanna" verður sent í skóla
á þeirri skoðun að afnám ríkisaf-
skipta sé nægjanlegt til að skapa
heilbrigt markaðsumhverfi. Við
nánari athugun kemur þó í ljós að
fijálshyggjan gengur ekki upp
nema fyrir tilstuðlan hins „fórnfúsa
fijálshyggjumanns“ sem þræla
óþaiflega mikið á gullárum sínum
og víkur með bros á vör þegar
hans er ekki lengur þörf.
Reglan um að heildar-markaðs-
völd hagkerfis séu fasti gefur til
kynna að ekki sé fært að afnema
markaðsvöld eins einstaklings eða
hóps áh þess að annar einstakling-
ur eða hópur öðlist þar með aukin
markaðsvöld. Þeir sem öðlast hafa
óverðskulduð markaðsvöld án af-
skipta eða verndar ríkisvalds öðlast
þar með aukin markaðsvöld á sama
hátt og allir aðrir o.s.frv.
Eina lausnin er allt eða ekkert.
Afnema yrði allan eignarrétt
(markaðsvöld) sem byggst hefði
upp í skjóli óuppbyggilegrar sjálfs-
bjargarviðleitni einstaklinganna og
byrja upp á nýtt.
Leikreglurnar yrði síðan að
hanna þannig að uppbyggileg
sjálfsbjargarviðleitni hámarkaðist
en sú óuppbyggilega lágmarkaðist.
Því yrði að skilgreina eignarréttinn
upp á nýtt.
Einstaklingur á heilagan rétt til
verðskuldaðra markaðsvalda sinna
er lúta lögmálum uppbyggilegrar
sjálfsbjargarviðleitni öllum stund-
um.
Hvers konar reglur eða samráð
sem takmarkaði þennan rétt og
jafnframt skyldu yrði þá með öllu
ólöglegt. Hið opinbera yrði svo að
vernda þennan rétt og skapa al-
mennar leikreglur er allir lytu og
hefðu það að markmiði að þessi
séreignarréttur skilaði þjóðfélaginu
sem mestum arði.
Aðeins í slíku kerfi er samkeppn-
in nánast fullkomin og mannúðleg
og hagkvæmnin hámörkuð, sem og
hámarkar velferð allra. Aðeins í
slíku kerfi er tekjudreifing réttlát
og normaldreifð.
Aðeins í slíku kerfi má hámarka
fjölbreytni atvinnuh'fs, stöðugleika
og hagvöxt og útrýma atvinnuleysi.
Smávægilegustu brot á þessu
hafa margfaldandi áhrif óhag-
kvæmni út í samfélagið og í
áætlunarbúskap lýsir það sér m.a.
þannig að sumir verða „jafnari en
aðrir“ en í fijálshyggjubúskap
verða sumir„fijálsari en aðrir“.
Höfundur er viðskiptafræðingur
af hagstjórnarsviði HÍ.
Sigurlín Sveinbjarnardóttir
þeim að kostnaðarlausu til notkun-
ar í efri bekkjum grunnskóla og í
framhaldsskólum. í heftinu eru
ýmsar upplýsingar um Norður-
löndin og 7 greinar, þar af ein frá
íslandi. Greinarnar birtast • á ís-
lensku í Morgunblaðinu á næst-
unni, en sú íslenska birtist í
Morgunblaðinu 29. september
1991 og birtist í danskri þýðingu
í heftinu.
Höfundur er norrænn skóla-
ráðgjafi í Norræna húsinu í
Reykjavík og íritnefnd heftisins
„Norðurlönd á dálkum
daghlaðanna".