Morgunblaðið - 07.10.1998, Blaðsíða 36

j36 MIÐVIKUDAGUR 7. OKTÓBER 1998
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
4
Liggur
eitthvað á?
„Efhagsmunir leikhúslistafólks vœru
haföir að leiðarljósi œtti Þjóðleikhúsið
skilyrðislaust að njóta sérstöðu sinnar“
öi
O:
ITTHVAÐ bendir til
þess að nú sé reynt
að blása lífi að nýju í
stjórnarfrumvarp til
nýrra leiklistarlaga
sem dagaði uppi á síðasta þingi
vegna þess hversu hörð mót-
mæli urðu innan leikhús-
geirans um ákveðna þætti
þess. Hvert félagið og samtök-
in af öðru gekk fram og lýsti
frumvarpið nánast ónýtt, sér-
staklega var þrennt sem stakk
í augu, kaflinn um ráðningar-
tíma Þjóðleikhússtjóra, skipan
Þjóðleikhúsráðs og að ekki
skyldi minnst á grónar leiklist-
arstofnanir einsog Leikfélag
Reykjavíkur, Leikfélag Akur-
eyrar, Islensku óperuna, ís-
lenska dansflokkinn að
ónefndri áhugaleiklistarhreyf-
ingunni sem á fleiri vegu en
einn er grund-
VIÐHORF völlur þess
Eftir Hávar leiklistarstarfs
Sigurjónsson sem á sér stað
í landinu.
Kosturinn við nýja frumvarp-
ið er sagður hversu einfalt og
skýrt það er. I stað tveggja
lagabálka áður, (lög um Þjóð-
leikhús og leiklistarlög) er nú
sett á einn stað í knöppum og
hnitmiðuðum texta allt það sem
skiptir máli, nánari útfærsla og
meðferð smáatriða verður í
höndum stjómenda Þjóðleik-
hússins annars vegar og emb-
ættismanna og ráðherra í
menntamálaráðuneytinu hins
vegar. Rökstuðningurinn að
baki þessari einföldun er sá, að
óþarft sé að tíunda alla skapaða
hluti í lögunum, flest af því sem
tínt er til í núgildandi lögum er
hvort sem er bara útfærsluat-
riði í praxís. Eða hvað?
Leiklistarlagafrumvarpið
sem lá fyrir í vor hafði á sér af-
skaplega skýrt yfírbragð. Það
var embættismannafrumvarp.
Einmitt þess vegna urðu svo
mikil mótmæli við frumvarpið,
það þjónaði síst hagsmunum
þeirra sem það tekur til, leik-
húsfólksins. Það er t.a.m. ekki í
samræmi við heildarhagsmuni
leikhúsfólks að opnað sér fyrir
þann möguleika að sami ein-
staklingur geti gegnt embætti
Þjóðleikhússtjóra um aldur og
ævi. Listræn stjórnun leikhúss
felst að stóram hluta í að velja
listamenn til samstarfs. Þar
ræður stefna, vilji og smekkur
hins listræna stjórnanda. Sitji
hann lengur í embætti en 10 ár
(sem er núverandi hámark), t.d
15 eða 20 ár, þá hefur stefna
hans, vilji og smekkur afger-
andi áhrif á persónulegan feril
alls fjölda leikhúsfólks. Hugs-
unin að baki 10 ára hámarks-
reglunnar er sú að með henni
er komið í veg fyrir að ferill
einstakra leikhúslistamanna
mótist af listrænum smekk til-
tekins einstaklings. Afnám
þessarar reglu þjónar hins veg-
ar hagsmunum embættis-
mannakerfisins og mun vera í
samræmi við lög um réttindi og
skyldur opinberra starfsmanna
frá 1996. Ef hagsmunir leikhús-
listafólks væru hafðir að leiðar-
ljósi ætti Þjóðleikhúsið skilyrð-
islaust að njóta sérstöðu sinnar
sem ríkisstofnun hvað þetta
varðar.
Umræða um þetta mál hefur
einnig verið með hálffeimnisleg-
um hætti þar sem svo getur litið
út sem þeir er mest tala fyrir
takmörkun ráðningartímans séu
með því að reyna að tryggja að
núverandi Þjóðleikhússtjóri sitji
ekki lengur í embætti en út sitt
síðara tímabil. Það verður að
hafa það, því seint mun sú staða
koma upp að enginn gegni emb-
ætti Þjóðleikhússtjóra. En
menn skyldu heldur ekki
gleyma því að reynslan sýnir að
leiklistarlögum er ógjarnan
breytt oftar en á 20-30 ára
fresti.
Nauðsynlegt er einnig að rifja
upp í þessu samhengi alla þá
orðræðu sem átti sér stað fyrir
nokkram áram um kosti þess að
listamenn nytu reglubundins
hreyfanleika í starfi. Þar urðu
ýmsir sárari en svo að grói og
þó ekki væri nema þeirra vegna
getur leikhúsfólk ekki sett hug-
sjónina sem þar bjó að baki á
útsölu eftir aðeins átta ár.
Frá upphafi hefur Þjóðleik-
húsráð verið samsett af fjórum
fulltráum skipuðum af fjór-
flokkunum á Alþingi ásamt ein-
um fulltrúa Félags íslenskra
leikara. Ekki þótti leikhúsfólki
þetta vera björgulegt fyrir-
komulag í byrjun og fann því
flest til foráttu og alveg var
þetta á skjön við hugmyndir
undirbúningsnefndar um stofn-
un Þjóðleikhússins sem skilaði
tillögum sínum til menntamála-
ráðherra á því herrans ári 1947.
I þeim tillögum var hvergi
minnst á Þjóðleikhúsráð og
sannleikurinn er sá að hug-
myndin um sérstakt pólitískt
skipað Þjóðleikhúsráð fæddist í
kolli stjórnmálamannanna. Um
skipan Þjóðleikhúsráðs hefur þó
ríkt góð sátt um langt skeið.
I nýja framvarpinu er gert
ráð fyrir grundvallarbreytingu
á skipan ráðsins, þó þannig að
fulltrúar í ráðinu verði áfram
fimm en nú skipi menntamála-
ráðherra þrjá án tilnefningar
og hinir tveir verði skipaðir af
hagsmunasamtökum leikhús-
fólks. Rökin fyrir þessari
breytingu eru þau að núver-
andi skipan Þjóðleikhúsráðs
eigi sér ekki hliðstæðu í ríkis-
kerfinu en önnur rök er ekki
að finna í skýringum með
framvarpinu. A það hefur verið
bent að með þessari breytingu
sé ekki verið að leggja niður
pólítíska skipan ráðsins, heldur
herða á henni, sitjandi mennta-
málaráðherra hafi frjálsar
hendur um skipan meirihluta
ráðsins. Onnur breyting sem í
þessu felst er tilfærsla skipun-
ar meirihluta ráðsins frá lög-
gjafarvaldinu (Alþingi) yfir til
framkvæmdavaldsins (ráð-
herra) og er það sagt vera í
samræmi við ábyrgð ráðherra
á stofnuninni. Engu að síður
má spyrja hvort Þjóðleikhús-
ráð sé ekki einfaldlega úrelt
hugmynd; ef núverandi skipan
þykir ekki eiga við lengur,
hvers vegna er þá ekki horfið
alveg til upphafsins og ráðið
slegið af eins og það leggur sig
og annars konar stjórnskipan
innan stofnunarinnar tekin
upp. Leikhús má reka með
ýmsum hætti.
Það var þetta með
dönskukennsluna
SIGRÚN Davíðsdótt-
ir skrifaði skemmtilega
grein um ^ dönsku-
kennslu á Islandi í
sunnudagsblað Morgun-
blaðsins 30. ágúst sl.
Grein Sigi'únar vekur til
umhugsunar en það
kemur víst fæstum á
óvart margt af því sem
Sigrán nefnir, eins og til
dæmis ummæli íslenska
táningsins sem lært
hafði „dönsku“ í fimm
ár og sagði þegar hann
kom til Danmerkur:
„Eg skil ekki orð.“
Þegar ég gekk í gegn-
um íslenska skólakerfið
fyrir 40-50 áram var það engin
spurning að dönsku skyldu allh'
læra, í minnst sjö ár. Það var talinn
hluti af almennri menntun að geta
skilið dönsku og talað hana nokkurn
veginn. Ég man eftir því að við urð-
um í menntaskóla að lesa efnafræði,
stjörnufræði og stærðfræði á
dönsku, hagfræði á norsku og eðlis-
fræði á sænsku, því að íslenskar
kennslubækur í þessum fögum voru
ekki til.
Nú er öldin önnur, en þrátt íyrir
það er enn í dag, 54 áram eftir að
Island varð sjálfstætt ríki, haldið í
það vonlausa verkefni að reyna að
kenna öllum skólabörnum landsins
dönsku.
Danir eru drengir góðir og hvergi
tel ég okkur eiga betri vini að en þá.
En í dag er það ekki danskan sem
er sú „útlenska" sem okkur mör-
löndum ber að læra til þess að verða
gjaldgengir meðal þjóða heims.
Heimurinn hefur breyst mikið síð-
ustu hálfa öld. Danir elska tungu-
mál sitt, leggja rækt við það og bera
virðingu fyrir því. Þeim er enginn
greiði gerður eða virðing sýnd með
því að þvinga íslenska æsku til þess
að sitja í dönskutímum í 5-7 ár með
þeim árangri að hún getur hvorki
skilið né gert sig skiljanlega á
dönsku.
Að sjálfsögðu á að
vera hægt að læra
dönsku á Islandi eins og
boðið er upp á kennslu í
ensku, frönsku, þýsku,
spænsku og fleiri
tungumálum. Þeir ís-
lenskir nemendm’ sem
hafa hug á og virkilega
vilja læra dönsku geta
öragglega á 2-3 árum
lært svo vel dönsku að
þeir skilji hana
reiprennandi og tali vel.
Dönsk æska lærir
ensku og kann vel
ensku. Detti íslenskum
unglingum í hug að
reyna að babla dönsku við jafnaldra
sína í Danmörku, brosa þeir bara
góðlátlega að þessum sveitamönn-
um og svara á ensku. Enskukunn-
átta í Danmörku er einnig mjög al-
menn meðal alls almennings innan
við fimmtugt. Enginn útlendingur í
Danmörku, hvort sem hann kemur
frá Rússlandi, íslandi eða Ameríku,
þarf að tala dönsku til þess að tjá
sig eða komast allra sinna ferða.
Hvers vegna höldum
við þá áfram, spyr
*
Grétar H. Oskarsson,
að þvinga alla skóla-
nemendur til dönsku-
náms í 5 til 7 ár?
Enskan dugar alls staðar.
Hverjum er greiði gerður með
því að reyna að troða dönsku í alla
íslenska skólakrakka í dag? Ekki
Dönum. Ekki þeim skólakrökkum,
sem engan áhuga hafa á dönsku,
telja algera tímasóun að reyna að
læra hana og sjá engan tilgang með
náminu. Mér þykir líklegt að svo sé
farið um að minnsta kosti 90%
þeirra skólanemenda sem nú í dag
era skyldaðir til þess að sitja í
dönskutímum.
Hvers vegna höldum við þá áfram
að þvinga alla skólanemendur til
dönskunáms í 5 til 7 ár? Hvað kost-
ar það þjóðarbúið fjárhagslega í
tímasóun, launum kennara og öðr-
um kostnaði við kennsluna? Hversu
betur væru þessir dönskutímar ekki
nýttir til þess að kenna nemendum
gagnleg fræði, t.d. stærðfræði, eðl-
isfræði og aðrar raungi'einar, þar
sem komið hefur í ljós í alþjóðlegum
könnunum að íslenskir unglingar
standa sig mun verr en margar af
þeim þjóðum sem við reynum að
bera okkur saman við? Helstu vest-
rænu tungumál heimsins í dag eru
enska, franska og spænska. Þessi
tungumál eru móðurmál hundraða
milljóna manna og sama má reynd-
ar segja um rússnesku, portúgölsku
og arabísku. Kapítuli út af fyrir sig
era svo tungumál hinna stóru Asíu-
þjóða eins og t.d. Kínverja, Japana
og Indverja.
Af ýmsum orsökum hefur enska
orðið það mál sem mest er notað í
samskiptum þjóða í milli. Þetta er
staðreynd og allflestar þjóðir heims
leggja því rækt við ensku sem
fyrsta erlenda tungumál sem kennt
er í viðkomandi landi. Þetta á jafnt
við í Rússlandi og Kína, Þýskalandi
og Spáni, Italíu og Brazilíu, Grikk-
landi og Frakklandi, Indlandi og
Egyptalandi, Indónesíu og Norður-
löndum.
Það erum bara við, hnípin þjóð í
vanda, sem ennþá teljum dönsku
vera lykilinn að samskiptum við um-
heiminn og þvingum alla skólanem-
endur landsins til þess að kasta á
glæ dýrmætum tíma æskuáranna í
þvílíka tímaskekkju. Er ekki kom-
inn tími til að ræða málin af alvöru
og hreinskilni, stokka upp spilin og
gefa upp á nýtt?
Höfundur er flugvchiverkfræðingur
og flugmálastjóri í Namibíu.
Grétar H.
Óskarsson
Hvað geri ég
fyrir mig?
ÁHERSLUR eru að
breytast heilbrigðis-
málum. Aður skipti
mestu máli að lækna
sjúkdóma en núna er
hvers konar upplýsinga-
og forvarnarstarf að
verða mikilvægari þátt-
ur í heilbrigði. Hlutverk
félagasamtaka verður
þýðingarmeira. Á Is-
landi hefur t.d. SÁÁ lyft
grettistaki varðandi
áfengis- og fíkniefna-
sýki og sá árangur sem
Krabbameinsfélag Is-
lands hefur náð á sínu
sviði er ómetanlegur.
Heilbrigði er einn
veigamesti þáttur lífsgæðanna og
þegar öllu er á botninn hvolft er það
einstaklingurinn sjálfur sem mestu
getur ráðið um heilsu sína, hafi
hann til þess þekkingu, þroska og
vit. Heilbrigðiskerfið mun verða að
leggja aukna áherslu á þessa ein-
földu staðreynd, því auk ávinnings
af auknum lífsgæðum er það er líka
þjóðhagslega hagkvæmt.
Evrópusambandið, ESB, hefur að
markmiði í heilbrigðismálum að ná
árangri til verndar heilbrigði Evr-
ópubúa. ESB vill efla samstarf að-
ildarþjóðanna og eftir atvikum
styðja aðgerðir gegn sjúkdómum og
helstu sjúkdómsvöldum með því að
efla rannsókir um ástæður þeirra
og útbreiðslu. En einnig með því að
koma upplýsingum á framfæri til
fólks um það hvernig koma megi í
veg fyrir tiltekna sjúkdóma eða
minnka líkur á að þeir
nái að festa rætur. Um
þessar mundir er ESB
að ganga frá áætlun um
varnir gegn sjúkdóm-
um af völdum mengun-
ar, en áður hafa verið
samþykktar áætlanir
um baráttu gegn eitur-
lyfjum, gegn eyðni, um
heilsueflingu, um rann-
sóknir á sjaldgæfum
sjúkdómum og um
krabbamein. ísland
hefur tekið þátt í sum-
um þessara verkefna
og vonir standa til að
samstarfið við ESB
eflist á komandi árum,
en sem kunnugt er þekkja sjúkdóm-
ar ekki landamæri frekar en vindur-
inn sem blæs.
Á hverju ári, í október, hefur ESB
staðið fyrir svonefndri „Evrópuviku
gegn krabbameini“. í fyrra var vik-
an helguð konum og krabbameini en
í ár tengist vikan upplýsingaátaki
fyrir karlmenn um þær krabba-
meinstegundir sem frekar herja á
þá. Á næsta ári er gert ráð fyrir sér-
stöku tóbaksvarnarátaki, en sem
kunnugt er eru tóbaksreykingar
einn meginki'abbameinsvaldurinn,
þótt fleiri þættir komi vissulega til.
Krabbamein er sjúkdómur sem í
mörgum tilvikum má koma í veg
fyrir eða minnka verulega líkurnar á
að hann þróist hjá einstaklingi. ESB
hefur gefið út tíu einföld ráð sem
unnt er að tileinka sér í þessum til-
gangi, en þau eru; 1) að reykja ekki
Skúli
Thoroddsen
og forðumst reyk frá öðram, 2) tak-
mörkum neyslu áfengra drykkja, 3)
auka neyslu ferski'a ávaxta og
grænmetis og trefjaríkrar fæðu, 4)
forðast ofþyngd og mikilvægt er að
hreyfa sig reglulega, 5) vörumst
óhófleg sólböð, 6) íylgja reglum um
meðferð ki-abbameinsvaldandi efna,
7) leita strax til læknis verði maður
var við hnúð eða sár sem ekki grær
eða fæðingarblett sem breytir lit, 8)
leita til læknis vegna stöðugs hósta
Heilbrigði er einn
veigamesti þáttur lífs-
gæðanna og það er ein-
staklingurinn sjálfur
sem mestu getur ráðið
um heilsu sína, segir
Skúli Thoroddsen í
greinaflokki um karla
og krabbamein.
eða hæsis, breytinga á þvag- eða
hægðavenjum eða vegna óvæntra
þyngdarbreytinga, 9) konur fari
reglulega í leghálsskoðun, 10) konur
skoði brjóst sín vel og fari reglulega
í brjóstamyndatöku. ESB leggur
með þessum einföldu ráðum áherslu
á einstaklingsbundnar forvarnir
gegn krabbameini. Sambandið styð-
ur einnig við bakið á aðildarlöndun-
um með fjármögnun verkefna í því
skyni að efla vitund almennings.
Heilbrigðisráðuneytið og Krabba-
meinsfélag Island taka nú í annað
sinn þátt í „Evrópuviku gegn
krabbameini".
Höfundur er lögfræðingur og stnrfnr
sem sérfræðingur hjá framkvæmda-
stjóm ESB nð heilbrigðismdlum.